Isaías Lafuente: «En esencia, Franco fixo o mesmo ca Hitler»

O 1 de outubro de 1931 aprobouse o dereito ao voto das mulleres. O debate parlamentario xerou grande expectación, e segundo o diario El Imparcial, «as tribunas estaban moi animadas, predominando o elemento feminino, estimuladas ou recrutadas pola señorita Campoamor». Esa «señorita» protagonizou un dos debates máis importantes da nosa historia. Pero caeu no esquecemento coma outras tantas mulleres republicanas. Noventa anos despois, Clara Campoamor saíu da néboa da desmemoria en gran parte grazas aos traballos de Isaías Lafuente, escritor e xornalista na SER desde hai 35 anos, premio Ondas en 2018 pola súa Unidade de Vixilancia e autor de varios libros nos que recupera parte da historia que nos obrigaron a esquecer. No seu último libro, Clara Victoria, reconstrúe un episodio imprescindible do século XX e tenta poñer fin a moitas falsidades.

Clara Campoamor foi unha das moitas «mulleres esquecidas» da súa xeración. Por que a súa atracción por este personaxe? Hai algúns anos quixen profundar na loita pola igualdade que levaron a cabo as mulleres no noso país desde finais do século XIX. Deste interese naceu Agrupémonos todas e nesa historia, loxicamente, había un capítulo dedicado a Clara Campoamor. Cando comecei a investigar, atopeime con que non había nada publicado sobre ela. Só existía unha biografía editada uns anos antes por Concha Fagoaga e Paloma Saavedra, practicamente ningún material máis. De feito, na famosa enciclopedia Espasa revisada nos oitenta non aparecía ningunha entrada dedicada a Campoamor. Cando estaba a escribir ese libro, na televisión emitían un programa de baile no que participou a neta de Franco. As dúas imaxes parecéronme tremendas: como era posible que un mozo puidese coñecer a neta dun ditador e non atopar apenas datos da responsable do sufraxio feminino en España?

Publicouse entón A muller esquecida, a historia novelada de Clara Campoamor na que se baseou unha serie de Television Española. Si, e aí dei por terminada a miña achega sobre Clara Campoamor. Pero quince anos despois, e a través de Twitter, sobre todo, pasei moitas horas tentando corrixir persoas públicas, políticos na súa maioría, que teñen unha visión incompleta, torcida ou construída a base de mentiras sobre Campoamor e o sufraxio feminino e, especialmente, sobre o que fixeron os seus compañeiros de partido.

O gran bulo que se difundiu é que Clara Campoamor sacou o sufraxio adiante co apoio dos liberais e coa oposición do Partido Socialista. Iso díxollo Alberto Ruiz Gallardón, ministro de Xustiza entón, a Elena Valenciano no Congreso e tivo que rectificar. Iso si, tardou tres meses en facelo. Foi unha declaración gobernamental absurda, sobre todo vindo de quen viña, un ministro do goberno, preparado, formado… A realidade é que os socialistas achegaron a metade dos votos que sacaron adiante o sufraxio e os que non votaron a favor abstivéronse. O Partido Socialista non emitiu ningún voto en contra.

Era «liberal» Clara Campoamor como afirmaba Cuidadanos con esa fotografía dela como fondo da súa plana maior? Esa imaxe saíu xusto despois da famosa foto de Colón con Vox e o PP. Albert Rivera afirmou entón que o sufraxio feminino saíu adiante co voto dos liberais e tendo en contra os socialistas, cando foi xusto o contrario. Todos os liberais do partido de Clara Campoamor, salvo un deputado de 90, votaron en contra do sufraxio. Tampouco se decataron estes liberais de hoxe que cando o goberno de Alejandro Lerroux pactou coa CEDA, Clara Campoamor foise do Partido Radical.

Por que a súa figura se utilizou recentemente polas dereitas? Iso só pode ocorrer por dúas razóns: por unha ignorancia absoluta, algo tremendo en pleno século XXI e en persoas que aspiran a gobernarnos, ou porque haxa unha intención malévola de torcer a historia. Calquera das opcións paréceme terrible. E, sobre todo, se temos en conta que todo o debate está nas actas do Congreso, dixitalizadas e ao alcance de calquera que queira consultalas.

No libro narra o difícil que resultou ese debate que se argumentou en contra do voto das mulleres. O debate parece un guión cinematográfico. Hai intervencións dignas de mención como a do deputado e psiquiatra galego Roberto Nóvoa Santos. Era un patólogo moi prestixioso en España e Europa. A pesar das súas declaracións misóxinas, chama a atención que no seu departamento houbese moitas mulleres traballando. Cría na muller excepcional, as mulleres eran incapaces para case todo, pero había algunhas mulleres excepcionais ás que había que apoiar. Pero a maioría non pertencían a este selecto grupo. A principios de século, Nóvoa Santos escribiu o tratado La indigencia espiritual del sexo femenino, e nel xa defendía que a muller non podía votar porque era «histérica por natureza». Non é que esta enfermidade puidese afectar algunhas, non, el consideraba que a muller era así naturalmente, e un histérico non podía exercer un dereito tan importante como o voto. Outro deputado dixo que a muller era incapaz, pero só durante uns anos, ata a chegada da menopausa, porque xa se relaxaba e entón si podería votar.

Que ocorreu cos demais partidos? Eu creo que Clara Campoamor non podía esperar que os grandes partidos republicanos, o de Manuel Azaña e o de Victoria Kent, lle desen as costas. Ela cambiou de partido para poder estar nas Cortes. Clara militaba no partido de Azaña, pero nas eleccións xerais non había un oco para ela e aceptou ao oferta do Partido Republicano Radical de Lerroux cunha condición: quería estar desde o primeiro momento na elaboración da Constitución. E, de feito, formou parte desa comisión, a única muller que, ata o momento, participou na redacción dunha constitución. Nesa comisión non houbo ningún problema para aceptar o sufraxio, pero no debate parlamentario moitos deputados dos grandes partidos republicanos comezaron a manifestarse en contra. Dicían que as mulleres debían ter os mesmos dereitos caos homes, pero non nese momento porque consideraban que non estaban preparadas. Entre as mulleres había un nivel alto de analfabetismo e, sobre todo, porque estaban sometidas á Igrexa e iso podía dereitizar o voto ata o punto de poñer en perigo a República.

E estaban no certo? Dous anos despois gañaron as dereitas. Campoamor baseou os seus argumentos políticos e éticos no sentido común. Primeiro, non se podía construír unha república democrática sen contar coa metade da cidadanía; segundo, era absurdo que se lles permitise ser deputadas a dúas mulleres que, en troques, non podían votar. Era certo que había moitas mulleres analfabetas, pero tamén moitísimos homes e era bastante contraditorio que un home analfabeto puidese votar e non Clara Campoamor, que tiña a carreira de Dereito. Sobre a Igrexa e a súa influencia dixo algo moi elocuente: afirmou que vira moitos dos deputados alí presentes desfilar nunha procesión.

E por que se opuxo con tanta vehemencia Victoria Kent, muller e republicana? Polo medo. O prexuízo sobre o voto dereitista das mulleres existía e, de feito, José María Gil Robles, da CEDA, empregou unha estratexia moi eficaz. Presentou máis dun millón de firmas de mulleres que se opoñían á separación entre Igrexa e estado. Isto asustou os políticos de esquerdas. O corpo electoral das mulleres que se podían incorporar era máis ou menos de seis millóns e ese millón de firmas recollidas nos adros das igrexas documentaba o poder que a Igrexa tiña sobre elas.

Non houbo firmas que apoiasen o sufraxio feminino? Non, pero Campoamor argumentou con algo moi sinxelo: hai un millón de mulleres posiblemente votantes de partidos de dereitas, pero quedan cinco millóns. Imos conquistar esas mulleres. Dixo unha frase moi bonita: todos somos froito do home e da muller e «eu quero votar coa miña capacidade masculina igual ca vós votades coa vosa incapacidade feminina».

