Benposta, a morte dunha utopía

Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán

Jesús César Silva Méndez, o Padre Silva ao que todos coñecían como o Cura, fundou en 1957, en pleno franquismo, nos arredores de Ourense, unha cidade revolucionaria para nenos e mozos. Benposta, a Ciudad de los Muchachos, chegou a acoller 50.000. Orfos, refuxiados, chegados de todo o mundo. Dentro dela, as decisións tomábanse nun parlamento, pregoábase o pacifismo e había un circo que viaxaba polo mundo enteiro e que servía como método de promoción e de formación para a vida. Había tamén ensino académico, unha das primeiras escolas audiovisuais e chegou a ter unha canle de TV. Todo aquilo naufragou nos últimos anos entre enfrontamentos, débedas e preitos, e non sobreviviu á morte do seu fundador. Nada da súa obra, que en definitiva fora a súa vida, quedaría libre de sospeita para a historia.

Esa mañá tiña que visitar o avogado. Ergueuse cedo e acendeu a radio, como adoitaba facer. Estaba canso despois de trasnoitar entre vídeos e recordos da guerra que dividira para sempre Benposta. Pasaran seis anos pero aquela ferida non sandaba. Nunca superaría ver os seus «fillos adoptivos», os primeiros rapaces que arrancara da miseria para educar no pacifismo e na solidariedade, enfrontados polo seu legado. Tornouse nese tempo malhumorado e desconfiado, irrecoñecible incluso para os seus achegados. Durmía pouco e comía menos. A ruptura desencadeara unha espiral de débedas e xuízos que ocupaban o seu tempo e preocupacións. Eses días de abafamento, ignorado por antigos benfeitores, sinalado pola prensa e ameazado polo Vaticano coa excomuñón, só encontraba acougo na pintura, a súa ambición xuvenil frustrada.

Pero esa mañá de 2010, un día de frío inverno ourensán, parou o reloxo de Benposta. Un golpe seco renxeu a normalidade do día. Sohaib preparaba o coche para ir o centro cando escoitou os berros. Correu sen pensalo e encontrou a todos coa faciana desencaixada. O seguinte que recorda é ao Padre Silva, inmóbil e espido, tirado sobre o chan da ducha. Cando chegou a ambulancia, media hora máis tarde, seguía co corpo paralizado e sen poder falar. Xa no hospital confirmaríase o peor dos agoiros: sufrira un derrame cerebral que o deixaría incapacitado para o resto dos seus días.

O Padre Silva

Ducias de persoas acudiron visitalo, conmocionadas pola noticia. Pero pasaron as semanas e foi quedando cada vez máis só. Prostrado nunha cama, conectado a un respirador pola gorxa, apenas capaz de emitir leves estertores, caeu nunha fonda depresión. Recuperou o sorriso de forma fugaz cando os médicos o deixaron regresar á casa seis meses despois. Fugaz porque a súa vida se murchaba lentamente e só había un lugar onde esperar o irremediable desenlace. Alí onde comezara a súa utopía, o soño dun mozo sacerdote que buscaba salvar os nenos necesitados do mundo para convertelos en adultos ceibes. Pero a Cidade dos Muchachos, que fundara en 1957 xunto a 15 rapaces e unha moto –segundo reza a lenda– non sobreviviu á súa morte en 2011.

Benposta semella hoxe unha cidade pantasma. O paso do tempo corroeu a aduana, a mesma que franqueou a entrada de centos de persoas nas últimas seis décadas, desde fuxitivos do réxime franquista ata fillos de ministros do Xapón. No posto de garda, un simple módulo de oficina, dos que utilizan nas obras pero cheo de graffitis, descubro que vive un home. Unha cama onde dorme xunto a un can e unha cadeira son as únicas posesións de Carlos. Fai de gardián por un prato de comida e un sitio onde durmir. Dime que podo pasar sen nin sequera facer aceno de mirar quen lle fala. Todo o mundo é benvido en Benposta, posto que non se agarda por ninguén.

O silencio convértese no primeiro guía polas rúas da antiga Cidade dos Muchachos. Un silencio só interrompido pola música heavy e algún ruxido das «burras» dun club de moteiros, o Abutres MC, que se instalou no lugar. Nada recorda, agás algunha pintada, que aquí naceu unha experiencia única, en forma de comuna católica de autogoberno democrático, coas súas institucións, leis e moeda propias.

A intemperie tinguiu de pasado a cúpula impoñente do circo, o lugar onde o Padre Silva alumeara en 1963 a segunda escola circense do mundo. «Dende pequenos encantábanos o circo. Cando viña algún a Ourense, non durmiamos a noite anterior da emoción», conta o seu irmán José Manuel Silva, alias Pocholo. Un tío deles, Manuel Feijóo, era o propietario do Circo Americano, e propio Julio César misou por primeira vez nunha carpa, e logo de facer un dobre salto mortal antes de poñerse no altar Sobre os soños infantís construíron un espectáculo que serviu de sustento económico e proxección exterior da mensaxe de Benposta. Percorreron ducias de países nos cinco continentes coas súas pirámides de nenos acróbatas. Desde Nova York a Tokio pasando por París. Canto máis alto se erguían, máis preto do ceo crían estar, sen pensar que a caída podía ser até o máis profundo dos esquecementos.

Por poucos días, Sohaib librouse de acabar, xunto ao resto de menores, interno nun centro da Xunta. Foi el quen estivo máis preto do Padre Silva, co que falaba a través dun ordenador, até o día que lle morreu entre os brazos. «O Cura non morreu, matárono entre todos»

No interior da carpa, a ferruxe sobresae nos aparellos. Quillo, un vello profesor da escola, un home túzaro que vive nunha caravana afastada, xusto detrás dunha ruidosa fábrica de plástico que linda con Benposta, recoñece que as instalacións están en mal estado. Que substituíron un contrapeso da rede de seguridade, que venderon como chatarra, por un motor vello de scooter que ocultan tras unha tea. Houbo intentos de relanzar o espectáculo pero non chegaron lonxe.

«Aquí xa non queda nada. O pouco que había vendérono, incluso as árbores», confesa Sohaib, que chegou en 1998 de Tánxer con dez anos, cando lle pregunto polo estado decadente da cidade. El e os seus irmáns, agora xa maiores de idade, son dos últimos nenos acollidos en Benposta que malviven tralo seu peche. Por poucos días, Sohaib librouse de acabar, xunto ao resto de menores, interno nun centro da Xunta. Foi el quen estivo máis preto do Padre Silva, co que falaba a través dun ordenador, até o día que lle morreu entre os brazos. «O Cura non morreu, matárono entre todos», lamenta cando recorda os últimos anos.

«Ese 13 de abril de 2005 foi o día máis triste da súa vida», asegura este rapaz marroquí. Horas antes, o Padre Silva escapara cun grupo de nenos dos axentes da policía que entraban en Benposta por orde xudicial. Apenas chegaran a Vigo cando lles deu a mala noticia: «Ou vos levo a vós ou me levan a min preso». Ese 13 de abril rematou oficialmente a Cidade dos Muchachos. Meses antes, o xulgado de primeira instancia número seis de Ourense resolvía que os menores de Benposta «non tiñan a adecuada alimentación, vivían nunhas instalacións en lamentable estado de abandono e non estaban escolarizados, circunstancias coñecidas pola Administración, que non tomou ningunha medida».

Visita da entón raíña Sofía ao Circo dos Muchachos

O ditame chegaba tras meses de disputas entre históricos benposteños. O primeiro en rebelarse foi un sobriño do Cura e fillo de Pocholo, Joaquín Silva. O seguinte expulsado foi Emilio Cid Milocho, durante décadas ollo dereito do Padre Silva, home das finanzas e das confidencias. E por último levantouse o profesorado, ante o anuncio do peche da escola, pese a que tiña asinado un concerto coa Xunta. As testemuñas recordan o Cura encolerizado. En longas homilías, retransmitidas pola súa propia canle televisiva benposteña, cargaba contra Manuel Fraga, a quen consideraba responsable da insurrección.

Segundo a súa versión, a Xunta pagara aos opositores para facilitar a construción de Ourense cara o Novo Milenio. Un gran proxecto urbanístico –sobre os terreos que lindan coa Cidade dos Muchachos– que Fraga quería levantar de cara ás eleccións autonómicas que significaron a fin da súa hexemonía política.

«Durante os anos finais ningún adulto se ocupaba de nós. Eran os rapaces maiores. Depende de quen che tocase, pero os golpes e as hostias eran habituais. Cando chegaban aos 18 anos sentíanse engaiolados, sen futuro. Cadaquén buscaba a vida como podía»

A obra non se levou adiante, pero deixou Benposta dividida para sempre. Quen se rebelou nega as acusacións. «Foi unha montaxe», insiste con vehemencia Milocho, que pasou de fillo predilecto a inimigo público. Desde a súa expulsión emprendeu unha loita nos xulgados que continúa aberta unha década despois contra os herdeiros do Padre Silva. «Descubrimos que o plan dos irmáns Silva era desmantelar Benposta para vendela, e para iso tiña que desaloxar os inquilinos. O perigo non vina de fóra, estivo sempre dentro», acusa a día de hoxe Zamorano, durante tres décadas director do colexio, un dos nenos fundadores e coñecido como o Rei do Látego. Organizou xunto ao xefe de estudos, Ardilla, un encerro dentro da escola que rematou cunha inspección educativa, detonante da sentencia que quitaría a tutela dos menores ao Padre Silva. No medio, os nenos e as nenas, dos que todos se esqueceran, agás para utilizalos na súa batalla particular.

«Durante os anos finais ningún adulto se ocupaba de nós. Eran os rapaces maiores. Depende de quen che tocase, pero os golpes e as hostias eran habituais. Cando chegaban aos 18 anos sentíanse engaiolados, sen futuro. Cadaquén buscaba a vida como podía», conta Ayoub, chegado desde Marrocos, mentres dirixe o rabaño de ovellas que son o seu sustento.

As últimas xeracións que chegaron a Benposta pagaron os erros do pasado. Os relatos da vida durante eses anos son desoladores: abandono, maltrato, violencia, ameazas de expulsión e deportación, coaccións, chantaxe emocional… A maioría eran rapaces estranxeiros, coa documentación retida e o contacto coas súas familias restrinxido. Algúns recordan como se os privaba de comida se non cumprían con obrigas como ir á misa. «Eu estiven os últimos anos botando unha man e aquilo perdera o norte», recorda Benigno, que deixou todo para centrarse en Benposta. «Chamoume o Padre Silva e debíalle o favor. Cando escapaba do franquismo acolleume e salvoume. Non podía dicirlle que non», explica este antigo militante comunista.

A ruptura da Cidade dos Muchachos abriu unha fenda que deixou ao descuberto as graves deficiencias da revolución. Para o sobriño do Cura, funcionaba como unha seita imperfecta, como unha célula pechada. «Benposta foi unha mentira desde o comezo. Era un sistema claro de maltrato institucional», asegura este pedagogo. O circo, que durante décadas achegara enormes ingresos, quedara obsoleto. E, sen cartos, pouco a pouco foi derrubándose a utopía. «O circo era explotación de menores. Todo o traballo en Benposta fixérono sempre os nenos», di o sobriño do Cura. «Falábase de que era unha democracia xuvenil, pero iso é unha aberración. A democracia é unha tarefa adulta. Cara fóra falábase de liberdade, pero a realidade é que se vivía oprimido».

«A última palabra sempre a tiña os irmáns Silva», asente Ardilla. Os que foran os seus fillos adoptivos perderan a inocencia co tempo. «Chegou un punto onde ou arranxabamos isto ou nos afundiamos todos. Incluso algúns podiamos ir ao cárcere porque vimos e permitimos cousas…», sinala o antigo xefe de estudos. E por que non denunciaches antes?, pregunto. «Existía un pacto de silencio, propio dos sistemas de maltrato. Quen falaba era condenado ao ostracismo», contesta Joaquín Silva. «Tiñan medo ao poder e eles non estaban dispostos a perdelo».

O seu pai, Pocholo, di con sarcasmo non recordar ningún fillo chamado Joaquín. «Todo o que contan son mentiras para desacreditar Benposta, están resentidos», di sentado na súa casa no centro de Ourense. «Certo é que os trapos sucios se lavaban na casa, pero nada diso foi verdade», rexeita con seguridade. Durante a conversa, á que se unen a muller e a filla, ambas ligadas ao proxecto, rompen a chorar en repetidas ocasións.

«Sei que o tribunal de Deus, no que estarei citado dentro de pouco tempo, tratarame con máis misericordia polos meus múltiples delitos. Prepárome cada día para presentarme, coa liberdade dos fillos de Deus, ante o seu divino tribunal. O único tribunal que respecto e temo»

A omertá na Cidade dos Muchachos quedou suspendida despois da guerra entre históricos benposteños. Comezaron a sucederse denuncias e acusacións, antes simples rumores, que sacaron á luz un pasado escuro sobre a obra do Padre Silva. Hoxe son moitos os que defenden abertamente que alí houbo condutas moi graves que quedaron impunes. «Eu teño constancia en primeira persoa de pedofilia. Do Cura non, pero si que o sistema foi tolerante e permisivo», afirma sen pestanexar Joaquín Silva. «Non era un problema xeneralizado pero si houbo casos illados», din pola súa banda Ardilla e Zamorano. «Houbo tamén menores embarazadas que foron levadas a abortar de forma clandestina».

«O Cura non tivo culpa», matiza Sohaib, que como moitos antigos benposteños quita responsabilidade ao fundador, a quen seguen considerando como un pai. «Eu pensaba igual, pero hoxe non entendo como deixou que ocorresen certas cousas», engade Benigno. Na cidade sen muchachos, o Padre Silva dedicaba o pouco tempo que lle deixaban os xuízos e as débedas para pintar. Preparaba unha exposición baixo o título Cristo roto que, pensaba, devolveríalle o merecido recoñecemento. «Estaba moi ilusionado, encerrábase durante horas para pintar, era o seu refuxio», recorda Sohaib. Sobre o lenzo deixou retratadas algunhas das pantasmas que o perseguían. Nun dos cadros máis duros, que desapareceu tras a súa morte, o Padre Silva retratouse comendo un grupo de arlequíns, os protagonistas do circo. Unha imaxe que evoca a obra Saturno devorando os seus fillos. Noutro, aparece crucificado mentres os nenos arden nunha fogueira. «Expresaba o que sentía coa pintura. Os cadros reflectían o seu estado de ánimo, a sensación de verse atacado e perseguido, pero tamén tiñan moito de expiación».

As acusacións, tras estoupar o conflito, chegaron a ouvidos do propio Vaticano, que enviou os arcanxos do Tribunal para a Doutrina da Fe, sucesor da Inquisición. A ameaza de excomuñón caeu sobre o Padre Silva coma unha pedra. «Sei que o tribunal de Deus, no que estarei citado dentro de pouco tempo, tratarame con máis misericordia polos meus múltiples delitos. Prepárome cada día para presentarme, coa liberdade dos fillos de Deus, ante o seu divino tribunal. O único tribunal que respecto e temo», escribiulle pouco antes de morrer a William Joseph Lavada, presidente do Tribunal, nunha carta onde pedía a súa absolución.

A correspondencia e os escritos dos últimos anos mostran un Padre Silva desesperado. As débedas de Benposta superaban os tres millóns de euros e facían imposible a súa continuidade. Máis da metade eran pagos á Seguridade Social, que acumularan durante décadas. «Nunca se pagou», recoñece Milocho, que fora encargado de xestionar os cartos. Benposta avanzaba cara a ruína e o Cura recorría a todos os que algún día mostraran simpatía polo seu proxecto.

Escribiu con especial insistencia a José Luis Baltar, mais tamén a Anxo Quintana, a Pepe Blanco e mesmo a José Luis Rodríguez Zapatero, por entón aínda presidente do Goberno. «Fenosa cortounos a electricidade hai case dous anos e vivimos con xeradores. Véxome na obriga de acudir á Cruz Vermella e a Cáritas para poder alimentar a pouca xente que queda en Benposta. Pasamos por unha terrible situación financeira», deixou plasmado o Cura nunha das cartas dirixidas a Baltar.

Ninguén quería saber nada del, agora que caera en desgraza. Anos atrás, no 2006, tratara de vender a finca de Benposta para convertela nunha urbanización. O promotor, un construtor ferrolán de nome Roberto Rodríguez López, investiu máis de dous millóns de euros até que a burbulla inmobiliaria levou por diante o seu negocio. Nunca recuperou o diñeiro nin comezaron as obras. «Estou na puta miseria. Non quero saber nada de Benposta. Sinto que me enganaron», contesta alporizado Rodríguez López.

«Todo se fixo para salvar a Cidade dos Muchachos», defende Antonio Martínez, Toni, o preferido do Cura. Pero o destino dos cartos que ingresaron pola venda falida non foron para saldar as débedas, que seguen vixentes. «Claro que se pagaron, algunhas, pero aquí tiñamos que vivir», deféndese Toni, que preside agora unha institución que é máis pasado que presente. A cúpula que herdou o control sobre Benposta vive enfrontada entre si, mentres os benposteños expulsados presionan nos xulgados para reclamar o legado do Padre Silva.

«Benposta xa non tiña sentido na España actual e os seus sucesores non poden reemprazalo», sentenza o irmán do Cura. A obra que nacera para rescatar da fame e da emigración do franquismo a centos de nenos desamparados, esvaecérase co paso das décadas. O golpe definitivo chegaría en setembro de 2011 coa morte do Padre Silva. Un multitudinario funeral despediu o home que fundara da nada, en medio dun monte ourensán, unha utopía que deslumbrara o mundo. Quedan, non obstante, Ciudades de los Muchachos en Venezuela e Colombia.

As actividades que acolle o recinto nos últimos tempos foron festivais de rock, como o Reperkusión, no que eran habituais Manu Chao ou Emir Kusturica. En marzo de 2016, a Seguridade Social sacou a subasta os terreos que quedaban, 32.000 metros cadrados, por 1,5 millóns de euros, e adxudicouna a unha empresa de autocares por 412.000. Un empresario, antigo «muchacho», que pretende desenvolver alí un proxecto educativo que salvagarde o legado do Padre Silva, reclamou xudicialmente a anulación da subasta e mellorou a oferta a 615.000 euros. O goberno local de Ourense (PP) rexeitou protexer a finca de Benposta no futuro Plan de Urbanismo, como pedían a oposición e o empresario. Xaneiro de 2019, a empresa agora propietaria reclama xudicialmente o desaloxo dos 25 habitantes que quedan en Benposta. Son aqueles rapaces, que Silva consideraba os seus fillos, os mesmos que levantaran co seu traballo esta cidade revolucionaria, e que anos despois son os protagonistas do seu triste final.

 

 

 

 

Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail