Xa hai ben anos, chegaba eu de París cheo de fascinación polo visto e coñecido e de entusiasmo ao contalo, cando un amigo que me escoitaba sentenciou: «Boh, casas e xente». Esa definición que o amigo lle aplicaba a París é a mesma que lle acae a unha vila. Ser vila é ter máis casas e máis xente que ten a aldea.
Ter categoría de vila, poder chamarse de tal e facelo visíbel en documentos e escudos, foi por moittempo privilexio de outorgamento real, mais tal decaeu e, aínda que legalmente prevalece ese poder por parte do rei de dar o título de vila (ou cidade) a unha entidade de poboación, non adoita suceder que se dean casos na altura de nomeamentos deste tipo. A cousa pasou á vía dos feitos coma creadores de categoría e agora o de se chamar vila xa é cousa de apreciación de parte, quer os habitantes ou autoridades, quer os visitantes.
Se analizamos as orixes das vilas, xa poucas das características que tiveron permanecen, o que non quita para que aínda existan elementos que nos axuden a identificar unha poboación como vila case con certeza de termos atinado: un número de habitantes que determine unha proporción importante do total do concello, unha estrutura urbanística e arquitectónica determinada e claramente identificábel e pouco máis nestes tempos onde as vilas perden poboación, servizos, día si e día tamén, e xa non se constrúen casas por mor da crise da construción.
As orixes máis recoñecidas están na Alta Idade Media e no outorgamento real de autorización para celebrar feiras na localidade, o que non nos permite considerar que alí onde se celebraba unha feira aquilo xa era unha vila, porque non sempre se trataba de feiras sensu stricto, senón de mercados, que poderiamos cualificar como un estadio anterior á feira. Digamos que máis ben o que ocorría era que o rei elevaba á categoría de feira o que era un mercado que medrara. O mercado era intercambio comercial de pequenos produtos, mentres que a feira era lugar de transacción de todo tipo de produtos e bens non inmóbeis. Ocorre que a xente acabou por lle chamar feira a todo e de aí a confusión. Á feira, ademais fóronselle arrimando características festeiras, e as feiras das vilas engadiron ao comercio o paseo, o baile e o cinema, tres elementos vilegos onde os haxa.
Se hai comercio, hai vila
Estamos pois en que as vilas nacen como tales arredor do comercio. De primeiras do ambulante e en día posto, máis adiante do radicado e permanente. Unha vila é tal se ten un ou varios dos seguintes estabelecementos: farmacia, tecidos, zapataría, ferraxaría, panadaría… O comercio permanente dáballe categoría á vila, e por tanto aos seus propietarios, que facían pór nas esquelas mortuorias, por embaixo do seu nome, aquilo de «del comercio» como marca do seu estatus social. Ben, isto para todos agás para a farmacia, que puña «farmacéutico», un escalón por enriba do resto do comercio, gañado na universidade. Iso daquela, cando o mundo aínda era noviño, porque chegada a modernidade de Carrefour, Alcampo, Día, Familia e demais grandes grupos do comercio detallista, a cousa mudou. Antonte vin en Vilalba un Bricoking no medio da vila, na mesma beirarrúa na que hai, polo menos, dúas ferraxarías, temo que por pouco tempo. Fica a farmacia para preservar, contra vento e marea, a categoría vilega do lugar.
