Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán
Os mariñeiros republicanos que escaparon cara Bretaña e acabaron en Chile
Nada se entende en Malpica de Bergantiños sen a influencia do mar. Nesta vila, sometida ao impacto directo do Océano Atlántico, cada curruncho agocha unha historia. A miúdo, de naufraxios e loito. En ocasións, de fuxidas máis aló das Sisargas para eludir o fusilamento. Na Costa da Morte falar do golpe de Franco aínda pecha portas porque, tras dalgunhas delas, a dor do ano 1936 nunca se foi.
Da comarca bergantiñá, Malpica foi a que encaixou o maior dereitazo das tropas sublevadas. Segundo as cifras do proxecto interuniversitario Nomes e Voces, ata 83 veciños da localidade foron represaliados dende o inicio da contenda. Algúns, tras facer a maleta, volveron ás súas orixes décadas despois. Outros perderon o seu recordo no campo de concentración alemán de Mauthausen tras deixar atrás un camiño tortuoso que, para a maioría dos perseguidos, iniciouse da mesma maneira: a escuras e en lancha.
As travesías iniciadas entre 1937 e 1938 polas motoras Ciudad de Montevideo, San Adrián e Rocío son algo máis que un patrimonio oral da vila. Forman parte dun pasado que chega ata hoxe e transporta ao outro lado do charco. Concretamente, á cidade peruana de Chimbote. E para analizar a xestación deste éxodo é preciso entender por que Malpica foi precisamente un punto neurálxico das fuxidas no noroeste de Galicia. «Era unha zona ateigada de barcos e polo relevo costeiro era fácil camuflarse. A iso hai que sumarlle unha intensa militancia sindical e política de xente moi nova», explica o historiador Eliseo Fernández. «Nese senso, garda certa similitude coa zona do Monte Pindo», sinala.
Cunha economía vencellada indisolublemente á actividade pesqueira, o papel exercido polas organizacións obreiras na localidade conferiu a Malpica, en certo grao, o status de bastión da República durante os anos que perdurou a mesma. E esa marca tamén levaba impresos nomes e apelidos dalgúns habitantes da vila que protagonizaron as partidas en dirección ao mar aberto.
É coñecido o número de persoas que embarcaron. Tamén a maioría dos seus periplos posteriores tras facerse ao mar no medio da noite. Porén, existe un notable baleiro en relación a como se organizaron as fuxidas nas semanas previas. Un total de 66 homes saíron desde Malpica con rumbo á Bretaña francesa en tres quendas que tiveron lugar entre os meses de xuño de 1937 e agosto de 1938. A consigna era clara: navegar en dirección norte e logo virar ao leste para acadar o estremo occidental do país galo.
Con once membros na súa tripulación, o Ciudad de Montevideo foi o primeiro en iniciar unha aventura de sobresaltos. Bernardino Garrido era membro de Izquierda Republicana e un dos principais fuxitivos que os militares e a Garda Civil subliñaran en vermello. Non era un guerrilleiro. Non era Foucellas. Pero si un individuo carismático a nivel local cunha historia que o levou a fundar un imperio pesqueiro no propio Chimbote anos despois de sortear a morte.
A evasión iniciada por Garrido e os seus compañeiros a madrugada do 28 de xuño durou case dous días ata á súa chegada ao porto de Douarnenez. Aqueles mariñeiros que non adoitaban afastarse máis de oito millas de porto, tiñan unha folla de ruta ben cativa: «Trinta e seis horas ao norte, e despois hai que tirar á dereita». Paradoxicamente, axudounos o inimigo: un destrutor nazi que apoiaba o bloqueo do Cantábrico pola flota franquista confundiunos con náufragos e deulles comida, combustible e marcoulles o rumbo para chegar a Brest. Foi neste porto, entre a liña de costa que divide as cidades bretoas de Brest e Lorient onde as tres embarcacións que saíron clandestinamente do peirao malpicán acharon o seu destino final. Porque tamén o fixeron a San Adrián e a Rocío. Ambas usaron un roteiro semellante que, un ano despois —entre xullo e agosto de 1938— levou un total de 55 integrantes á vila de Audierne e á illa de Ouessant, respectivamente.
«Viñan unhas misións de frades franciscanos, falando de catolicismo e da familia. E como eles non estaban de acordo, atrancaron unhas lanchas na rúa principal e tiráronlle unhas pedras ao autobús»
A liberdade transformouse axiña nun doce indixesto. Viviran para contalo, si, pero a súa chegada a territorio francés púxoos diante dun novo dilema: escoller entre a repatriación ou o exilio. E coa certeza de que un retorno a Galicia deixaríaos a mercé dun tribunal militar, moitos abrazaron un novo adeus en dirección ao continente americano. Tres daqueles malpicáns acabarían en Auschwitz e ata once pasaxeiros do Rocío fuxiron a bordo do Winnipeg, o buque que saíu de Francia con rumbo á cidade chilena de Valparaíso por iniciativa do poeta Pablo Neruda. E con eles, tras un longo camiñar, viaxou Bernardino Garrido.
«O meu tío pertencía a Izquierda Republicana, como a maioría da poboación de aquí. Antes viñan unhas misións de frades franciscanos, falando de catolicismo e da familia. E como eles non estaban de acordo, atrancaron unhas lanchas na rúa principal e tiráronlle unhas pedras ao autobús. El estaba no mar aquel día, pero como era un dos xefes da organización botáronlle a culpa. De aí lle ven o nome de Xudío». Na documentación enviada entre 1937 e 1938 ao gobernador civil da Coruña polo tenente da Garda Civil José Armesto Anta, destinado a Malpica para informar sobre os desafectos da zona, describen a Bernardino como «persona peligrosa» e «cabecilla de cuantas algaradas políticas y sociales hubo en el pueblo de Malpica».
Festa de mariñeiros galegos en Chimbote
Sobre unha mesa próxima á ventá, Xosé Alfeirán Garrido bota a rir e tamborilea cos seus dedos sobre a madeira. Carga con 77 anos ás súas costas e conserva o ollar pícaro de quen, desde moi novo, soubo buscar un porvir. A Pepe —como o coñecen os seus familiares— non lle doe falar. E de cando en vez cre conveniente recalcar: «Todo o que che estou a contar é verdade». Nado en agosto de 1938, a historia de Bernardino Garrido Carrillo —presidente do pósito de pescadores malpicán a inicios do 36— non ten segredos para el. Nin a detención frustrada do seu tío, así como a posterior busca das autoridades. Cada lembranza é unha pequena peza de tetris que o leva constantemente a Chimbote, aos ríos de peixe que acompañan a corrente de Humboldt e ateigaban as bodegas da flota. E, entre medias, a vida baixo o réxime cando aínda non era réxime.
En Chimbote, —conta a xornalista Diana Mandiá nunha reportaxe na revista mexicana Replicante— , viviron unhas trescentas familias da zona da Costa da Morte cando esta cidade se converteu na primeira exportadora mundial de fariña de peixe. Moitos galegos foron pouco a pouco ascendendo a propietarios, ata que a nacionalización da pesca coa ditadura de Juan Velasco Alvarado e a escaseza da anchoveta —o peixe que se transformaba en fariña para pensos— debido á sobreexplotación e a cambios na temperatura da auga animaron os emigrantes a volver á casa.
Bernadino Garrido nunha festa familiar en Chimbote
Mais, como recorda tamén Diana Mandiá, Malpica xa estaba baixo o dominio dos insurrectos antes incluso de que A Coruña sufrise o golpe nos seus ósos. «A miúdo, ían escoitar a Radio Pirenaica á escola. Quedaba un fronte a ela para vixiar e outros estaban na esquina, agardando. Se vían á Garda Civil, corrían a avisalos. Dicía o meu avó: ‘Un día cóllente’. E miña nai respondíalle: ‘Non o collen, non’», desvela Xosé. E estiveron preto de facelo. A só unha carta de logralo. «Cando se soubo o do Golpe, estiveron a buscalo. E miña nai foi falar co cura de aquí, Santiago Abuelo, para dicirlle que Bernardino non tivera nada que ver con aquel episodio das lanchas. E que, por favor, falase con quen fose para arranxar as cousas e que o deixasen tranquilo. El díxolle ‘Non te preocupes, que vou escribir unha carta que vas levar ao cuartel da Garda Civil’. E deulla, pero pechouna. E miña nai, que non era parva, sospeitou e abriuna con coidado. E na carta dicía: ‘La mensajera que lleva la carta es comunista y es hermana del individuo al que se llama Judío’. Se a chega a levar, xa a prenden a ela tamén», explica.
Naquela ocasión, a intuición dela salvou a ambos. Á seguinte, un golpe de astucia concienciou a Bernardino de que era mellor poñer terra de por medio. «Estaba un día ollando o tempo desde a muralla e viuno un cacique local. Chamou á Garda Civil e levárono. Chegando ao cuartel, deulles un arrumbón e escapou», comenta sorrindo Pepe. O seu discurso, afable durante a máis de hora e media de conversa, gañou un ton máis serio nese intre ao rememorar que pasou despois: «En troques de ir á casa, foise ao monte. E de noite apareceu na porta e díxolle a miña nai: ‘Voume. Prepárame unhas mantas e lisco, que se me collen, fusílanme’. E marchou para as furnas de Fontán, máis aló de San Adrián. Alí, cando enche a marea, non se ven as covas». En represalia á súa fuxida, conta Diana Mandiá as autoridades confiscaron as traiñeiras da familia, Rusia e Lenin.
Barco dos emigrantes de Chimbote bautizado co nome dunha praia da Coruña
O seu adeus a Malpica non foi definitivo, pero el aínda non o sabía. «Xa tiña mirado de xuntarse cos demais e marchar a Francia nunha motora, pero non quedou alí. Estivo no campo de concentración de Argèles-sur-Mer, cruzou a fronteira e chegou a Barcelona. Alí estivo de repartidor de víveres na Barceloneta. Foi chegarlle o aviso de que penetraban as tropas sublevadas nas rúas, deixaron todo e saltaron a un mercante que ía a Chile», degraña Alfeirán, que viviu en directo como a vida si lles sorriu anos despois ás beiras da costa peruana do Océano Pacífico, onde Garrido chegou a ter 150 traballadores baixo o seu temón nunha factoría en Chimbote. «Era un home extraordinario», apunta Xosé. E así perdura na memoria de moitos.
Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán
