Este é un relato de memoria, o do agasallo que Gonzalo Pozo, pai da poeta Luz Pozo Garza, veterinario de profesión preso ao comezo do golpe, lles fixo ao matrimonio formado por Daniel Varela e María Piñeiro, unha proba de amizade e fidelidade ás ideas que compartían, narrada polo neto da parella.

Gonzalo Pozo Pozo e Daniel Varela Varela coñecéronse a comezos da primeira década do século XX, sendo estudantes na antiga Escola de Veterinaria de Santiago. A amizade entre aqueles dous rapaces durará toda a vida. Ao remataren os seus estudos, en 1909, planean montar na cidade de Lugo, de onde era natural Daniel Varela, unha clínica veterinaria ao xeito da que mantiñan, dende uns anos antes, Jesús Carballo Lameiro e o seu cuñado Juan Rof Codina. E ata parece que chegaron a poñela en marcha, se ben por pouco tempo, pois en 1910, Daniel Varela cómpralle a Rof Codina a súa parte, pasando a ser copropietario, con Jesús Carballo, da Gran Clínica Veterinaria, sita na Ronda da Muralla. Á súa vez, Gonzalo Pozo instalarase, como veterinario en Erice de Iza (Navarra) e despois en Ribadeo e Viveiro, onde será veterinario municipal ata 1936. Durante a II República, Pozo militará en formacións  políticas republicanas liberais.

Ao pouco de producirse o golpe de Estado fascista do dezaoito de xullo, detéñeno en Viveiro e trasládano ao cárcere de Lugo. É, a partir de aquí, onde se xesta a historia desta culler. A conmoción vivida pola sociedade lucense é total. Xentes dun e outro xeito de pensar, uns máis ca outros, viven momentos de enorme desconcerto e sufrimento. Para o matrimonio formado por Daniel Varela e María Piñeiro, meus avós, o encarceramento do querido compañeiro e amigo é unha situación difícil de manter. Daniel acode ao cárcere para levarlle ao seu vello colega as cousas máis necesarias: lecturas, roupas de abrigo e a abundante e rica comida que a magnífica cociñeira que era María Piñeiro facía con especial esmero e cariño, moito cariño.

Quen tivemos a gran sorte de coñecer a María sabemos da extraordinaria bondade e fonda sensibilidade que posuía. Gonzalo Pozo, home bo e bo amigo, sabía ben o sufrimento que o seu encerro lle estaba a causar á dona do seu amigo Daniel. Ao chegar o quince de agosto, a data era propicia para, dunha banda felicitar a María pola súa onomástica e mostrar o agradecemento polas atencións recibidas en tan duras circunstancias e, asemade e na medida do posible, tentar desdramatizar diante da amiga os intres, certamente duros e incertos, que estaba a vivir o veterinario mariñán. Que cousa, que galano pode ofrecer unha persoa encadeada? As posibilidades eran cativas, pero non imposibles. Gonzalo Pozo estivo días pensando de que xeito homenaxeala. A decisión estaba tomada. Será cunha sinxela culler de madeira, humilde e pequena de tamaño, pero grande e intensa de emoción humana, sen esquecer unha evidente carga ideolóxica. Todo un exemplo de fidelidade e coherencia, tanto á amizade, como ás ideas das que era vítima e polas que estaba a vivir naquela insalubre e ateigada cela.

A culler é unha fermosa peza artesá. A filla de Gonzalo, a poeta Luz Pozo Garza, finada recentemente, dubidaba de que fose seu pai o artífice material desta xoia pois, segundo ela, non era unha persoa especialmente habelenciosa coas mans. É unha mágoa que o paso do tempo, especialmente as dúas últimas décadas, esvaecera a ornamentación, figuras e tintas de cores, e o pequeno texto da dedicatoria. O mango estaba decorado cun buda, moi do gusto orientalista daqueles tempos, pintado con cores azuis, rosas e vermellas. Na parte cóncava aparece representada, alegoricamente, a República encarcerada: unha muller núa co gorro frixio e ao seu redor o texto «Cárcel de Lugo. Agosto 1936». Pola face convexa, tres presos na súa cela, vestidos cos típicos traxes de raias, aparecen tocando cadanseu instrumento, a modo dunha fanfarra, en clara oposición aos tristes momentos que se estaban a vivir. Enriba, a dedicatoria: «A Da. María Piñeiro en el día de hoy, XV de Agosto VIII de 1936». G.P.
A culler estivo dende aquel día ata o derradeiro da miña avoa colocada no mesmo sitio, no principal da casa, na sala de estar do piso segundo, número cinco, da Rúa da Raíña, fogar da familia Varela Piñeiro. Entenderase, pois, como esta culler representa, indisolublemente, as dúas memorias, a desafortunada e dramática histórica do réxime franquista e a da memoria sentimental de varias xeracións dunha familia.

Breve inciso sobre o paradoxo e incerto da vida

Uns poucos días despois de que Gonzalo Pozo lle dedicase a María Piñeiro aquela valiosa culler, nuns intres en que o veterinario mariñán non sabía cal ía ser o seu futuro vital –quizais o fusilamento na tapia do cemiterio daquela cidade de Lugo–, a non moita distancia do cárcere que habitaba, o seu amigo Daniel, que gozaba da liberdade, acabaría sendo unha vítima máis naqueles primeiros tempos do gran drama que acababa de empezar. Durante o trasladado ao cemiterio municipal do cadáver dun amigo de Daniel, cando a comitiva fúnebre pasaba polo fondo da Praza Maior, un pobre tolo, inocente e inofensivo, de todos coñecidos por esta natureza, ao pasar o féretro ao seu carón, ergueu o puño e berrou un «viva Rusia, viva o comunismo!». O que dito por outra persoa, naquel especial contexto, sería tomado como unha provocación, expresado por aquel toliño local non debería ter como resposta, ao sumo, máis ca unha lixeira reprobación. Non foi entendido así por un patriota falanxista que collendo ao coitado pola forza meteuno no portal dunha casa [na que vivía, novas ironías da vida, o poeta autor de Cunetas, Luís Pimentel]. Tras deles, e intuíndo o que ía ou podía pasar, meteuse meu avó, acompañado polo seu fillo adolescente, meu pai. De súpeto, o brután sacou unha pistola. Daniel  interpúxose entre o facinoroso e o indefenso pobre home, mentres lle dicía ao primeiro que xa chegaba cun enterro por aquel día e que rematara xa aquela horrorosa situación. O falanxista fixo oídos xordos e empurrándoo con violencia, sacouno do medio e descargou a arma homicida, deixando sen vida en medio nun charco de sangue a aquel home, sen dúbida unha das primeiras persoas asasinadas na cidade de Lugo.

O impacto emocional que Daniel Varela sufriu foi de tal envergadura que non puido chegar ao cemiterio. Foi o seu fillo e uns amigos quen o levaron ata o Círculo das Artes para que alí puidese acougar de tan duro transo. Pero o golpe fora demasiado forte para o seu feble corazón. Pasados uns días, morría Daniel fulminado por un ataque cardíaco na súa casa da rúa da Raíña. Sen sabelo, el fora outra vítima do conflito civil que España estaba inaugurando e cuxas secuelas tanto tempo ían durar. O seu amigo Gonzalo Pozo, preso a cincocentos metros dos feitos relatados, vivía angustiado pola súa máis que posible morte. Felizmente, el chegaría a vivir moitos anos máis.