Nas vilas concentrábase o comercio de mostrador, parello con el anda o administrativo e xudicial —cando vila e cabeceira de partido xudicial coinciden, cousa tamén ameazada de desaparición polo afán de Gallardón de deixar o mundo patas arriba cando marche— e, consecuentemente, unha clase social que tamén formaba parte do pedigree vilán: funcionarios estatais, municipais, xudiciais, postais… Dos poucos que se relacionaban case de igual a igual cos comerciantes. E tamén a estes lles chegou o devalo e pouco a pouco foron desaparecendo os seus postos, ou cando non se extinguiron estes, foron marchando os funcionarios convertidos en pouco máis que habitantes diurnos: veñen á vila no horario de traballo e marchan cando este se cumpre. Así o secretario do concello ou do xulgado, o arquitecto municipal… viven na capital da provincia, como ocorre co médico que marcha cando acaba a consulta. Ao remate das clases unha rea de coches sae en dirección á capital transportando o máis do profesorado da vila. Mesmo un ente que formaba parte da paisaxe vilega, que eran o comandante de posto e os números da garda civil, non só abandonaron o tricornio que os facía visíbeis e identificábeis, senón que o cuartel está pechado e, todo máis, na porta hai un papel cun número de teléfono ao que chamar se é preciso. Moi parecida cousa ocorre na actualidade co crego, que organizaba a sociedade vilega cos seus sermóns cheos de referencias locais, mesmo persoais, e metáforas, símbolos e comparacións bíblicas tan ben escollidas, que ninguén había errar en saber a quen se refería na filípica de cada domingo. Pois ben, agora os pastores, como o seu nome indica, poñen o pastor eléctrico e non teñen a presenza permanente de antano. Antes todos estes profesionais formaban parte do padrón de cada vila, agora só son parasitos, vampiros que veñen zugar o sangue produtivo do lugar e desaparecen sen deixar rastro.
As vilas eran centro da vida completa dunha comarca, non sen certas tensións entre vilegos e aldeáns, estes víanse obrigados a unha dependencia de servizos que os tiña na vila día si e día tamén. Alí recibían en todo momento as máis variadas mostras de menosprezo e de humillación —«Vale máis can da vila que rico da aldea»— que eles trataban de minorizar co continuo carrexo de viandas e subministros de toda pelaxe e de todo tipo: raxo, solombos, roxóns e chourizos pola mata, xamóns a calquera hora, años pola festa, galos e galiñas nos partos, ovos e pelas de manteiga, sacos de patacas e mandas de grelos e nabizas circulaban polos camiños e corredoiras en dirección á vila correspondente para amolecer durezas no trato, mudar rostros de ferreiro en sorrisos amábeis, e «agora non podo atendelo» por «pase, pase que o atendo agora mesmo»… Agás casos de extremo servilismo incurábel, isto alimentaba a xenreira do aldeán polo vilán, que o refraneiro retrata: «Á xente da vila que lle dean e non que lle pidan», «Cando o vilán enriquece a ninguén coñece», «Xente da vila, xente da virilla». E chegaron tempos de vinganza. Non un senón varios, pero todos eles ben representados na posguerra. Os vilegos, improdutivos no tocante ás cousas de comer e atados de pés e mans polo racionamento, tiveron que abaixarse e poñer pés cara ás aldeas para fornecérense dun saco de patacas, dun pouco de pingo de porco, duns ovos ou dunha galiña para facer uns caldiños para unha parida. Os labregos deron co día de cobrar a humillación e xa non pedían: trocaban. Pasaban factura ás familias que sacaran da fame e creaban dependencias que aseguraban os servizos futuros. Desprazábase o centro das relacións, que aínda seguían a estar ferreamente xerarquizadas, mais agora o sentido da interdependencia virara a punta da súa frecha. Non se pode afirmar que fora aquel o comezo do devalo vilán, pero si que foi o anuncio, e así veu acompañado por outra situación nova, a vinganza de moitos dos comerciantes vilegos fronte aos profesionais liberais, funcionarios máis altos e fidalgos vidos a menos que daban o ton da vida da vila: os do casino. Esa vinganza veu nas ás do estraperlo. A posguerra, época de miseria e escaseza en de por si, viuse agravada co decomiso de moitos dos produtos de primeira necesidade e sometida a xente ao rigor das cartillas de racionamento. Nesa situación os produtores e comerciantes, por medio da ocultación de produtos ao decomiso e ao control das autoridades de abastos, vendían, non só a prezos desorbitados, senón a quen lles daba a gana, case todo o que nunha casa era preciso para vivir e alimentarse: aceite, azucre, garavanzos, café, pero tamén tecidos, peles, cobre, tabaco… Moitos deles fixéronse de ouro nesa época e remudaron a orde social. Dicíase que eran tempos de «burriños enriba e cabaleiros embaixo».
