A desaparición da Patria

O tema é complexo e a miña visión excéntrica, dende o punto de vista de afastada do centro e de observación onfálica que Galicia ten de seu cando fala de si mesma. Non falarei, pois, dende o punto de vista académico senón dende un punto de vista máis intuitivo, hipotético dedutivo; o de alguén que mora no castelo de Kafka, que coñece os intereses, as forzas, as tendencias e as normas que comandan ao monstro Leviatán.

As ideas e as dúbidas, por descontado, que adoitan ser antesala da reflexión, acordan sen que saibamos moi ben como se producen as asociacións entre imaxes/alarmas e reflexións. Esta non é unha boa foto –non é necesario que o digan- mais é unha imaxe evocadora. O vidro dun trinque que foi garaxe de migrantes indostanos está agora baleiro e os seus novos ocupantes decidiron chamar a atención sobre «L’Apatrie», facendo ao mesmo tempo un calembour (xogo de palabras) con apatrie/apathie; movemento circular centrífugo que crea remuíños de exclusión. Véxase o enmarque no círculo central da parella que está sentada na terraza do café; un estonio e unha holandesa falando entre eles en inglés e aos que me dirixín en francés por ser a lingua común no barrio no que habito, Matongué, o barrio congolés. Esa imaxe, deficiente como ela é, fixo acordar dun labirinto da memoria, unha constelación de mensaxes eléctricas e produciu como resultado unha hipótese, aínda por demostrar. Mais o mundo, enténdase, non avanza sen hipóteses de traballo.

Esa imaxe, distante como ela é, fixo acordar a memoria, esa gran fabuladora que por circuítos inauditos aproximou está cita de Pier Paolo Pasolini, extraída do seu libro Escriti Corsari: «Ningún centralismo fascista conseguiu facer o que fixo o centralismo da sociedade de consumo. O fascismo propoñía un modelo, reaccionario e monumental, mais que ficaba letra morta. As diversas culturas particulares (rurais, subproletarias, obreiras) continuaban imperturbablemente a súa uniformización respecto dos antigos modelos. A represión limitábase a obter a súa adhesión verbal. Hoxe, polo contrario, a adhesión aos modelos impostos polo Centro é total e incondicional».

Pier Paolo Pasolini

Esta cita de Pasolini é dos anos 70, ben antes da chegada das comunicacións instantáneas e da sociedade da información nun mundo aínda analóxico, mais onde xa se anunciaba a centralización ideolóxica no senso de transmisión de mensaxes/ideoloxías que tenden á unicidade, á confusión mesmo, coa difusión masiva das novas falsas (fake news), das campañas de desprestixio ou exaltación (que sempre existiron, mais que agora están magnificadas até o delirio). Iso que hoxe algúns chaman unha epidemia de homoxeneidade (sameness epidemic).

Cando Pasolini fala de «os modelos impostos polo centro», non se refire a unha teoría da conspiración, senón ao imperialismo sexa este anglosaxón, chinés, ruso… ou calquera das variantes do capitalismo expansionista. A adhesión aos modelos impostos (varios, mudábeis, de intensidade e alcance diversos) teñen como obxectivo a venda de mercadorías e a submisión dos máis (a condena, pois para os minoritarios: os distintos/distantes do centro). Movémonos hoxe (en xeral, desbotando certas vangardas conscientes) entre o conformismo e o silencio, ou como logo se verá, adoptando unha terminoloxía próxima da bioloxía, entre o gregarismo e o mimetismo.

Con abraio abrín un xornal onde aparecía unha contribución gráfica de Xaquín Marín (2018), que, ao seu xeito, deseñaba en tres pasos a súa idea da lingua:

  • Es un ignorante; habla gallego
  • É un patriota; fala galego
  • É un galego; fala galego

Xaquín coa súa sutileza, confirma ou nega que a «patria sexa a lingua», como afirmaba rotundamente Fernando Pessoa. Xaquín nega claramente que só polo feito de falar galego un sexa un patriota, como opinan os sectarios.

Pouco despois, no que foi un día de coincidencias, lin unha contribución sentimental do poeta Eduardo Estévez no seu libro De Baleas (2017), cando escribía: «Dixeches cos ollos/ unha frase de despedida/ e a min despedíuseme unha patria».

Eduardo, describe dalgún xeito a «patria sentimental», nesta referencia a unha despedida que o deixou sen unha patria (do que se colixe que tiña/ten varias).

Eses días andaba eu a (re)ler a Amin Maalouf e no seu libro Les identitées meurtrières (As identidades asasinas, 1998), atopei esta cita: «N’est ce-pas le propre de notre époque que d’avoir fait de tous les hommes, en quelque sorte, des migrants et des minoritaires? Nous somms tous contraints de vivre dans un univers qui ne resssemble guère à notre terroir d’origine; nous devons tous apprendre d’autres langes, d’autres langages, d’autres codes; et nous avons tous l’impression que notre identité, telle que nous l’imaginons depuis l’enfance, est menacée.»

Amin Maalouf, pola súa vez, fala de todos nós como migrantes e minoritarios (sexa cal sexa a nosa orixe étnica, social ou cultural) ao tempo que fala dun sentimento de medo a que a nosa identidade sexa ameazada.

Daquela un non é patriota por falar unha lingua determinada; a patria pode ser unha aproximación sentimental e todos sentimos ameazada a nosa identidade, pois o mundo, tal e como hoxe está arquitectado, en pouco ou en nada se parece ao noso «lar de orixe».

Patria o muerte: venceremos

Cantas veces escoitarían esa máxima atribuída aos comandantes da Revolución Cubana de «Patria o muerte: venceremos», un clásico na concepción marxista de loita identitaria contra o imperialismo ianqui. Cantos de nós, como aqueles bravos combatentes da batalla de Borodinó seguirían hoxe as ordes de Napoleón ou do Zar de todas as Rusias para avanzar a peito descuberto contra os canóns do inimigo, baioneta en man e a ritmo de tambor? Eu non, non conten comigo para iso. Entre outras cousas porque o inimigo non dispara canóns senón contidos mediáticos, non avanza senón que se infiltra nas nosas fileiras, non mata senón que abduce (con tal intensidade que se diría que co tempo, e logo de gloriosas ou desesperadas resistencias, todos teremos o cerebro hackeado).

Até aquí din por feito que todos os presentes partiamos dun concepto unívoco e uniforme de patria, aquela que un defende coa propia vida, a que é parte da épica dos sistemas políticos totalitarios, aquela que é sagrada e cuxa preservación vai mais alá da liberdade individual e, para algúns, é a única garante da liberdade individual e colectiva (coma se unha puidera existir sen a outra). Patria non é necesariamente nación, moito menos aínda Estado ou país, senón un conglomerado de símbolos e signos míticos que varían co tempo e coa percepción individual de cada un de nós.

Batalla de Borodinó (Desarno, 1911)

Mais patria pódese definir tamén de moitos xeitos, ademais dese conxunto de vectores épicos, pois en non poucas ocasións foi definida tamén como a lingua (Pessoa e a súa cita clásica a minha patria é a lingua portuguesa), ou definila aínda como a nenez (Rilke dixit, outro poeta poderoso). Hai quen a define como exclusión (contra outras) ou por inclusión (como auto identificación cun universo compartido). Enténdese, case sempre, como unha creación colectiva (mítica e ao tempo variábel). No noso caso non é a mesma patria a dos resistentes do Monte Medulio, a das Irmandades da Fala ou a que hoxe sentimos cada un de nós como propia.

Aí, está para min, o miolo da cuestión. Ese sistema mítico/épico de fazañas e mitos fundadores, que esvaece entre a brétema do tempo, e das múltiples interaccións culturais con outros sistemas e outros valores, asimilados como propios.

Exemplo de desaparición da patria: hai uns días o xornal daba a noticia dun indíxena Tanaru, na rexión de Rondonia, na Amazonía brasileira, o derradeiro da súa tribo aniquilada por pistoleiros e polas doenzas importadas daqueles que construían unha estrada para deforestar o mato e logo plantar soia. Cal é a súa patria? Non é acaso el mesmo a súa patria? Non o somos todos? Non fun, ou así o sinto, forzado a deixar o país de orixe en dúas ocasións, e daquela fun desposuído pola patria e precisado de reconstruíla dende o sentimento e a distancia?

No noso caso non é a mesma patria a dos resistentes do Monte Medulio, a das Irmandades da Fala ou a que hoxe sentimos cada un de nós como propia

Na sociedade actual (falo de Occidente como concepto culturalmente expansivo) gregarismo e mimetismo son, se cadra as dúas características máis sobranceiras do comportamento social das maiorías que así deciden ir a onde vai todo o mundo: sentirse ben en bandada ou cardume como acontece nos concertos multitudinarios, nos estadios de fútbol, nas manifestacións vindicativas, seguindo consignas canto máis simples mellor…  en tantas outras xuntanzas, xa sexa gastronómicas, festivas, ou tradicionais; participacións, as máis das veces acríticas… Iso é o gregarismo. Despois está o mimetismo (facer o que hai que facer para chamar a atención ao tempo que simular ser outros), a copia interesada ou acrítica do que outros fan, para simular ser quen un non é, adoitando costumes, tradicións, modas e valores alleos á cultura propia até hai ben pouco, mais que agora xa son parte integrante da cultura dos máis, aquí e mais en Moldavia, Senegal ou Turkmenistán.

Máis que acontece se un mesmo é parte dunha ou varias minorias, por exemplo se un é emigrante? Pois que un se sente distante (do lar, da propia cultura) e distinto (ensoupado nun mundo que non é o propio).

Permítaseme pois facer agora unha pequena disquisición ecolóxica, que espero que lles sexa de proveito. Desque un nace, integrado nunha familia, nun clan ou nunha comunidade, comeza a se adaptar a un nicho ecolóxico determinado. Na comunidade adquire de seguida un estatus, que se caracteriza por indicadores de pertenza: a) Sedentarismo/casa, b) Estabilidade/familia, c) Conduta herdada/tradición e d) Rede de relacións/influencias. En definitiva, forma parte dun ecosistema clímax, complexo por definición, participando dos fluxos de enerxía desa comunidade.

Sentirse ben en bandada ou cardume. Iso é o gregarismo. Despois está o mimetismo , a copia interesada ou acrítica do que outros fan

Pola contra, cando un desenvolve a súa actividade fóra do nicho orixinal (cando emigra) os seus indicadores de pertenza non funcionan, senón que aparecen outros contrapostos: a) Desprazamento, b) Invasión dun nicho alleo/ruptura da estabilidade/xeración de entropía sistémica; c) Conduta a descubrir/descoñecemento da tradición e d) Ausencia de rede de relacións/influencias. En definitiva, por se tratar dun organismo «invasor» un (o migrante) non forma parte do ecosistema clímax e ten, pois, que crear o propio sistema de fluxo de enerxía ou se adaptar aos existentes.

Supoño que entre o que lles falei de nichos ecolóxicos propios e de nichos ecolóxicos de cando un emigra, de que todos somos, dalgún xeito, emigrantes e de que cada vez somos máis gregarios e máis miméticos (ao tempo que cultivamos máis e máis a individualidade egocéntrica e a procura dos comportamentos diferenciais que nos fagan únicos) terán chegado a unha conclusión parella á que eu cheguei como hipótese de partida: a Patria dilúese ao se diluír as esencias identitarias, e mentres iso acontece camiñamos de xeito inexorábel cara ao concepto de patria dese nativo de Rondonia do que antes lles falei, a patria unitaria, onde eu son patriota do que penso, sinto e quero como propio, a unha patria unitaria e ideolóxica pola que estaría disposto a perder a vida e que nada ten a ver coa patria dos soldados de Napoleón ou do Zar de todas as Rusias, co «home novo» da Revolución Cubana ou coa Patria decimonónica e gastada dos «bos e xenerosos».

A Patria dilúese ao se diluír as esencias identitarias, e mentres iso acontece camiñamos de xeito inexorábel cara ao concepto de patria unitaria, onde eu son patriota do que penso, sinto e quero como propio, a unha patria unitaria e ideolóxica pola que estaría disposto a perder a vida

Falei de Xaquín Marín e do zar de todas as Rusias, de Napoleón e Pier Paolo Pasolini, dos comandantes da Revolución Cubana (con maiúsculas de respecto) e da batalla de Borodinó, de Rilke e de Pessoa, dun nativo de Rondonia e de Eduardo Estévez, de Amin Maalouf e do mimetismo: vaia sopa elemental! Fun desenvolvendo de xeito errático (o problema é complexo e eu non domino a complexidade) unha hipótese, se cadra alucinada. Mais se a maior falta da tribo, sempre camaleónica e pragmática, é ter o silencio como expresión privilexiada do seu xeito de ser, é se cadra chegado o momento de falar, antes de nos converter en tribo indiferenciada e mol, sometida e mimética doutros comportamentos e outros valores. Por iso estamos aquí para falar, ou se cadra non, e o mellor é non ter patria e deixarse levar como seres miméticos e gregarios. Non o somos xa? Quen sabe?

Gustaríame saber se hai outras hipóteses, se hai outras definicións (as antigas xa non valen), se hai outros xeitos de ver o asunto…

* Extracto da charla ofrecida polo autor no contexto do Proxecto ONDA (Observatorio da nova diáspora galega), Compostela, Xullo 2018.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail