Do espírito e a espada

Cincuenta e un anos depois, a editorial Trifolium reedita a tradución que Xosé Manuel Beiras fixera, en 1967, das Catro cartas a un amigo alemán, de Albert Camus.

Un traballo revisado a nivel lingüístico (o que non impide que permaneza algún risco do galego «beirés») e editado nun formato sobrio, minimalista e elegante que dá aínda máis empaque ao contido.

As misivas, escritas por Camus en plena II Guerra Mundial, cando media Francia estaba ocupada polos exércitos da Alemaña nazi e a outra media vivía baixo o réxime colaboracionista de Vichy, están dirixidas a un imaxinario lector alemán partidario do III Reich.

Na primeira das cartas, Camus describe os dous xeitos de amar a un país. O xeito dos nazis, di Camus, é o de alguén capaz de calquera cousa pola «grandeza» da súa pátria. Porén, o xeito de amar o país de Camus e, por extensión, dos franceses da Resistencia, é aquel que inclúe nese amor unha idea superior de xustiza e de humanidade. Trátase dun amor á patria —abunda Camus— que require moito máis heroísmo que o do arrebatamento marcial alemán —aquel imperialismo irracionalista que György Lukács estudará polo miúdo na súa monumental Die Zerstörung der Vernunft [O asalto á Razón] (1951)— pois loita sen amar a violencia e asumindo de antemán que esta nada bo traerá: «… pouca cousa é saber correr ao combate cando un se prepara dende sempre e cando a carreira vos resulta máis natural do que o pensamento. É moito, en troques, avanzar cara á tortura e cara á morte cando un sabe a ciencia certa que a xenreira e a violencia son cousas vás por si mesmas» (p. 59).

Camus describe os dous xeitos de amar a un país. O xeito dos nazis, o de alguén capaz de calquera cousa pola súa pátria, e o xeito de amar o país de Camus e dos franceses da Resistencia, cunha idea superior de xustiza e de humanidade

Este predominio da intelixencia sobre a entrega irreflexiva, afirma Camus con rotunda seguridade, é o que fará que Francia venza a Alemaña na guerra en curso, pois se ben «o espírito non pode ren contra a espada … o espírito xunguido á espada é o eterno vencedor da espada tirada por si mesma» (p. 62).

Na segunda carta, Camus segue debullando esta desconfianza na racionalidade de raigaña nietzscheana: «Que cousa é a verdade?, dicías. Sen dúbida, mais nós sabemos polo menos o que é a mentira: é mesmamente o que vós nos aprendestes. Que cousa é o espírito? Nós coñecemos o seu contrario, que é o crime. Que cousa é o home? Mais aí detéñote, porque nós sabémolo … El é a forza da evidencia».

Un relativismo moral que, na terceira carta, levará a Camus a aseverar que xa «non dabamos o mesmo senso ás mesmas palabras …  xa non falabamos a mesma lingua». Camus seguía a falar a lingua «que che falaba denantes de 1939», unha lingua na que palabras como Europa ou europeo tiñan un significado preciso, pero que agora foran tomadas «para lle dardes o senso revoltante que tiñades escolleito». «Vos dicides Europa —indígnase Camus—, mais pensades terra de soldados, celeiro de millo, industrias domesticadas, intelixencia dirixida …  unha cohorte de nacións manseniñas conducidas por unha Alemaña de señores cara un porvir fabuloso e sanguiñento» (p. 77).

Na cuarta carta, o autor describe os dous xeitos de enfrontarse ao mundo sen trascendencia propio da Modernidade, ao mundo da morte de Deus. «Ti non criche nunca —escríbelle ao alemán— no senso deste mundo e diso tiraras a idea de que todo era equivalente e que o ben e o mal se definían segundo o que un quería …  que os únicos valores eran os que rexían o mundo animal, é dicir, a violencia e máis a adrola» (p. 84). Fronte esta «bebedeira do desespero», Camus, que tampouco acredita nun sentido superior trascendente, pensa que aínda permanece algo con sentido: «é o home, porque el é o único que esixe que o teña.» O mundo —prosegue o francés— «ten polo menos a verdade do home e a nosa tarefa é darlle as súas razóns contra o destino mesmo».

 

As catro cartas veñen acompañadas na edición actual —ademais de polo prefacio do traductor— por nove textos adicionais publicados por Camus en diversos medios durante os anos 1944 e 1954. As temáticas dos textos son diversas. Todas de interese por permitir profundizar nas ideas do francés no tempo en que escribiu as súas cartas.

«O espírito non pode ren contra a espada … o espírito xunguido á espada é o eterno vencedor da espada tirada por si mesma»

No texto titulado Non todo ten arranxo (1944), reflexiónase arredor da necesidade de responsabilizar a persoas concretas (neste caso o colaboracionista Pierre Pucheu) fronte a tentación de diluír a culpa individual en base á función que algúns fucionarios cumpriron en determinados períodos históricos. Escribe Camus: «Pierre Pucheu foi condenado, como esoutros funcionarios da traizón que aínda viven en Vichy, por ter carecido de imaxinación. El coidou, por exemplo, que un goberno de desfeita era un goberno como calquera outro, e que a verbas ministro, poder, leis, condenas, non mudaban de sentido cando a propia Francia mudaba de faciana» (p. 98). Unha toma de posición que contrasta coa adoptada, tempo despois, por Hannah Arendt, cando aborde o caso do oficial nazi xulgado en Israel, Adolf Eichmann —calificando a súa maldade de «banal» por tratarse, Eichmann, dunha simple peza pertencente a un engrenaxe superior e moralmente cego—. Camus considera que Pucheu debía pagar coa morte e que a engrenaxe superior non podía exculpar a súa responsabilidade no sucedido. Obviamente, Camus e Arendt escriben en tempos diferentes. O de Camus é o tempo en que Alemaña aínda non foi substituída pola Unión Soviética como inimiga principal. Arendt escribe cando a potencia americana xa decidira que o Plan Morgenthau, que prevía castigar ao país teutón relegándoo a ser unha nación agraria sen industria nin exército, fose substituído polo Plan Marshall.

Unha Europa que bascula entre o autoritarismo do equilibrio orzamental e da contención do déficit xeradores de miseria, sufrimento e descontento social e as novas correntes de irracionalismo fascistoide

Á calor do presente, os textos de Camus seguen vixentes. O relativismo moral de raíz nietzscheana que o francés denunciaba, viviu durante a posmodernidade a súa versión pop e transformouse na ideoloxía implícita do capitalismo de consumo de masas. A Europa humanística reivindicada por Camus volveu dexenerar, no presente, nunha «cohorte de nacións manseniñas» conducidas por Alemaña. Unha Europa na que Francia, malia a fe de Camus na vitoria, foi a grande derrotada como mínimo desde a anexión da RDA pola República Federal Alemá —senón desde o intre mesmo en que a derrota ao exército nazi non foi cousa de Francia senón da alianza entre as dúas superpotencias do momento.

A dexeneración do proxecto europeo que Camus denunciaba no seu tempo preséntase hoxe na forma dunha Europa que bascula entre o autoritarismo pretensamente científico do equilibrio orzamental e da contención do déficit xeradores de miseria, sufrimento e descontento social e as novas correntes de irracionalismo fascistoide que, coma metástases canceríxenas, aboian aquí e acolá nutríndose do malestar.

Contaremos aínda —cabe preguntarse con Albert Camus— coa capacidade de xunguir o espírito e a espada para vencer, novamente, a esa hidra de dúas cabezas? Oxalá puidesemos afirmalo coa rotundidade do francés.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail