Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán
fotografías Romina Franceschin [Bos Aires]
Despediuse do seu pai aos 9 anos, dende o barco que o levou a Bos Aires. Fíxoo de novo aos 17, cando avisaron por carta de que fora asasinado por falanxistas en Portomarín, en Lugo, pola súa actuación como alcalde de Castro de Rei en favor dos desposuídos. E aínda se despediu outra vez en 2005 cando foi quen de exhumar o seu corpo da fosa común na que fora agochado. A historia deste galego residente na Arxentina deu inicio ao histórico proceso xudicial que está investigando os crimes do franquismo entre 1936 e 1977 e sobre o que xa se pronunciou até a Organización das Nacións Unidas.
A cunca ten un tamaño singular. Non vai coas do seu talle, as do café, que son pequenas. Pero tampouco casa coas grandes, as do té. «Daquela, facíanse os xogos a pedido e meu pai mercara as doce pezas tradicionais co seu pratiño e máis esta enorme para el beber nela ao seu gusto e tamén unha moi pequerrechiña para min, que era o mais cativo dos fillos», lembra Darío Rivas, 97 anos, na serenidade dun serán nos arrabaldes da cidade de Bos Aires á que chegou de Lugo en 1930. Aínda que aquí o tempo parou hai ben horas, as referencias din que só nesta semana, este galego que agora garda a cunca nunha vitrina con dedos rápidos, participou en catro actos e pasou dúas veces polos tribunais porteños acompañando novos declarantes na querela que presentou en 2010 para investigar os crimes do franquismo.
O proceso xudicial iniciado o 14 de abril de 2010 na capital arxentina —coincidindo co 79 aniversario do inicio da II República en España— ten a sinatura de colectivos de defensa dos dereitos humanos, da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica de España e das Avoas e as Nais da Praza de Maio. Con todo, o caso insignia, o que permitiu que a xustiza abrise unhas portas sempre difíciles, sempre ben pechadas, foi precisamente o caso que achegou Darío Rivas. «Pasei décadas xuntando todos os documentos. Todo o denunciado está probado por escrito e con selos e firmas», di e pega co dedo índice sobre a mesa para acompañar as últimas sílabas.
A querela non andaba con reviravoltas: denuncia o Estado español como responsable dos delitos cometidos entre o día 17 de xullo de 1936 e o 15 de xuño de 1977, data das primeiras eleccións logo da morte do ditador Francisco Franco. Enténdese que se trata do xenocidio de parte da poboación e de crimes de lesa humanidade e que, como tales e malia a Lei de Amnistía de 1977, non prescriben baixo o criterio da xustiza universal.
Pero hai máis aínda. Co patrocinio do avogado Carlos Slepoy, o requirimento de Rivas xunto con Inés García Holgado, tamén familiar dun represaliado, e Silvia Carretero, torturada en Estremadura e Madrid, pide á xuíza federal arxentina María Romilda Servini de Cubría que buscase a información necesaria para facer unha listaxe dos ministros daquel período, dos responsables militares e policiais e dos dirixentes da Falanxe, así como tamén das vítimas: os represaliados, desaparecidos, torturados, asasinados, sen esquecer o detalle das fosas comúns sementadas por toda a península e referencias sobre os nenos e as nenas apropiadas ilegalmente coa axuda, en non poucos casos, da propia Igrexa católica. Por último, tamén querían o nome «das empresas beneficiadas co traballo forzado e escravo dos presos republicanos».
Deste xeito, a xustiza arxentina pedía precisións aos xuíces españois. As respostas, cando chegaban, sempre puñan por diante a Lei de Amnistía de 1977, unha trampullada, xa que este tipo de normas non poden ir por riba do dereito internacional. Así as cousas, o 18 de setembro Servini de Cubría pediu a extradición de catro represores españois —dous deles xa falecidos—. O 30 de outubro de 2014 a xuíza ditou unha ord internacional de detención preventiva e extradición contra o ex ministro franquista Rodolfo Martín Villa, acusándoo, entre outros delitos, do asasinato dos cinco obreiros tiroteados en Vitoria en marzo de 1976. Desde entón, Martín Villa, coa axuda da xustiza española, tivo que soster un largo litixio para evitar ser extraditado. Un dos últimos intentos foi a solicitude de prestar declaración en Arxentina coa condición de quedar en liberdade, petición que denegou María Servini.
Na orixe da querela contra o franquismo que xa fixo historia hai un pai e un fillo. E tamén un gabán e unha placa.
O tempo que xa non corre nesta casa bonaerense na que Darío Rivas quita agora da vitrina unha pequena bandexa conmemorativa da homenaxe que lle fixo ao seu pai no ano 1994, case unha década antes de poder sepultalo. E conta. Porque na orixe da querela que xa fixo historia hai un pai e un fillo. E tamén un gabán e unha placa.
«Lembro ben a miña casa, era enorme, coma un pazo. Pola esquerda tiña a corte para os animais e tamén un forno de pedra. E pola dereita, un xardín. Máis alá, estaba o sitio no que se cortaban os carballos para facer as travesas do tren», volve Rivas, agora mesmo un neno pequeno nun mundo de adultos. Foi o máis pequeno de nove irmáns e, aínda que non o di de todo, pode que fose tamén o máis mimado polo pai que, en poucos anos, quedou viúvo e co rapaz de cinco anos por criar, ademais dos outros oito fillos.
«Á escola alá penso que non fun moito, non», di, e bota unha gargallada cando se lembra de que as dúas ou tres veces que pisou o salón foi movido pola curiosidade: «Eu ía guichar unha foto que alá tiñan dun home moi ben vestido. Era o rei, seica, e eu devecía por ser, de maior, alguén que levase aquelas roupas!». Nas historias da infancia na aldea lucense na que chegou ao mundo, sempre hai unha referencia para seu pai. Un pai agarimoso. Un pai preocupado pola formación dos seus fillos. Un pai que divisaba un futuro negro para os seus. Un pai que administraba o propio, o alleo e tamén o de todos. Un pai xeneroso.
Moito ten falado Darío Rivas sobre o seu pai, Severino Rivas Barja, alcalde de Castro de Rei, fusilado nunha cuneta a poucos meses do alzamento, o 29 de outubro de 1936. Tanto ten contado sobre este galego que 68 anos despois do seu asasinato se transformou no primeiro exhumado e identificado na Galiza, que agora se ve no problema de ter que axustar as historias publicadas, repetidas e louvadas ao seu recordo.
«Din que o meu pai era socialista. Pero non. Eu non lle lembro participación ningunha en mitins nin en cousas da política», quere corrixir o fillo que escapa dos intereses partidarios coma da peste. A confusión terá inicio, se cadra, no feito de que o señor Severino era un home bo e xeneroso. Aínda se repiten as historias en Castro de Rei sobre como recuperaba terras sen dono —ou cun dono que non as atendía— e llelas asignaba aos desposuídos para que puidesen traballar nelas as sementes que el mesmo lles conseguía.
Non llo contaron. Darío viviuno: «Na miña casa, a matanza facíase para os nosos e para o resto. O meu pai mandábanos aos máis pequenos levar paquetes de carne ás persoas máis pobres da aldea. ‘E coidadiño con aceptarlles nin unha peseta!’, advertíanos». O señor Severino non é que fose rico, pero tivera a intelixencia necesaria para tirar proveito das oportunidades. Traballaba as súas terras, arrendaba outras que tamén explotaba e administraba as dos señores da zona. Cando tivo oportunidade, tamén se fixo cuns carballos que logo cortaba para facer travesas para o tren, que vendía convenientemente.
«Aínda me sorprende que fose quen de conseguir tanto, sendo como era fillo de solteira», recoñece o seu fillo, que tamén se pregunta agora se o seu pai sabía sequera ler e escribir. «Algo sabería, claro. Pero eu recordo perfectamente que, na casa, mandaba ler o xornal por alguén. Eu penso que sabía o mínimo», apunta. Con ou sen formación, o señor Severino Rivas era, claro está, un lúcido intérprete da realidade europea e española dos anos 20 e 30. Ventaba un futuro difícil para a súa prole. Un futuro que, dende logo, era fillo do pasado recente: xa mandara un fillo á guerra e non estaba disposto a mandar outros. Pouco había para eles na aldea: décadas de reverencias diante da terra para ser tanto ou máis pobres aínda. Non, os seus fillos terían mellor destino na emigración.
«Aos 9 anos, meu pai decidiu que eu marchase. Mandoume a Bos Aires onde xa vivía unha das miñas irmás e onde, cos anos, virían outros cinco máis. Aínda lembro a lancha que nos levou na Coruña até o barco que agardaba no mesmo centro do mar. A xente, que rubía por unha escaleiriña de nada, mareábase moitísimo co movemento daquela mole, pero como eu era un neno, non me enteraba de nada». Darío sorrí dende a súa ollada de neno espelido diante daqueles adultos tristes e asustados.
Conta que case que non pisou o camarote. O pai metéralle algo de diñeiro no peto e o resto entregoullo a un paisano que traballaba no transatlántico para que lle botase unha ollada ao neno ao longo da viaxe. Non sabe se o home fixo tal, porque pasou as noites durmindo baixo as estrelas e os días comendo chocolate e canto doce mercaran aqueles diñeiros.
Pero os días de liberdade duraron pouco e, cando puido decatarse, xa estaba en Villa Ballester, na periferia noroeste de Bos Aires, alistándose para unha experiencia nova: ir á escola todos os días. «Na primeira semana de clase, un rapaz chamoume gayego despreciativamente e levou uns cantos golpes. Eu non sabía se se podía pegar na escola, pero outro neno alentoume e penso que o burlón non se volveu meter comigo», di, e as fotos que tira dunha carpeta aínda o retratan alto e forte no remate da infancia.
«Liamos o xornal Crítica porque dicía que a República ía gañando a guerra. Pero non era verdade»
Ao mes xa non falaba galego e, como tantos e tantos, foi un alumno esmerado que lembra e presume dunha lección de Historia de México que lle valeu, di, un dez para o resto do ano por parte da señorita de 6º grado. «Sempre me gustou moito aprender e descubrir», apunta. E a vida dálle a razón. Darío Rivas fixo os dous primeiros anos da escola a un tempo e logo avanzou coma o resto ata rematar os estudos básicos. Como tantos nenos daquela, tamén axudaba na tenda do seu tío xastre:
«Ordenaba as cousas ou varría o sitio movendo a vasoira dun lado e logo do outro para que se gastase sen desniveis», lembra. Mentres o neno medraba en Villa Ballester e aterraba no mundo do traballo sen escalas, o pai tamén medraba en prestixio e respecto entre os veciños de Castro de Rei.
«Logo da escola fun traballar de encargado na panadaría que un dos meus irmáns tiña en Chascomús [a 123 quilómetros da cidade de Bos Aires]», adianta. Aínda era un neno pero traballaba coma os adultos. Tanto é así que un home que o coñecía ofreceulle un negocio: podían ir de socios nun emprendemento de apicultura. O home puña os cartos e Darío, o traballo.
—E vostede que sabía das abellas?
—Nada, eu que ía saber! Pero merquei uns libros, linos e descubrín todo. O resto aprendeumo o home aquel e alá estabamos, con ducias de colmeas a producir.
Das colmeas pasou, de volta en Bos Aires, a unha confeitaría que mercou coa súa irmá a medias sobre a avenida Córdoba con Uruguay, no centro da cidade; e como o día tiña ben horas, tamén facía vendas para unha empresa inglesa; e administraba unha pequena compañía de construcións que fundara cuns curmáns profesionais: «Eles tiñan estudos pero o encargado era o galego», di. Cando o día remataba, Darío marchaba beber o café cos republicanos que se daban folgos os uns aos outros nos bares da avenida de Maio. «Liamos o xornal Crítica porque dicía que a República ía gañando a guerra. Pero non era verdade», recoñece.
Poucos anos antes, o prestixio gañado polo seu pai entre os veciños da aldea levárao a converterse en alcalde de Castro de Rei. «Unha das súas primeiras medidas foi traer un mestre e montar na nosa casa unha escola para todos os nenos», repite o fillo. Tal audacia, entre outras, non pasou inadvertida e só semanas despois do alzamento de xullo de 1936, foron buscalo.
Severino Rivas foi apresado no Hotel España de Lugo e aínda que tiveron que liberalo, a segunda vez non deixaron sitio para as dúbidas: foi asasinado o 29 de outubro de 1936 de cinco tiros á beira da capela de Cortapezas, en Portomarín, xunto cun republicano. «Deixáronos nas cunetas moitas horas, ao coidado dun rapaz de 17 anos, para escarmentar a xente e logo mandaron os meus irmáns a enterralo nunha fosa común», desvela o fillo. Os falanxistas acusaron o ex alcalde por «traizón á patria», porque o mal, ademais, sempre sabe ser moi bruto. O medo sementado deu axiña froitos amargos. Darío Rivas soubo da morte do pai por carta. Tiña 17 anos. Tamén soubo que había moitas máis palabras caladas que ditas nesa historia. «E decidín que eu, a España, non volvía nunca máis na vida», di.
Pero volveu. Case que sen querelo. No ano 1952, a súa dona, Clotilde, pediulle visitar unha tía que deixara tamén na Galiza. E foron. «Ao chegar sentín curiosidade e fun alá, á aldea», recorda. Conta que fixo preguntas que ninguén lle respondía ou sobre as que lle daban razóns dubidosas, confusas. Pero Darío non é home que se contente con evasivas. No que todos coincidían naquel ano 1952 era no recoñecemento a don Severino.
Sempre pola boas, Darío Rivas pediu ao crego de Cortapezas poñer unha placa en memoria do seu pai. Non, non se pode. Entón pediu poñer unha cruz de madeira, por fóra da igrexa. Non, tampouco non se pode porque é terra santa. Tivo que ser polas malas.
«Os veciños querían facerlle homenaxes e mesmo que unha rúa da vila levase o seu nome. Pero para que iso fose posible había que documentarse», e Darío documentouse. Moito máis do que imaxinaban os funcionarios franquistas que lle pedían probas da valía do seu pai. Coa axuda duns e doutros, ao longo de varias décadas, o fillo foi conseguindo todos os papeis necesarios para probar o asasinato do seu pai, mesmo ten o arquivo da súa detención no cárcere de Lugo e a orde de fusilamento «por comunista» asinada polos mandos militares da rexión. Só quedaba descubrir onde estaba o corpo, porque el non tragaba a trola de que o sepultaran nun cemiterio que quedara baixo as augas do encoro de Portomarín.
«Moito preguntei, pero os meus irmáns levaran o segredo á tumba e ninguén me daba razón», di e anuncia o momento que aínda o emociona do relato. Contouno ducias de veces e volve contalo agora, neste serán bonaerense no que vai unha calor impúdica: «No ano 2004 fun participar dunha homenaxe ao meu pai. Foi un acto moi especial e quixen pechalo visitando Portomarín», di.
Non había sepultura, pero alí era onde asasinaran o seu pai, de xeito que alá foi Darío, achegarse á súa memoria, sentir que estaban xuntos. «Entramos nunha tenda de recordos e, mentres a miña sobriña compraba, a propietaria preguntoume se era eu turista. Pensei que me querería cobrar os chismes eses máis caros, e entón expliqueille que era de Castro de Rei», lembra e bromea. Por dicir calquera cousa, a muller comentou duns homes que vira asasinados no 36 que eran daquela aldea. Falou do gabán que vestía un deles e de que o ruxerruxe dicía que era alguén de importancia.
Case sen aire, Darío lembrou o gabán que lle mandaran de agasallo ao seu pai dende Bos Aires e pediu máis detalles. «Quen ben sabe desta historia é o carniceiro», engadiu a señora. Darío Rivas saíu correndo da tenda. «Matáronos contra a capela de Cortapezas. Pero quen ben sabe desta historia é o vello que vive ao lado da igrexa», engadiu o carniceiro. Correr e correr. O velliño confirmou non só a morte, senón que foran sepultados alí mesmo polas familias e que el era o rapaz que o velou durante varias horas.
«E aínda están aquí?», preguntou Darío, que non podía crer que debaixo daquela terra, daquelas herbas silvestres, finalmente, 68 anos despois, estivese seu pai. «Estar, só está o seu pai, porque ao outro a familia desenterrouno pola noite e levouno ao cemiterio da aldea», confirmou o señor. Polas boas. Sempre pola boas, Darío Rivas pediu ao crego de Cortapezas poñer unha placa en memoria do seu pai. Non, non se pode. Entón pediu poñer unha cruz de madeira, por fóra da igrexa. Non, tampouco non se pode porque é terra santa. Tivo que ser polas malas.
Coa documentación na man e co acompañamento da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, o 19 de agosto de 2005, un feixe de amigos acompañou o fillo na exhumación. Foi lenta e desacougante. Pero alí estaba. Severino Rivas Barja foi sepultado con todos os honores no panteón da familia, en Loentia. A lápida di: «Fue alcalde de Castro de Rei, nacido el 13 de septiembre de 1875. Lo asesinaron en Portomarín los falangistas el día 29 de octubre de 1936. Volvió a casa para descansar en paz el día 19 de agosto de 2005».
Lápida de Severino Rivas, no cemiterio de Castro de Rei onde descansa
E, sobre ela, unha placa engade un pedido: «Papá, descansa en paz. Te lo pide tu niño mimado, Darío». A cunca baila nos dedos áxiles do señor Rivas, que rexeita a política aínda que recoñece que as súas accións tamén o son: «Porque estamos loitando contra o franquismo», dispara. O médico recomendoulle evitar as emocións, e por iso xa non fala en público.
Escribe discursos, cunha caligrafía de trazos aínda escolares, e logo pide que alguén os lea. Con todo, o 30 de xuño de 2011, a multitude coa que marchou na Ronda da Dignidade na Porta do Sol, en Madrid, reclamou escoitalo. E el falou. «Pídovos que non recordemos os nosos como vítimas senón como heroes. O Goberno de España non busca os seus desaparecidos e moitos nenos secuestrados non coñecen a súa verdadeira identidade. Iso é unha vergonza. É deixar vivo o antecedente dun xenocidio impune que van pagar as xeracións futuras».
A luz do ventilador reflíctese na cunca nesta noite en Ituzaingó. «Eu non herdei nada do meu pai. Os meus irmáns que alá quedaran repartiron as cousas entre eles e bueno… pero cando volvín, fun botar contas e dixen: «Non vos quero nada, só esta», remata o fillo, que xa deixou un legado de seu á humanidade.
Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán
