México, estación de sombras

Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán

Emigrar non ten que ser necesariamente un drama. Desaparecer no intento é sempre unha traxedia. Cada ano milleiros de centroamericanos e centroamericanas tratan de chegar aos Estados Unidos no lombo dun tren chamado Besta que atravesa o principal corredor migratorio do mundo. México, territorio de tránsito obrigado, convértese decote en fosa común, estación definitiva. Aquí corren o risco de ser extorsionados, secuestrados, torturados e asasinados por grupos de narcotraficantes e outras redes criminais transnacionais que contan coa complicidade das autoridades. As nais dos desaparecidos neste país de violentos contrastes lideran un movemento de luz fronte ás sombras que proxecta unha manda de bestas con forma humana.

Fotos Edu Ponces / RUIDO Photo / Elfaro.net

As que buscan, corpos en movemento, vidas en stand by. Mulleres da cor da terra fecunda, tecedoras da memoria, mestras da paciencia infinita. Nais a milleiros, representantes na terra de IX U, deusa maia da lúa; fertilizadoras do amor incondicional, unidas ventre a ventre por un cordón umbilical de ausencias.

Os que faltan. Fillos e fillas de alguén que un día caen presas do encantamento dun frautista vingativo que os guía cara ao norte. Saen coa mochila cargada de soños propios e alleos, para acabar desnortados en desertos estranxeiros, reducidos a vísceras e ósos, maltratados como gando, convertidos en números.

Difícil condición a da nai que agarda, muller-bágoa, fortaleza uterina contra o esquecemento. O soño do fillo torna en pesadelo materno cando nunca máis se sabe del, cando a terra —que culpa terá a terra— engole nomes e apelidos de quen marchou sendo humano e acabou virando mercadoría por vontade de quen só coñece a Yum Cimil, deus da morte.

Unha vez ao ano dende hai nove a Caravana de Nais Centroamericanas Buscando os seus Desaparecidos percorre México de sur a norte seguindo algunha das principais rutas utilizadas polos migrantes que tratan de chegar aos Estados Unidos atravesando 3.200 quilómetros. O que move a esta lexión pacífica, sobre todo mulleres procedentes de Nicaragua, Honduras, Guatemala, O Salvador e México, é atopar os seus desaparecidos, procurar o apoio das organizacións e movementos sociais mexicanos e facer clamor fronte aos abusos atroces que sofren os migrantes ao longo do traxecto. O pasado mes de decembro a caravana cruzou trece estados seguindo a ruta migratoria do Pacífico. O día 5 pasou por Tequisquiapan, unha vila do estado de Querétaro, no interior do país. Das horas que compartín con elas nesa xornada nace este percorrido polo territorio da dor e a esperanza.

Un migrante saltando entre vagóns de A Besta

O labirinto mexicano

México é un dos poucos países do mundo que é ao tempo lugar de destino, tránsito, orixe e retorno de migrantes. A Secretaría de Gobernación (Segob) sinala que cada ano ingresan no país unhas 150.000 persoas en calidade de migrantes pero, de acordo con algunhas organizacións sociais, a cifra podería ascender a

400.000. Por aquí pasan africanos, europeos, asiáticos e latinoamericanos de ata corenta nacionalidades diversas. No caso dos centroamericanos, que segundo Amnistía Internacional constitúen nove de cada dez dos que ingresan en México, esta é na maior parte dos casos simple estación de paso.

Malia a que a vixente Lei de Migración (2011) prevé a concesión de visados de tránsito a estas persoas, entre o papel e a práctica discorre un abismo. Ducias de milleiros de homes, mulleres e nenos vense forzados a andar o camiño clandestinamente. En México, campo de probas do labirinto que é a condición humana, moitos destes viaxeiros de terceira clase son secuestrados, torturados, mutilados e asasinados por parte dos acólitos dun narco-estado adaíl do «capitalismo gore», termo acuñado pola filósofa Sayak Valencia, de Tijuana, cidade-fronteira por antonomasia.

Os migrantes utilizan diversas rutas para atravesar o territorio de sur a norte. A viaxe iníciase a pé ou en autobús a través de distintos camiños veciñais nos estados de Tabasco e Chiapas, fronteirizos con Guatemala. Dende cidades como Tenosique e Tapachula, onde ten orixe a rede ferroviaria mexicana, reservada exclusivamente para o transporte de mercadorías, os máis optan por viaxar como polisóns nalgún tren para evitar os reténs das autoridades migratorias nas estradas. Aí comeza o verdadeiro pesadelo.

Todas as vías ferroviarias desta zona conflúen no sur do estado de Veracruz. A partir de aí, o camiño bifúrcase en dúas rutas principais. A do Golfo, que atravesa Veracruz e Tamaulipas ata chegar á cidade de Reynosa, fronteiriza con Texas, é a máis curta, pero tamén a máis perigosa. A do interior é moito máis longa. Discorre por varios estados ata chegar a Guanajuato, onde se volve dividir en tres novas rutas, dúas interiores, que rematan en localidades fronteirizas con Texas, como Ciudad Juárez, e unha costeira, a do Pacífico, que desemboca en Tijuana, no bordo con California, ou ben en Nogales, do outro lado do estadounidense estado de Arizona. Esta é a que concentra a maior parte dos fluxos.

No seu informe de 2010 Víctimas invisibles: migrantes en movimiento en México, Amnistía Internacional refire os abusos aos que son sometidos en calquera destas rutas os migrantes, que se converteron nunha lucrativa fonte de ingresos para narcos, mareros, policías e militares, que lles rouban o pouco que levan e os secuestran coa fin de extraerlles os órganos ou utilizalos como escravos e sicarios mentres esixen o pago dun rescate ás familias. O secuestro de migrantes en México está a converterse nun enorme negocio.

Segundo a Comisión Nacional dos Dereitos Humanos, un organismo estatal independente, nun período de seis meses, de abril a setembro de 2010, 11.333 migrantes foron vítimas de secuestro. Pero estas cifras poderían ser moito máis altas, xa que os delitos que non son denunciados ou investigados caen na chamada «cifra negra», ou «delincuencia non rexistrada» polas institucións públicas. De feito, son as organizacións sociais as encargadas de documentar os casos de secuestro e outros abusos. Algunhas fontes aseguran que seis de cada dez mulleres e nenas sofren violencia sexual no seu periplo mexicano.

Mentres os gobernos implicados, tanto o mexicano coma o estadounidense, concentran todos os seus esforzos e recursos en obstaculizarlles o camiño, no traxecto os migrantes atopan tamén o abrigo de seres que parecen doutro mundo. Nas últimas dúas décadas xurdiu ao longo de todas as rutas migratorias unha rede de albergues xestionados na maior parte dos casos por sacerdotes e monxas católicas e pastores evanxélicos, díscolos rebeldes dunha Igrexa tenebrosa. Eles, xunto a algunhas organizacións e movementos sociais de defensa dos dereitos humanos, acompañan as familias dos migrantes desaparecidos na súa tarefa de limpar o sangue co que as redes criminais locais e transnacionais, coa conivencia de policías, militares e funcionarios públicos, tinguiron a cartografía mexicana.

Migrantes nunha parada do tren

Os Martínez contra a Besta

Luis Martín Martínez ten mirada de sabio e falar de tertuliano. Obsérvoo mentres xesticula, sabéndose entrevistado, e decátome de que xa non lle quedan uñas para morder. Tanta sabiduría desacóugao, infiro. O saber case sempre estremece. Luis é voluntario na estancia do migrante González y Martínez, un humilde alpendre de madeira xunto ao camiño de ferro en Tequisquiapan, unha pequena vila do interior mexicano, no inicio da ruta migratoria do Pacífico. Cóntame que o seu labor consiste en preparar as bolsas coa comida e a auga que ofrecerán aos migrantes que pasan pola zona a diario. «E tamén teño que gabear pola árbore para avisar de se no tren veñen migrantes. Ás veces imos a Viborillas», di mentres sinala co brazo cara á súa esquerda, «porque alí o tren para, e aquí témoslles que lanzar as bolsiñas con el en marcha e ás veces caen».

Quen son estas persoas? De onde veñen? «Pois de Honduras, Guatemala…», titubea, tratando de lembrar o aprendido, «e van aos Estados Unidos buscar un traballo, coma meu pai, que tamén veu nese tren hai moito tempo, pero el ficou aquí e coñeceu a miña nai e logo nacín eu e logo o meu irmanciño», conclúe orgulloso. Luis ten cinco anos —«Case seis», aclara— e seu pai, Alfredo, que completa o relato do neno, a quen escoita fascinado, saíu dunha pequena aldea de Honduras no ano 2000. No seu mapa de ruta esta fermosa e pacífica localidade nin sequera figuraba, pero aquí é onde acabou por edificar o seu particular american dream. Para gañar o pan, Alfredo rexenta unha tenda de abarrotes, un ultramarinos, e fai traballos como electricista. Se o seu deus ten a ben operar con xustiza, o ceo xa o ten máis que gañado grazas ao seu labor como anxo da garda dos que, coma el, teñen a coraxe de deixar atrás o universo coñecido para montar a Besta.

A dona Carmen, a sogra de Alfredo, contáronlle un día que a unha muller que viaxaba no tren co seu bebé se lle caera o neno no camiño. Dime que entón a ela lle caeu a alma e foi visitar as vías polas que circula a Besta ao seu paso pola vila. Quedou tan impactada ao ver eses intrépidos xinetes «con fame, con sede, con frío, feridos, mutilados», que dende hai trece anos dedica a maior parte do tempo xunto ao seu home, don Martín, a súa filla, casada con Alfredo, e o resto da familia, a agardar xunto ás vías o paso dos trens, entre cinco e dez, que atravesan Tequisquiapan cada día. O propósito: alimentar e abrigar os valentes que tratan de cruzar México partindo da fronteira sur con Guatemala.

Non todos levan migrantes, algúns só transportan mercadorías, pero en moitos dos trens, nos que gañan a categoría de «bestas» por devorar persoas, viaxan agarrados ao medo seres humanos como Alfredo, que di que coñecer a don Martín e dona Carmen hai trece anos foi «un regalo». Daquela, os Martínez fixeron descabalgar da súa utopía ao entón adolescente e confiáronlle a súa filla. «E logo nacín eu e logo o meu irmanciño», apunta o pequeno Luis. Se o seu irmán Saúl, de dous anos, fose nena, teríase chamado Marbella:  «Como é? Precioso, non?», pregúntame Alfredo. Dende a serenidade que lle proporciona ter perdido a categoría de emigrante, asegura que algún día levará a toda a familia de vacacións alí. Os soños de turista son privilexio de quen dorme quente: «Non lle podo pedir máis á vida», regálame el a min.

Caravana de dor

Hoxe, 5 de decembro, as tres xeracións do clan Martínez, xunto a algunhas ducias de voluntarios e voluntarias, agardan a Novena Caravana de Nais Centroamericanas Buscando os seus Desaparecidos. A media mañá chega o autobús que transporta este exército de paz armado de palabras como coitelos. Luis, Saúl e o resto dos nenos recíbeno entre pompas de xabón mentres os adultos aplauden o paso canso pero firme deses rostros que viron nacer unha engurra por cada día de non saber. Todas levan penduradas do pescozo as fotos dos seus desaparecidos e tamén dos fillos e as fillas das nais que veñen representando, que son milleiros. Nelly, unha hondureña que recuperou vivo o seu sobriño hai xa moitos anos, acompáñaas con función de altofalante: «Leváronos vivos», berra. «Querémolos vivos», corean todas. «Migra, cochina, racista e asasina», espétanlle ás autoridades migratorias mexicanas, ás que acusan de mercadear coas vidas dos seus.

O pranto, que non cesa, é o mesmo pranto, só pasa dunha a outra a través do cordón umbilical que as une, aínda que algunha, como a salvadoreña María Encarnación, carga con el todo o tempo. Entre saloucos, consegue contar que hai sete anos que non sabe nada da súa filla Jaqueline, que agora tería corenta. O que máis lle pesa é non ter estado en Honduras cando a rapaza decidiu marchar; uns familiares levárana daquela a pasar unha tempada en Houston, o mesmo destino ao que nunca chegou Jaqueline. Di que non vai parar de seguir o seu rastro, débello aos dous netos adolescentes, que axudan na búsqueda da nai facendo de detectives a través de internet.

Na rolda de prensa previa ao xantar, Marta Sánchez, voceira do Movemento Migrante Mesoamericano, colectivo mexicano organizador da caravana, denuncia que o «sistema todo» está en contra dos migrantes. Na orixe, no camiño e no destino. Iso si, ironiza Marta, «aplaudímolos cando chegan as remesas aos seus países, ‘que marabillosas son as remesas’, dicimos». Esta activista di que si, que o son, porque están a evitar estoupidos sociais nos lugares de orixe, ao servir de alimento ás economías locais, depredadas polas políticas de corte neoliberal. Toda a ruta migratoria está inzada de redes de crime organizado nas que participan diversos actores. Os operadores son maras centroamericanas contratadas polos cárteles mexicanos coa complicidade das «forzas da orde» do país. Denuncia Sánchez que as autoridades saben perfectamente quen son eses individuos, porque pasan dez veces polo mesmo lugar en menos dun mes. O goberno argumenta que non poden apresalos porque non teñen probas contra eles. «E nós preguntámonos, se están a deportar os migrantes aos seus países, por que non poden deportar os mareros?».

Marta acusa o goberno de México de seguir os ditames dos EUA, que os «obriga» a ser a súa patrulla fronteiriza. Di que as autoridades mexicanas teñen a responsabilidade do que lles ocorre aos migrantes no traxecto, que México ten unha «débeda co mundo». O movemento esíxelle que responda á convención internacional sobre a protección dos dereitos de todos os traballadores migratorios e os seus familiares, adoptada pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas en 1990, da que México, que subscribe e incluso promove case todos os compromisos e tratados rexionais e internacionais na materia, é signatario.

Restos dos enseres dun viaxeiro do tren

México é outro cantar

«Este país é moi bonito», di unha das nais fronte ao auditorio. «Mágoa que estea cheo de sangue inocente, do sangue dos nosos fillos, que van buscando un futuro mellor, o soño americano… Pero ese soño americano converteuse nunha tremenda tristeza para cada un de nós, xa non é soño, son bágoas… E son os nosos fillos, levámolos nove meses no noso ventre. Non imos cansar de buscalos». E non, estas nais, que fixeron do instinto militancia, non cansan de petar nas portas dos palacios de goberno, dos cárceres, dos hospitais, para buscalos vivos; de axeonllarse para remexer a area e atopalos mortos, cortados en cachiños.

«Revitimizáronos. Sabemos que os tratan como animais. É moi duro para unha nai saber que o seu fillo se converteu en mercadoría, que o seu fillo é contado como unha cabeza, que é como se lle di ao gando, pero non ás persoas», láiase Anita, poderosa muller. O seu fillo emigrou do Salvador en maio de 2002. Un par de meses despois ela recibiu a súa última chamada dende Chiapas, na que o mozo lle deu todas as indicacións posibles para que puidese ubicalo no caso de que desaparecese. Anita anotouno todo e ese mesmo ano, en agosto, saíu buscalo. «Así que fun á casa de dous coyotes, sen medir o perigo, con dous familiares e un guía que contratamos. O meu fillo dixérame que un dos coyotes era mariachi e así investigamos, pero non o demos atopado», relata.

As advertencias non a frearon. Anita non coñece o medo. O que a fixo renunciar foi que non lle alcanzaron os cartos para seguir cara ao norte. Daquela tomou conciencia da necesidade de organizarse e decidiu entrar en contacto con outras nais salvadoreñas na mesma situación. Xuntas crearon no 2006 o Comité de Familiares de Migrantes Falecidos e Desaparecidos do Salvador, que recibe agora o apoio dun equipo arxentino de antropólogos forenses na búsqueda e identificación dos restos dos migrantes enterrados en fosas comúns. Eles, e o resto das organizacións que aglutinan os familiares dos desaparecidos, asinaron coa Procuradoría Xeral da República compromisos de busca dos mortos. Pero isto, obviamente, non é suficiente. Esíxenlle ao goberno de México, e aos centroamericanos, aos que consideran corresponsables desta situación, que creen mecanismos para atopalos vivos.  En 2008 a lei mexicana deixou de considerar delito a migración irregular, antes penada até con dez anos de cárcere, pero na cadea é onde acaban moitos.

Nelly quéixase de que os seus non queren quedar aquí, obríganos. «E por iso dicimos: abran as portas dos cárceres e déannos os nosos fillos, como os teñan, torturados, tolos, porque vivos os levaron…», canta. «E vivos os queremos!», replican todas. Para esta hondureña, México xa non fai ningún mérito para que se lle cante bonito: «Antes diciamos ‘México lindo y querido’ e agora México é unha podremia, un campo minado de fosas clandestinas».

Nesta dor de fonduras abisais, cada caravana acaba sendo feliz para algunha, que ve reaparecer o fillo vivo, por arte da maxia dos voluntarios e as organizacións e movementos sociais. A salvadoreña Mariángeles aínda non pode crer que nunhas horas vaia abrazar o seu, do que non ten noticia dende hai 27 anos. Rancor? «A un fillo perdóaselle todo». Non quere nin pensar o que tivo que pasar para ter caído no silencio.

A xornada remata e o exército de nais, militantes contra as sombras, ponse en marcha. En Tequisquiapan, os Martínez apuran para achegarse ás vías antes de que caia a noite. Luis fai pompas de xabón dende o seu faro en forma de árbore. Chega o monstro, unha inofensiva máquina de ferro, e don Martín lanza unha bolsa ao único rapaz que o monta hoxe. O xesto non abonda para facer fronte ás bestas que conducen a locomotora do capitalismo depredador. Pero unha mazá, un bocadillo, auga con limón e azucre e unha nota con advertencias e afectos, todo metido nun plástico azul, ben poderían ilustrar a definición da solidariedade no dicionario das palabras xustas. México, estación de luz

 

 

 

Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail