Un día indeterminado do ano 1930 chegou á aldea un fotógrafo ambulante cos seus trebellos fascinantes para inmortalizar o visible. Era un compañeiro de oficio de Francisco Zagala, Pacheco, Ksado, ou José Gil y Gil, fotográfos da Galicia rural daquelas primeiras décadas do XX, cando aínda era Idade Media no meu lugar natal.

Chegaría a Vilarmao rubindo o costento Camiño Real para situar a miña familia diante dun lenzo branco, observando cos ollos de nitrato de prata aquelas xentes humildes non afeitas ao milagre de ficar para sempre no revelado.

Non había moito tempo andara percorrendo Galicia a fotógrafa estadounidense Ruth Matilda Anderson, que nos deixou as imaxes, a partes iguais, da beleza e da pobreza do país. A Vilarmao non chegou tal exotismo: aquela señorita de acento estranxeiro retratando os pobres, unha muller libre ancorando a súa cámara nos carreiros de bulleiro e bosta, ou nas lareiras afumadas que nos conservaron a pel curtida e unha inflamación permanente das pálpebras.

O retrato de familia do que falo non conserva no seu dorso nome ningún do autor da imaxe. É, pois, un anónimo facedor da memoria, un artesán da arqueoloxía emocional do pasado que se proxecta cara ao futuro. Un máis entre os oficios errantes polos camiños, cruzándose a unha hora cos arrieiros, outra cos afiadores, cos feirantes, cos cegos das feiras, coas costureiras en tránsito, cos trapeiros, cos vendedores de quincalla e soños, e mesmo coas ánimas en pena.

Nos comedores das nosas casiñas de pedra e teito de lousa, en tantos casos xa convertidas en muradellas, luciron, penduradas da parede, imaxes do que coñecemos como «a compañía familiar» galega: unha estrutura na que se entretecen os afectos e o traballo, asegurando a supervivencia dos seus integrantes.

Cada vez que desde nena reparei nesta imaxe souben de que humilde bosque de cromosomas procedo, de que nostalxia antiga, e de que fame. Ningunha das persoas deste retrato sorrí. Rictus severos, olladas pasmadas ou perdidas, cansazo, e un intento de lucir a inexistente riqueza material. 

Así pois, na foto, ataviadas coas mellores galas, as rapazas locen medallas e colares de contas, vestimentas humildes coas que, non obstante, sabían que ían pasar á posteridade penduradas da parede do comedor da casa. No extremo dereito, meu pai é o bebé nos brazos da mai Benigna. No extremo esquerdo, Antonio Novo, o meu avó. E no centro da imaxe, os meus bisavós: o pai José e a mai Manuela, rodeados da filla, do xenro, e dos netos.

Na compañía familiar galega, o home maior, cabeza de familia, distribúe e organiza o traballo, leva as contas da casa, decide que se sementa e onde se bota o pan, as patacas, o millo, que queda a barbeito, que se roza. No centro deste sistema patriarcal sitúase a figura do «petrucio», como no centro da imaxe se sitúa o meu bisavó José, chamado sempre na casa co nome de respecto, «pai José».

O pai José nacera en 1854 en Vilardeperas, a aldea veciña, regato en medio. Viñera a Vilarmao casar coa herdeira da Casa do Pescado, a Manuela de Castro. No relato fragmentario da memoria familiar, pasou á nosa intrahistoria coma un home traballador en extremo. Meu pai referíase a ese avó coma quen evoca un tótem. Tiña, como tivo meu pai no final da súa vida, os dedos e a columna retorta pola artrose milenaria de tódolos invernos do mundo. Seica se erguía con noite para ir arar turrando de dous bois adurmiñados, pois polo día ía con eles turrando do carro carretar pedra extraída do túnel d’A Frieira.

O túnel, escavado abrindo o ventre do monte, dáballe paso á vía ferroviaria que pretendía unir a Meseta con Galicia, e que tivo Monforte de Lemos como un nó esencial na circulación daqueles primeiros trens que logo se bifurcaban pola xeografía galega. Así, o 31 de agosto de 1883 abriuse o tramo «Toral de los Vados-Oural», e o tren chegou a Monforte oulando coma unha nova besta ou coma o Cristo dos tempos modernos que cantara Manuel Curros Enríquez. Velaí vén, velaí vén, pensaría o bisavó José de Vilardeperas, avantando cómaros e corgas e vales e cerros.

O rei Alfonso XII, inaugurou a liña e concedeulle a Monforte o título de «cidade». Instalados en oito vagóns, destinados ao servizo real, as súas maxestades dispuñan de comedor, salóns, dormitorios, despacho, etc. Ignoro se o meu bisavó viu o rei. Non o creo, ese día estaría na malla, ou na bouza, e seguramente véuselle ás mentes aquela tenra pregunta retórica que formulan as nenas das cousas de Castelao: «Que comerá o rei?».

No retrato de familia, o bisavó José viste traxe, chaleco, chapeu, e non esquece o seu reloxo de peto. Ese reloxo que non vemos, do tempo oculto insinuado pola cadea, fascinou os seus netos, que pelexaban por el como herdanza. De feito, o meniño que está ao seu carón, o meu tío Manolo, era un dos que teimaban en quedar co reloxo unha vez que o petrucio finara. E así, en vendo que o avó estaba encamado e ao ouvirlle a súa mai que non había remedio, o neno botou a correr polo corredor adiante e espetoulle ao avó que agoniaba: «Pai José, pai José, déame xa o reló, que a mamá di que morre!». Diaño de neno. O meu tío lembra ben esa escena, e tamén que non obtivo a tan desexada herdanza…

Ademais do reloxo, quedou na memoria familiar unha enorme capa de veludo que o bisavó lucía nas grandes ocasións, e que foi empregada nos tempos da guerra para a confección de abrigos para os seus netos. E aló no fondo da súa casa, mentres a nena costureira desfacía a capa e cortaba novas prendas, soaba coma quen enuncia un segredo amadísimo, a Internacional, gravada nun disco de pizarra. Xiraba na vitrola arxentina traída de Bos Aires polo xenro, aquel disco da marca paradoxal «La Voz de su Amo».

E o pobre señor José, petrucio da Casa de Pescado de Vilarmao, no interior de Lugo, pensaba no túnel, fregaba as mans para calmar a dor dos ósos, e aínda non sabía que un seu neto roería raíces na fronte de Teruel para poder sobrevivir. Que pensaría el ao escoitar aquilo de «Arriba parias de la Tierra/ En pie famélica legión?».

E mirou para o retrato familiar, pendurado da parede do comedor, satisfeito de pasar á intrahistoria co seu precioso reloxo de peto que marcaba exactamente as cinco en punto.