No París ocupado polos nazis, e durante un rexistro da vivenda de Pablo Picasso, un oficial alemán sinalou unha reprodución fotográfica do Guernica e preguntou ao pintor: «Foi vostede quen fixo este cadro?». E o artista respondeu: «Non, este cadro fixérono vostedes». Como é sabido, esta obra estarrecedora inspirouse e denunciou ao mundo a masacre da vila foral vasca de Gernika, bombardeada o domingo de feira do 26 de abril de 1937 pola Lexión Cóndor. A maquinaria nazi de terror aéreo, ao servizo do franquismo, experimentou para esa destrución masiva 31 toneladas dun novo tipo de bombas explosivas e incendiarias. O napalm.

Podemos hoxe ver hoxe o Guernica no espazo confortábel do Museo Reina Sofía de Madrid. Durante todo o ano, hai unha peregrinación internacional para ver esa icona universal contra a guerra. Unha ollada que non deixa indiferente. Hai algo nesa obra que atravesa o tempo e sacode as conciencias. É un bo comezo para estudar o que non se adoita estudar no ensino da historia de España: o golpe do 36 contra o réxime democrático da República e a imposición dunha longuísima ditadura cunha sombra tebrosa que se prolongou máis aló da sombra do ditador. Verbo disto, e xa que falamos do Guernica, hai un detalle no que moi pouca xente repara. O actual Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, inaugurado como tal en 1992, está situado no antigo Hospital Xeral de Madrid. Como outros moitos centros sanitarios, este hospital principal na zona de Atocha non se librou da ondada de bombardeos da aviación nazi sobre Madrid, que martirizou a poboación civil, en especial na ofensiva franquista do 15 novembro de 1936.

Cando un contempla o Guernica, e pensa no horror das guerras, dáse a casualidade de que está xusto nun deses lugares do horror. En todo o Museo non hai nada, nin unha pequena placa, que lembre este feito histórico do bombardeo nazi. Dos mesmos que destruíron a Gernika real.

Consciente ou non, trátase dun baleiro incomprensíbel. Mais son moitos, demasiados, os baleiros deste tipo. Algúns moi escandalosos. Por exemplo, na sede da presidencia da Comunidade de Madrid, na Porta do Sol, non figura ningunha referencia informativa a que ese predio foi durante décadas a sede da Dirección Xeral de Seguridade (DGS), o principal centro de tortura do franquismo.

O tirano non se andaba con reviravoltas á hora de estabelecer a súa «lexitimación». Franco non era precisamente un negacionista do franquismo. A xeito de moedas, toda a xente tiña que levar nas mans o retrato acuñado do tirano e o seu lema delirante: «Caudillo por la gracia de Dios».

Non é pouca a xente que pensa e manifesta con desembarazo que o traballo de información histórica sobre a orixe e significado da ditadura é unha perda de tempo. Que  esquecer é bo para a saúde.

Pois non. A amnesia histórica, a desinformación, é nefasta para a saúde individual e colectiva. O que ficará como herdanza é un inconsciente traumático. Máis que de esquecemento, como demostrou Freud, habería que falar de «represión dos recordos». E isto é o verdadeiro problema. O franquismo foi un réxime excepcional pola súa crueldade. O que Paul Preston chamou «holocausto español». Esquecer este horror, sobre todo no ensino da historia, non só é un erro. É unha subtracción. Unha represión. Unha avaría que pon a xente nova en mans do «negacionismo» e do autoritarismo. Por iso o mellor hábitat da memoria é a escola. O lugar dos porqués, das causalidades.  Sen ensino democrático non hai democracia.