Viláns de ida e volta
Pero todo se dislocou, como se di agora. As vilas devalaron por desprazamento da poboación. A cousa comeza nos anos sesenta e setenta cando a xente que vivía nas aldeas e nas beiras das vilas vírase, deixa de ollar para o occidente e olla para o oriente: existe Europa. Un reino de Oz onde se alicata con ouro: Londres, Zurich, Xenebra, Amsterdam, París… Descobren que hai lugares onde pagan por fregar pratos, e ademais pagan ben. Pois aí te quedas viliña dos meus vellos anceios que eu marcho a fregar o piso dun hospital inglés. E nos oitenta regresan. Constrúen nas beiras da vila casas cun xardín con hórreo diante e con horta por tras e inzan as vilas de bares que se chaman «London», «Zurich» ou «París» e desprazan o comercio de produtos manufacturados como son os tecidos, poñamos por caso, ocupando o lugar con comercios de roupa confeccionada (prêt-à-porter) que se chaman «Aurorita», «Jazmín» ou «Nueva York». E os outros estabelecementos, aqueles que vendían materias primas, como eran os de comestíbeis ou produtos finais coma zapatarías e ferraxarías, pola hostalaría. Os habitantes viláns mercan agora os zapatos en Carrefour e os desparafusadores en Bricoking e na vila toman o café. E os comercios que non foron á ruína porque os clientes van mercar fóra, caen co declinar das feiras. O que antes fora un tipo de transacción moi próxima ao troco, onde os aldeáns viñan vender ovos ou pitos ou fouciños, cobraban e mercaban un corte de traxe, uns zapatos ou unhas tesoiras, desaparece desprazado por uns ambulantes, que non só non son da vila, nin sequera son do noso país e, ás veces, nin do continente, e que venden de todo mais non mercan nada. As feiras regresan á súa orixe de mercados. Se o sabe o rei até lles podería retirar o título de vila.
Mais o mundo segue a xirar e con el a xente, como di a canción de Xil Ríos. Aqueles emigrantes que regresaron con cartos para facer casa e montar negocio, que foron tirando como puideron, xubílanse, cerran o negocio e temos nova mudanza nas vilas. Desapareceu o local de baile —o cine abaneou cando puxeron televisión no bar ou naqueles teleclubes de Fraga e pechou de vez coa chegada da televisión ás casas—. Mais nada morre, só se transforma. Os bares pasan a seren pubs e emprenden unha vertixinosa alternancia de pecharen uns e abrir outros que manteñen sempre en movemento a hostalaría. Iso si, as reformas non pulan polo negocio da construción, as reformas fanse coa achega de man de obra non remunerada: «Fágoo eu cuns amigos que me veñen axudar ao saíren do traballo» (e con iso petan por embaixo da cama dos veciños dos pisos de enriba do local até as dúas da mañá).
O do baile non é tan doado de amañar, aí precísase de infraestruturas de proporcións non boas de acadar. Entón aparece a centralización comarcal. Procúrase un lugar equidistante de varios núcleos de poboación de vulto considerábel e aparece a macro-discoteca. Nacen Hermo de Muimenta, a Flor de Montouto, A Revolta de Carballo, Dona-Dana de Touro… ás que acoden ríos de mozos e mozas cada sábado do ano. Maioritariamente vilegos, pero tamén xente que deixou a vila pola cidade e, aínda non integrado, invádeo unha señardade que o leva onda os seus pares. O negocio está pensado para ser masivo, onde caben mil tamén caben mil catrocentos se se apertan un pouco. Inmensos aparcadoiros cheos de automóbiles. Actuacións estelares desde Los Pecos a Martes y 13, xunto co gran símbolo da época e reclamo infalíbel: o sorteo dun coche cada mes (nalgúns casos chegouse a rifar un á semana). Porque xa estamos instalados noutro dos fitos máis visíbeis da transformación das vilas galegas: o automóbil.
A cousa principiou en dúas rodas. Acababa de facer a súa aparición na lexislación educativa a EXB, con aquel seu fin de ciclo que era unha meta: o graduado escolar. Isto sucedía entre os catorce e os dezaseis anos, idade na que antigamente un rapaz pasaba a home cos primeiros xuramentos e as primeiras leas nas verbenas. Agora xurar xa perdera a súa marca de homía ou, dito doutro xeito, os rapaces comezaban a xurar cada vez máis novos e as verbenas decaían diante do fulgor das discotecas. Entón aparece un novo sinal de paso dunha idade a outra: a moto.
«Se aprobas cómproche a moto», di o pai. «Non, non, o conto non é así. Se me compras a moto, aprobo», responde o fillo. En calquera caso a palabra aprobar, suceda ou non o feito, funciona coma un abracadabra que abre a porta da nova vida, iso que os americanos chaman «o rapaz adulto». E as aldeas e viliñas énchense de motos montadas por adolescentes revellidos que, aprobaran ou non, están motorizados e nesas máquinas trasládanse cada tarde á vila para formar, xunto cos seus pares vilegos, rabaño na porta dos pubs. Parece que engrosan a poboación e a vida da vila, pero só é aparencia, só son un pé na estribeira da estampida dun novo xeito de abandono que formarán moi pronto. Esta praga non lle afecta ás rapazas, que adoitan rematar os seus estudos e mesmo nunha proporción meirande cá de homes fan estudos universitarios. Mais aínda así unha e outra cousa, por necesidades de subsistencia ou desexos de independencia, a vida ponlles unha maleta na man para abandonar a vila e procurar acomodo noutros lugares. De novo a emigrar. As que non, botáronse sobre dos locais dos pubs que ían pechando para reconvertelos en perruquerías. Hoxe nas vilas o número de estabelecementos de arranxos de cabelo anda moi preto do número de cabezas.
Sobre catro rodas
Pero volvendo ao tema da motorización, o das motocicletas non é máis ca un pequeno paso no parque da automoción que na actualidade caracteriza as vilas. A moto —son máquinas de pequena cilindrada— non dá para ir moi lonxe, hai que dar un paso adiante e chega o automóbil. Claro que agora xa estamos falando dunha considerábel presa de cartos e non son moitos os pais dispostos a tan pouco produtivo investimento. Mais aí están os avós. Donos duns poucos aforros e na seguridade dunha pensión, van ser os que poñan os cartos para que o rapaz teña o degoirado automóbil. Unha competencia pacífica, ás veces mal disimulada, fai que o ar se encha de dezaseis válvulas, aliaxes de aluminio, lamias de perfil baixo e outras expresións de concesionario de automóbeis unidas ás dos especialistas de son cos seus vatios e os seus baixos e superbaixos… Agora na vila fálase neolingua de tuneo, verba que vén dicir que o centro da vida destes habitantes do espazo vilán dá voltas incansábel arredor do que os locutores e xornalistas chaman, con metonimia fácil, as catro rodas.
Mais este cambio non é en absoluto inocente e todo vai mudar de xeito definitivo. A vida nas vilas vai ser de paso para a mocidade que sae a facer quilómetros sen claro destino, a se divertir lonxe. A pasar as noites fóra e durmir na vila, nos furúnculos habitacionais que lle naceron de arredor e nas aldeas. E engade un novo elemento dramático á vida vilega, do mesmo xeito que nos setenta moitas vilas viron a xuventude traxicamente derramada pola praga do cabalo, agora ven as vías de circulación estradas de puntos, marcados por unha cruz uns ou pola simple lembranza outros, onde un mozo ou unha moza encontrou a da gadaña a bordo daqueles outros cabalos, os de potencia que se contaban con fachenda no aparcamento da macrodiscoteca.
Que é hoxe unha vila en relación con aquilo que foi? Seguramente isto queda ben explicado polo que me dixo unha persoa hai uns días: «Antes aquí coñeciámonos todos e sabiamos a xenealoxía de cada un desde trasavós moi afastados. Sabías quen era cada rapaz polo que era seu pai, agora todo máis sabemos quen foi seu pai. Isto éche coma un monte queimado: cinzas polo medio das que agroman piñeiros mesquiños que non sabes se sairán adiante».