Utilizouse esta discrepancia entre as dúas únicas mulleres parlamentarias polos seus inimigos políticos? Si, moitos déronlle a este feito unha carga simbólica. «Se só dúas mulleres son incapaces de poñerse de acordo, imaxínense a algarabía se houbese máis», dicían. En realidade, só se enfrontaron ese 1 de outubro de 1931 e non foi unha discusión. Victoria Kent levantouse, expuxo a súa argumentación, e logo Clara Campoamor expuxo as súas razóns, sen máis pelexas. Pero Campoamor sentiuse defraudada, porque Kent dixera pouco antes nunha entrevista que a República ía concederlles ás mulleres todos os dereitos.

Ningunha das dúas saíu deputada nas seguintes eleccións de 1933. Kent volveu ao Congreso en 1936 coa Fronte Popular, pero Clara xa non. Outra decepción. Pero non tivo nada que ver co feito de que fosen mulleres ou de que votasen as mulleres. O que sucedeu foi que o Partido Socialista perdeu moitos votos en 1933, pero tivo moi bo resultado en Madrid, e o partido de Clara tivo bos resultados noutras cidades, pero non en Madrid. En 1934 noméaa Lerroux Directora Xeral de Beneficencia, pero decepcionada polo pacto que fai coa CEDA abandona o partido.

Nunca puido volver a España? Nunca volveu e a nostalxia pesou moito na súa vida. Os cinco anos da República ata o golpe de estado supuxeron avances moi importantes que non conseguiron outras mulleres europeas ata moito máis tarde, e todos estes avances elimináronse coa ditadura. Ela nunca o aceptou. Nos anos 50 tentou regresar, pero dixéronlle que non o fixese porque tiña unha causa pendente por pertencer á masonería e a pena era de doce anos de cárcere, unha pena que se acurtaba se delataba outros compañeiros masóns, pero ela negouse.

Por que os políticos que tentan apropiarse de Clara Campoamor son os mesmos que agora chaman «bruxas» a algunhas políticas de esquerdas? Esa España casposa que existía en 1931 segue existindo agora, o que pasa é que consentimos que entren no Parlamento e ese é o gran perigo. Sempre houbo xente deste tipo, pero digamos que agora está «desmelenada» e falan a «calzón quitado». Creo que hai que ter coidado porque ás veces caricaturizamos este tipo de intervencións e debemos ter en conta que son sinais de alarma. As xeracións máis novas deben saber que conseguir determinados dereitos custou décadas, séculos de loita, e en cinco minutos pódense desbaratar. Os dereitos adquiridos pódense dinamitar só porque haxa algúns que prefiran as botas aos votos, como ocorreu en 1936.

Hai posibilidades de que se repita a historia máis recente? Eu creo que a historia nunca se repite da mesma maneira, pero ás veces repítesenos, atragóasenos; hai cousas que, de súpeto, regurxitan e debemos ter moito coidado.

Como se entende que aínda se lave a cara ao franquismo? Como Franco conviviu cunha besta coma Hitler, calquera comparación parece que o converte nunha ursulina, pero en esencia Franco fixo o mesmo ca Hitler: encarcerou, perseguiu os opoñentes e a moitos matounos, e aos que non mandounos ao exilio. E despois diso, os presos utilizounos como escravos.

Non é excesiva esa palabra, «escravos»? Non, responde a unha realidade. O que fixo o ditador foi aproveitar eses anos de cárcere dos presos para reconstruír o país. O sistema era moi pulcro, esixíase que estes presos que traballaban para empresas privadas ou para organismos do Estado cobrasen o salario que se estipulaba en cada zona onde traballaban, que viña ser dunhas 13 pesetas diarias. Desas trece pesetas, conforme ás normas que establecía o padroado, o traballador, o preso, levaba 50 céntimos. É coma se a unha persoa que cobra 1.000 euros o deixas agora con 35. A min paréceme que tecnicamente estamos a falar de escravitude.

Que empresas se aproveitaron deste traballo? O Estado, fundamentalmente. Cando estes escravos traballaban para organismos públicos soamente recibían esa parte mínima do salario, 50 céntimos; se estaban casados pola igrexa, recibían dúas pesetas máis e por cada fillo que tiñan, unha peseta máis. Moitos eran novos e non tiñan fillos, pero poñamos o caso dun home casado con dous fillos: o seu salario era de 4 pesetas, é dicir, o 25% do que debería percibir. O Estado aforraba un 75%, unha porcentaxe que lles roubaba aos traballadores e empobrecía unha gran parte da sociedade.

Traballaban tamén para empresas privadas? En moitas ocasións. As empresas privadas, aínda que en teoría pagasen esas 13 pesetas, tiñan dous beneficios: en primeiro lugar, recibían todas as materias primas de forma preferente, normalmente traballaban para a construción de obra pública, estradas, encoros… e iso, nunha época de escaseza, era un gran privilexio; en segundo lugar, pagaban o mesmo salario tanto se se trataba dun peón camiñeiro coma se era un enxeñeiro.

Que empresas se beneficiaron deste sistema? Algunhas moi coñecidas como Dragados y Construcciones, que nace en 1940, practicamente á vez que o sistema de redención de penas, e durante 20 anos traballou con presos republicanos. A compañía creceu moitísimo durante o franquismo. Tamén construtores como José Banús. Este sistema permaneceu vixente ata os anos 70 e sabemos que algúns barrios de Madrid como o do Pilar ou a colonia de Mirasierra se construíron con presos, non todos da guerra, pero á fin e ao cabo presos. Está claro que os vínculos entre gran parte do mundo empresarial e o réxime franquista foron moi estreitos. Entre outras razóns, por iso puido sobrevivir durante 40 anos.

Avanzamos nos chamados piares da memoria histórica verdade, xustiza e reparación? Imos avanzando, pero temos grandes lagoas. É certo que a República tivo as súas imperfeccións, pero eu sempre digo que paremos a pensar que é preferible, unha democracia imperfecta ou unha perfecta ditadura? Non se poden equiparar as dúas cousas, non podemos poñelas na mesma balanza. Alguén podería pensar que un rapaz alemán nestes momentos non estudase o fascismo? Alguén imaxina unha avenida en Berlín que se chamase Adolf Hitler? Ou un monumento ás SS? En España poñémoslle unha rúa a Millán Astray e quitámoslla a Justa Freire e os mesmos que pensan que é unha barbaridade que en Alemaña se lle dedicasen rúas a Himmler, ven isto outro normal.

Os medios de comunicación deben darlle voz á dereita máis radical? Eu traballo nun medio que aposta pola memoria e cremos que os dereitos conquistados son irrenunciables e, ás veces, temos o dilema de darlle ou non eco a moitas barbaridades que se escoitan. O que pretenden é iso. Eles traballan para o seu público e ao seu público este tipo de barbaridades parécelles ben. Pero a alternativa é non contalo? Deixar que a xente crea que as cousas van ben? Eu creo que hai que contalo para que a xente saiba o que nos pode esperar. Hai que lembrarlles aos cidadáns que moitos dos dereitos que temos nestes momentos non están na Constitución, senón en leis que se fixeron despois. A do aborto, a do divorcio, o matrimonio homosexual non aparecen e non fai falta cambiar a Constitución para reverter todos estes dereitos, pódese conseguir cunha maioría absoluta.

Algunha vez sentiuse presionado para non dar ou dar determinadas noticias? Nunca. Traballo na SER desde hai 35 anos e, se algunha vez me pasei ou non cheguei sería por min, pero nunca porque ninguén me dixese: tes que escribir ou dicir isto.

A mirada do xornalista é o importante, como dicía Iñaki Gabilondo ? Eu creo que si, sempre foi así, pero nestes momentos é aínda máis verdade. Todo o mundo ten toda a información, calquera persoa en calquera lugar coñece ao segundo unha noticia importante, por iso creo que o que achega un valor diferente e engadido é mirar as cousas desde outro ángulo, buscando os protagonistas das historias ou pasando das grandes estatísticas para poñerlles nome e apelido aos números.

Aumentaron as chamada fake news durante estes anos? Non podería dar unha resposta, porque creo que hai que investigalo en profundidade, pero teño a sensación de que as mentiras existiron sempre, pero antes no quiosco había seis cabeceiras de xornais e un sabía cales mentían, que ideoloxía defendía cada unha delas. Os medios de comunicación eran unha especie de bosque cativo con moi poucas árbores, pero agora temos unha selva e o que hai que tentar é desenvolvernos nesa selva para saber que é xornalismo e que non o é. Non debemos esquecer que a prensa deste país pasou 40 anos mentindo, a información era propaganda.

Desde 2004 é responsable da Unidade de Vixilancia en La Ventana, unha forma humorística de corrixir os erros na linguaxe. Alguén se enfadou por levalo á UVI? Soamente unha vez, un compañeiro doutro medio. As normas do xogo da Unidade de Vixilancia son poucas e moi claras: a primeira é que aí cabemos todos; entraron os dous reis, os papas, desde Iñaki Gabilondo ata o último bolseiro e, por suposto, Carles Francino e eu somos os que máis entramos, porque a xente quere caza maior. Eu son cumpridor da norma porque creo que isto é unha convención que nos axuda, pero a norma muta. Se fósemos todos puristas estariamos aínda declinando. Creo que o ser humano evolucionou grazas á palabra, a palabra é un organismo vivo. Desde que catro malfalados decidiron non falar latín fomos progresando e fomos os falantes os que permitimos que a lingua cambie.

E non cre que na linguaxe abundan ultimamente os eufemismos? Os eufemismos tiñan sentido nunha sociedade analfabeta, pero agora sabemos quen os manexa e podemos descodificalos. Creo que reflicten o carácter ridículo de quen tenta enganar á cidadanía. Cando o fai un político di moi pouco da consideración na que ten os cidadáns.

Vostede é moi activo en Twitter. Preocúpalle que nas redes sociais a linguaxe sexa tan agresiva? Utilizo Twitter e son pelexón nesta rede. Pero pénsoo moito antes de escribir, aínda que unha vez que me meto, fágoo a conciencia. Non respondo a todos os insultos; podo entender que alguén conteste airado a algunha afirmación miña, e a eses primeiros insultos non contesto, pero cando vexo que hai profesionais que te buscan, pois métome a fondo. E se se trata de datos, non dubido en desmentir a quen corresponda. Non se pode dicir, como dixo Pablo Casado, por exemplo, con motivo do 90º aniversario do sufraxio feminino, que o líder do Partido Socialista votou en contra. O líder era Francisco Largo Caballero e votou tres veces a favor do sufraxio feminino. Se un di isto por ignorancia é malísimo, pero se o fas con intención de mentir é insoportable.

Cre que existe o perigo de que se perda o xornalismo que avoga pola profundidade a favor dun xornalismo de titulares ao estilo Twitter? A rede social si parece que nos está levando a outra forma de tratar a información e iso é perigoso. Unha das esencias da información é que o titular se dá na primeira liña e a información esencial nos primeiros parágrafos, pero agora, como hai que facer clic, pois vas calcando unha e outra vez e, cando por fin chegas á noticia, se cadra ata o segundo parágrafo non se conta o que pasou. Iso non é xornalístico. Forma parte das regras do xogo das redes e da Internet que buscan que se permaneza máis tempo manexando a ferramenta: cantos máis clics deas, mellor, e dalgunha forma se desvirtúa a esencia do xornalismo que sempre foi: «o rei morreu» e punto.
Tamén me preocupa que haxa tanta xente que só se informe a través de Twitter. Gabilondo dixo unha vez que co xornalismo pasa coma coas farmacias: hai farmacias e hai parafarmacias. Tamén hai paraperiodismo e o que é necesario é entrar na tenda correcta.

E como é ese xornalismo «correcto? No xornalismo hai crítica. A obxectividade non é unha frialdade notarial, senón a obrigación que temos os xornalistas de dar unha serie de pasos atrás para mirar todo o panorama, e cando o vemos (o violador e a muller violada, o empresario explotador e o traballador explotado, o invasor e o pobo invadido, o fusilado e a quen o fusila) hai que tomar partido. Eu non vin a esta profesión para ser un frío notario da actualidade, traballo neste oficio para coñecer a actualidade, contala en profundidade e combater aquilo que fai que esta sociedade sexa peor.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail