O desafiuzamento de dúas familias campesiñas, que cultivaban nos terreos do Pazo, motivou entre 1933 e 1936 unha rebelión contra a oligarquía, a Igrexa e o poder da dereita protagonizada polas mulleres do pobo.

A Coruña.- O Pazo de Meirás –mellor as Torres de Meirás, como as bautizou a súa promotora, a escritora Emilia Pardo Bazán– xa nos pertencen a todos. Pero vai resultar moi difícil que ninguén chegue a identificar a pequena aldea de Sada (A Coruña) onde non coñecen outra cousa que as sombras máis aterradoras do franquismo, e a debilidade dunha democracia que tardou 45 anos en desmontar un dos últimos símbolos do poder que aínda detentan en Galicia e en España os herdeiros físicos e ideolóxicos do tirano.

Quizá algún día o paso do tempo, e unha acertada estratexia sobre os usos futuros das Torres, acaben devolvendo a Meirás a imaxe verdadeira do que un día foi: un activo centro da loita antifascista durante a República, e de empoderamento dun puñado de mulleres que o perderon todo por defender valores tan esenciais como a xustiza, a solidariedade e a fraternidade.

Durante os tres anos que precederon o golpe de estado de Franco, en xullo de 1936, Meirás viviu unha permanente rebelión campesiña na que aquelas mulleres tiveron un papel preeminente, e que se orixinou polo desafiuzamento de dúas familias que cultivaban terras adscritas, precisamente, ás Torres. Aquelas mulleres non dirixían o movemento, non sentaban nas directivas do sindicatos e os seus nomes non aparecían nunca na prensa. Pero foron as que se enfrontaron aos caciques, terratenentes e xuíces, as que burlaron os axentes da Garda Civil e a tropa con sotana e colariño da Igrexa católica que exercía de cómplice necesaria da violencia, inxustiza, espolio e represión.

Cóntao o historiador Manuel Pérez Lorenzo no seu estudo Meirás Rebelde: un conflito agrario na Galicia da Segunda República. Pérez Lorenzo tamén é, xunto a Carlos Babío, a alma máter das investigacións que sustentaron o acervo xurídico e probatorio que permitiu recuperar as Torres para o patrimonio público.

Desde principios de século, Sada revelouse como un dos centros políticos e sindicais máis activos da provincia da Coruña, nutrido intelectualmente dos centos de veciños que emigraron a Nova York e que contactaron alí cos movementos anarcosindicalistas. «En Sada había 8.000 habitantes, e pouco antes do 36 ao redor de mil estaban afiliados á Confederación Nacional do Traballo (CNT)», conta Pérez Lorenzo. O machismo naqueles tempos empapábao todo, tamén as organizacións políticas e sindicais de esquerda. Pero, probablemente, era no anarquismo e na CNT onde o feminismo e a igualdade se desenvolvían de maneira máis incipiente.

Nese contexto de activisimo político, de conciencia de clase e de empoderamento feminino, prodúcese en Meirás un suceso que fará estalar a rebelión. Un dos herdeiros da aristócrata ilustrada que construíu as Torres, Jaime Quiroga Pardo Bazán, decide vender 22 ferrados –ao redor dunha hectárea– de terras que coidaban e cultivaban arrendadas desde facía setenta anos dúas familias campesiñas da aldea, e para as que esas leiras constituían o seu único modo de vida. O comprador, José Gayoso Barral, un emigrante retornado enriquecido na Arxentina, decide dobrarlles a renda que pagaban, e, tras a súa negativa, inicia o procedemento para desafiuzalas. O oligarca, acompañado dun xuíz e da Garda Civil, entra nas leiras, e entre todos esnaquizan os apeiros e as ferramentas de labranza e expulsan os campesiños das súas casas.

Poucos días despois, o 23 de abril de 1933, os veciños de Meirás, organizados ao redor do sindicato local, levántanse para defender as familias desafiuzadas e ocupan de novo as terras, enfrontándose á Garda Civil. Prodúcense 49 detencións, e delas vinte e seis son a mulleres. Mesmo se chega a procesar a unha nena de once anos. O suceso chega á prensa local e nacional conservadora, incluído o ABC, que se posiciona con Gayoso. Tamén chega aos boletíns de partido e xornais de esquerda.

Poucas semanas despois, varios continxentes de campesiños da comarca desprázanse a Meirás para axudar na vixilancia e protección das leiras, o que provoca constantes enfrontamentos coa Garda Civil. Durante un deles, son as mulleres as que evitan a detención dos colonos. E de novo son elas as que ocupan as terras para sementalas, de noite, burlando as quendas dos axentes destacados permanentemente na zona. Cando meses despois o oligarca Gayoso manda recoller para si o millo que as campesiñas sementaran, queiman a colleita, incluíndo unha partida que acaparara o cura da parroquia, Benigno Mayo, quen tamén adquirira terras das Torres de Meirás para explotar as familias que as cultivaban.

«A loita establecida polos traballadores de Meirás contra o ricacho Gayoso, grazas ao apoio decidido da inmensa maioría dos traballadores da comarca, converteuse na loita contra todos os explotadores dos labregos; contra todos os que rouban o produto do noso traballo», conta unha nota do Comité de Labregos da CNT local que Pérez Lorenzo recolle no seu estudo.

«Os xuíces e as súas leis; os gobernadores e os seus alcaldes; a Garda civil e os seus fusís; os curas e os seus sermóns, todos están interesados en someter os pobres en beneficio dos ricos. Se nós deixamos de pagar rendas e ofrendas; se deixamos de pagar consumos, contribucións e cédulas; se nos unimos todos os pobres contra todos os ricos e os seus afagadores, como van engordar eses ladróns, que non traballan?», continuaba o artigo. «Mulleres traballadoras, en garda; o cura pretende queimar a igrexa para despois arrincarvos pesetas con que facela de novo! Nada de queimar igrexas; queimade os curas ladróns. Colonos do cura de Meirás: ese porco con sotana davos o ceo a cambio do que vos rouba; unídevos a nós, e non paguedes nin un céntimo a ese ladrón».

Entre 1933 e 1936, e especialmente baixo o Goberno da dereita, que promulgou unha lei ad hoc sobre arrendamentos rústicos para reforzar o poder dos terratenentes, sucédense continuamente enfrontamentos e accións violentas que só terminan co golpe de Estado do 18 de xullo do 36. A revolta e a politización de Sada crecen case ata o último minuto: en xuño constitúese a agrupación local do Partido Comunista, e pouco despois as campesiñas asaltan a casa reitoral, expulsan ao cura do pobo e reparten entre os veciños a colleita de millo que acaparaba. A reacción fascista tras o golpe tamén se inicia desde o minuto un, mediante o que Pérez Lorenzo cualifica como «un aparello represivo insólito», que toma vinganza con desmedida crueldade contra as familias de quen participaron na revolta.

Houbo decenas de asasinatos, de desaparicións, de suicidios provocados, de torturas e paseados, de humillacións e vexacións públicas. «As vidas de moitas desas familias cambiaron para sempre. E iso era o que perseguía o novo réxime: inhibir a disidencia e a iniciativa, anular toda forma de acción colectiva á marxe das estruturas da ditadura. Era a reacción dos que viron peligrar os seus privilexios durante a Segunda República», narra Pérez Lorenzo. O seu bisavó era José Monzo, secretario local da CNT e destacado militante da Federación Anarquista Ibérica. Pasou os seus últimos días escondido e illado nun illote rochoso e desarbolado no medio da ría de Sada.

Entre as historias máis lacerantes figura tamén a dunha muller, Josefa Portela, avoa de Carlos Babío, activista destacada do movemento campesiño e en cuxa casa se celebraron algunhas das asembleas da rebelión. Tras o golpe, o seu marido sería detido e torturado, e morrería pouco despois de que o devolvesen a casa malferido. O cura de Meirás non deixou que o enterrasen en sagrado, e pouco despois de que Franco se fixese coas Torres, a Garda Civil botou a Josefa e os seus fillos da súa casa e engadiu a vivenda e as súas leiras, dunha plumada e coa colaboración do banqueiro Pedro Barrié de la Maza, ás posesións do ditador en Meirás. «A miña avoa nunca volveu ser a mesma. Morreu cando eu tiña seis anos, e só a lembro calada e mustia. Acabaron coa súa vida. Acabaron con ela como persoa», conta o historiador.

Despois de décadas de investigar e probar o espolio de Meirás, con cargo ao seu peto e sen que o Estado español lles teña ofrecido o máis mínimo xesto institucional de agradecemento, nin Pérez Lorenzo nin Babío postularon o recoñecemento individual da memoria dos seus familiares, e nin sequera reclamaron a propiedade da vivenda de Josefa para os seus herdeiros. Cando se lle pregunta por que, Babío déixao claro: «só serviría para que a familia Franco dixese que facemos isto por diñeiro. Para o que ten que servir esa casa é para recuperar a memoria de quen combateu o fascismo e o pagou coa súa vida».