Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán

Raphael Buch Brage foi o último soldado supervivente en morrer dos miles de voluntarios que saíron dos Estados Unidos para loitar pola República. A súa orixe estaba en Galicia, igual que parte da súa azarosa vida

En marzo de 2016, John McCain –ex-aviador naval, ex-preso político da Guerra de Vietnam e senador republicano por Arizona– rendeu homenaxe a un comunista. E, aínda por riba, fíxoo en The New York Times.

O protagonista do seu artigo, «Salute to a Communist» era Delmer Berg, un sindicalista que acababa de morrer, en California, aos 100 anos. Oito décadas antes, Berg fora un dos case 2.800 voluntarios que saíron dos Estados Unidos para loitar na Guerra Civil española. «Non todos os americanos que loitaban na Brigada Lincoln eran comunistas», escribiu McCain, cuxa fascinación coa guerra española remontábase á súa lectura, aos 12 anos, de Por quién doblan las campanas; a novela de Hemingway sempre sería a súa preferida. «Pero moitos si o eran, Delmer Berg incluído. […] Incluso os comunistas como o Sr. Berg crían que [en España] loitaban, en primeiro lugar, pola liberdade, sacrificando as súas vidas nun país do que sabían pouco, por un pobo que non coñecían. […] Sempre sentín admiración pola súa valentía».

A morte de Delmer Berg en febreiro de 2016 foi unha noticia global. (Diego E. Barros dedicoulle un retrato un ano antes en CTXT) Á fin e ao cabo, era o último brigadista americano en falecer. Marcaba o fin dunha era.

Ou polo menos, así o cremos ata hai un par de meses. Foi entón cando Dean Burrier, un mozo mestre de español en Illinois, fixo un descubrimento inesperado: cando Berg faleceu, seguía vivo outro brigadista de traxectoria alucinante, cunha vida novelesca que ao senador McCain –e ao mesmo Hemingway– lles tería encantado

O 13 de outubro do ano pasado, expiraba en Biarritz, Francia, aos 103 anos, un cidadán estadounidense que, como Berg, loitara nas Brigadas Internacionais.

Nacido en New York fillo de emigrantes coruñeses, aos 10 meses veu a Galicia e aos 8 anos a Madrid, onde seu pai, discípulo de Sellier, é nomeado fotógrafo da Casa Real

Raphael Buch Brage naceu o 26 de xullo de 1915 en Nova York. Os seus pais, Manuel Buch Sáinz (ou Sáez, 1884-1969) e Fe Brage Vázquez, eran inmigrantes galegos da Coruña; chegaran aos EUA en 1911 e 1912, respectivamente, e casaran o 2 de novembro de 1914 en Nova York. Na primavera de 1916, a familia volveu a Galicia porque Manolo, que traballaba como fotógrafo, enfermara e pensaba que ía morrer. O pequeno Raphael tiña dez meses.

Unha vez en Galicia, Manuel reponse e prosegue a súa exitosa carreira profesional como fotógrafo. Especialízase en retratos «artísticos», retocados en óleo, como os aquí incluídos de Fe e de Raphael, nunha imaxe de 1920, como pequeno querubín louro. En 1923, Manuel é nomeado fotógrafo da Casa Real. A familia trasládase a Madrid, onde Manuel establece o seu negocio na Gran Vía. Raphael, mentres tanto, cursa o bacharelato no famoso Instituto Cardenal Cisneros en Madrid, onde coincide con Julián Marías (o futuro filósofo e pai de Javier).

Imaxes de Manuel Buch: retrato de Fe e Raphael; retrato de Raphael (1920); retrato de Ramón Menéndez Pidal, en Estampa.

Nos anos 20, Manuel Buch convértese en fotógrafo de moda. As súas imaxes saen en medios madrileños como Branco e Negro e Estampa, onde retrata, entre moitos outros, a Ramón Menéndez Pidal, tamén coruñés, sacando a que aínda hoxe é a foto máis coñecida do filólogo. En 1931, o ano no que se proclama a República, con todo, Manuel emigra a Bolivia; será o inicio dun periplo latinoamericano de case 20 anos. (Cóntase que chega a colaborar como cámara no rodaje de La Vorágine de Rómulo Gallegos, pero non hai constancia de que se rodase unha versión por aqueles anos; iso si, en 1929 La Voz de Galicia xa informa que Buch se dedica ao cine.) Abandona en Madrid á súa muller, Fe, quen tres anos despois consegue polos tribunais a anulación do matrimonio. Non hai forma de situar a Manuel nin para transmitirlle o xuízo; ao cabo dun tempo, dáno por morto. En abril de 1936, Fe cásase con Luis Cornide Quiroga, secretario de Goberno do Tribunal Supremo, quen en febreiro fora elixido por segunda vez como Deputado das Cortes pola Coruña. Logo da guerra, Cornide será xulgado por rebelión, condenado a doce anos de prisión e depurado; A súa casona recentemente construída na Avenida da Habana número 3, na Coruña, con vista á praia de Riazor, será expropiada pola Falange.

Malia os lazos familiares coa monarquía, Raphael, un activista precoz, involúcrase nas loitas políticas contra a ditadura de Primo de Rivera. En 1928 (ten 13 anos), afíliase á Federación Universitaria Escolar (FOI), fundada dous anos antes. A súa participación en manifestacións, folgas e protestas estudiantís válelle seis detencións e unha estancia no Cárcere Modelo da capital.

Mentres tanto, o 5 de setembro de 1931, poucos meses despois de terminar o bacharelato e de cumprir 16 anos, Raphael saca o seu pasaporte estadounidense. Dez días máis tarde, embárcase en Vigo, xunto co seu primo José Seijo, rumbo á súa cidade natal. En Nova York, hospédase primeiro en East Harlem, barrio hispanohablante por excelencia, e despois na Rúa East 22. Gravita cara a círculos radicais. Afíliase ao Club Julio A. Mella, un espazo social nomeado polo fundador do Partido Comunista de Cuba que frecuentaban, entre outros, exiliados políticos cubanos. Tamén se dá de alta na Sociedad Mutualista Obrera Mexicana que, como o Club Mella, se atopa en East Harlem, e inicia a carreira de Dereito. No seu tempo libre, dedícase ao deporte, ao fútbol en particular.

Rafael Buch Brage comezou a Guerra Civil como miliciano e rematouna de capitán e xefe do Servicio de Inteligencia Militar. Participou en todas as batallas importantes, de Brunete, Teruel e a Batalla do Ebro. Foi ferido seis veces, tres delas de gravidade

En 1934, regresa a España, onde comeza a traballar no Banco Hispano Americano de Alzira (Valencia) e afíliase ao Sindicato del Crédito y las Finanzas (UGT). No verán de 1936 –poucos meses despois do matrimonio da súa nai co deputado coruñés Luis Cornide– Raphael é seleccionado para representar os Estados Unidos, en Atletismo e Rugby, na Olimpiada popular en Barcelona. Alí sorpréndeo a rebelión militar de xullo de 1936. Participa nas loitas de rúa contra os rebeldes; unha semana despois, no día do seu 21 aniversario, parte cara á Fronte de Aragón como membro da columna da UGT. En outubro, afíliase ao PSUC; en decembro, ao Socorro Vermello.

Malia a súa mocidade, non tarda en distinguirse na súa actuación militar. Unha ficha mecanografiada que se preserva no arquivo da Internacional Comunista en Moscú di, baixo «servizos prestados»: «O 25 Agosto 1936 pasou de bombardeiro de Aviación ao Prat de Llobregat e máis tarde a Sariñena, a fins de Setembro de 1936 marchou de guerrilleiro e dinamitero no alto Pirineo». En novembro do 36, xa na fronte de Madrid, é ascendido a tenente na 31 Brigada Mixta, como confirma unha ficha no Centro Documental de Memoria Histórica en Salamanca. En novembro de 1937 pasa á XV Brigada Internacional como instrutor do 59 Batallón; en abril de 1938 entra no Estado Maior da mesma, co grado de capitán e nomeado xefe do Servicio de Información Militar (SIM). Cando termine a guerra, terá pasado polas frontes de Madrid, Jarama, Las Rozas, Guadalajara, La Granja, Brunete, Teruel, Segovia e a Batalla do Ebro. Resulta ferido seis veces, tres veces grave.

En xullo de 1938, enche, como todos os voluntarios da Brigada Internacional, unha «biografía de militantes», un formulario de 4 caras e 65 preguntas, deseñado pola Comisión Central de Cuadros (Sección Extranjeros) do Partido Comunista. O orixinal manuscrito deste formulario tamén se preserva en Moscú. É alí onde cuenta Raphael que lle empezou a interesar o movemento proletario «en 1933 en Nueva York, influenciado por algúns familiares anarquistas»; e que leu El Capital, El Manifiesto Comunista e El Estado y la revolución. 

No outono de 1938, Buch Brage, que daquela tiña 23 anos, é desmovilizado xunto cos demais voluntarios estranxeiros. Desde Le Havre, en Francia, regresa aos EUA en decembro de 1938, no buque Ausonia. Viaxa con el un grupo de máis de 300 compañeiros norteamericanos da Brigada Lincoln. Para entón, uns 800 voluntarios estadounidenses pagaran o seu compromiso coa República Española coa súa vida. Raphael volve á súa casa na Rúa 22 de Nova York, onde o pilla o censo de 1940, no que se identifica como Ralph Brage.

Sobre as peripecias de Raphael Buch logo da Guerra Civil hai poucos datos sólidos, máis aló dás anécdotas que o mesmo compartiu cos seus amigos. Destas, dedúcese que os 80 anos que lle quedarían de vida enchéronse con deportes, xornalismo, cine, pombas e espionaxe.

Nunha nota a un amigo nos noventa, Buch Brage escribe que, nos anos inmediatamente seguintes ao seu retorno aos Estados Unidos, traballou de «profesor de español e xornalista deportivo en La Prensa de Nova York». En 1940, agrega, foi «voluntario unha vez máis na guerra contra Hitler, no British Intelligence Service ata finais de 1941», trasladándose en 1942 –xa despois do ataque de Pearl Harbor– «ao Exército Americano, no cal sirvo en distintas actividades ata finais de 1948 en diversos países de América, especialmente no Caribe». De 1948 a 1954, afirma, vive en Cuba, «representando á revista América La Hacienda e A Fazenda, especializada en temas agrícolas de grande envergadura». (A revista, fundada en 1905, editábase en Buffalo, Nova York.)

Cando Buch escribe «British Intelligence Service» sen dúbida refírese ao Secret Intelligence Service, é dicir a lendaria MI6. Que labores realizou para os ingleses? Cal foi a natureza do seu traballo posterior para as forzas armadas estadounidenses, que se estenderon ata tres anos despois do final da Segunda Guerra Mundial? Non queda claro, pero caben hipóteses. Así, a traxectoria que describe Buch resoa cunha iniciativa de William Donovan, director da Office of Strategic Services (OSS, a predecesora directa da CIA). Antes da entrada dos EUA na guerra, Donovan foi un enlace importante entre os gobernos de Franklin Roosevelt e Winston Churchill. O contacto serviu non só para montar nos Estados Unidos un servizo de espionaxe e contraespionaxe inspirado no MI6, senón tamén para que os Estados Unidos desen apoio ao Reino Unido na súa loita contra o fascismo.

Na Segunda Guerra Mundial traballou para o MI6 e logo para a OSS, a precursora da CIA. Coñeceu a Hemingway en Madrid e Cuba, e o protagonista de Por quien doblan las campanas está baseado en gran parte en Brage, que tamén fora guerrilleiro.

Entre tanto, Buch casou (en outubro de 1940, con Soledad «Sally» Artíguez, que nacera en España en 1912 e emigrar aos EUA en 1919) e tivo tres fillos (Fernando, Luisa e Avelina). Durante os seis anos que pasou en Cuba continuou criando pombas, unha afección que, como explicaba ao mesmo amigo, era ancestral: tiveran pombas o seu bisavó, avó e pai. A un amigo contoulle que construíra un pombal nos EUA, a mediados dos corenta, e que, en Cuba, gañou premios coas súas crías. (Ao parecer, a súa excelencia neste campo non se limitaba á avicultura: o Diario de la Marina dá conta de que, en novembro de 1950, un «señor Rafael B. Brage volveu gañar por cuarta vez consecutiva o premio de mellor raza de bulldog».)

En Cuba también se atopou de novo con Hemingway, a quen coñecera durante a guerra no Hotel Florida de Madrid. (Curiosamente, na isla reuníase co novelista nun bar chamado El Floridita). Nun artigo posterior sobre pombas cubanas ufánase de que as súas historias «servíronlle para as súas grandes obras sobre a Guerra Civil Española». Segundo Dean Burrier, non é imposible que o personaxe de Robert Jordan, protagonista de Por quién doblan, estivera baseado en parte en Buch Brage, que, como Jordan, realizou labores de guerrilla.

A mediados dos 50 Raphael e a súa familia volven a España; o máis probable é que o seu regreso se producira en 1954. De todos os xeitos, hai constancia de que a súa muller e fillos voan de Nova York a París en marzo de 1953; Raphael toma o avión de Nova York a Escocia en xullo de 1954. O seu pai, o fotógrafo, dado por morto, aparecera trala Segunda Guerra Mundial. Raphael reencontrouse con el en Cuba; e Manuel Buch regresara en barco a España, embarcándose en Nova York, en marzo de 1953 (tiña 68 anos).

Xunto coa súa muller, fillos e pai, Raphael establécese en Madrid, concretamente nun chalet de Chamartín (Fernández Cancela, 1, Colonia Los Pinares) onde, segundo os seus propios apuntamentos, gaña a vida traballando «en cinematografía americana ou inglesa». Colabora nas rodaxes de películas como La caída del Imperio Romano, El Cid, Lawrence de Arabia e Dr. Zhivago, e traba amizade con actores e directores de Hollywood. Na rodaxe de El Cid, volve cruzarse con Menéndez Pidal, a quen o seu pai lle sacara un retrato máis de trinta anos antes: o filólogo serve como asesor histórico dos guionistas. (A película ródase en Peñíscola, Castellón, onde Buch comprará despois unha casa.) En España segue practicando a cría de pombas. A súa fama de experto chega a ser mundial; acumula unha biblioteca de máis de 3.000 volumes sobre o tema e «un ficheiro duns 12.000 títulos de libros sobre colombofilia que existen, pero que non posúo». Nos anos 80 e 90, Rafael Buch doa fotografías do seu pai a institucións galegas; o arquivo fotográfico atópase actualmente no Museo de Pontevedra. Tamén recupera e vende a casona incautada ao seu padrastro, o deputado Cornide, na Coruña.

Raphael Buch Brage, e non Delmer Berg, foi o último brigadista norteamericano en morrer. Que este feito escapase á atención dos medios no seu momento –e das e os historiadores da Brigada Lincoln– é menos sorprendente do que parece. A lenda da Brigada foi contada moitas veces; ata inspirou a David Simon a realizar unha serie televisiva. Pero en case todas as súas versións adóitase esquecer aos moitos voluntarios norteamericanos cuxa ida a España era, en certo sentido, unha volta, porque se trataba de inmigrantes españois e os seus descendentes.

Grazas ao labor do Profesor James D. Fernández da New York University e ao xornalista Luis Argeo, autores do libro Inmigrantes invisibles e varios documentais sobre o tema, hoxe sabemos moito máis da masiva inmigración española a Norteamérica entre finais do século XIX e os anos 1920. De feito, foi en parte grazas ao labor de Fernández e Argeo que Dean Burrier, o mestre de Español que nos levou a Buch Brage, puido reconectar coa súa propia ascendencia española: foi na universidade, en 2009, cando descubriu que o seu avó, o valenciano Vicente Sanchis Amades, non só emigrar aos Estados Unidos en 1923, senón que, 15 anos máis tarde, regresara ao seu país natal para loitar contra o fascismo na XV Brigada.

Esta participación hispana na Brigada Lincoln segue sendo menos coñecida do que merece. Como afirma ou Profesor Fernández, da New York University, un dez por cento dous voluntarios que partiron desde os Estados Unidos tiñan apelidos hispanos; había entre eles cubanos, portorriqueños, dominicanos… e españois. Non enorme arquivo da Brigada Lincoln en Nova York, con todo, apenas están representados: son unha lagoa.

Lagoas, desde logo, tamén as hai, e grandes, no relato de Buch Brage. Que tipo de traballo realizou durante case unha década para os servizos secretos británicos e estadounidenses? Como puido regresar sen máis á España de Franco un cidadán estadounidense que loitara coas forzas republicanas, chegando a ser xefe do SIM na XV Brigada, e cuxo padrastro fora depurado polo réxime? Valeulle o seu pasaporte americano ou, en cambio, as boas relacións familiares coa monarquía? (Nunha carta a unha revista colombófila de mediados dos 90, Buch menciona de pasada que xa fixo unha viaxe a España en 1947! para conseguir certas pombas e traelas a América.) Iso si, segundo o Boletín Oficial da Provincia de Madrid, tivo repetidos problemas con Facenda por morosidade fiscal. En 1960 embargáronlle, para sacar a poxa pública, unha lámpada de porcelana; en 1964, un televisor e unha neveira. En 1968, publicouse que debía 5.050 pesetas en impostos.

En 1970, Buch Brage mudouse a Biarritz, aínda que non deixou de pasar longas estancias nunha urbanización de Peñíscola, onde tiña un chalet. Sally, a súa muller, faleceu en 1989; o seu fillo Fernando, en 2003; a súa filla María Luisa, en 2012. Segundo relata Dean Burrier, volveu casar. Logo da morte da súa segunda esposa, en 2013, ingresou nunha residencia en Biarritz. Para entón –curiosamente, dadas as súas posesións inmobiliarias– parece que quedou sen fondos ata tal punto que o Estado francés se fixo cargo del. Nos cinco anos que viviu na residencia, non recibiu nin unha visita.

———————-

Créditos

Esta investigación parte do descubrimento de Dean Burrier Sanchis, cuxo artículo sobre Buch Brage sae no número de marzo de 2019 de The Volunteer, revista trimestral publicada polos Arquivos de la Brigada Abraham Lincoln (ALBA). Además, consultáronse os archivos seguientes: ALBA Collection, The Tamiment Library & Robert F. Wagner Labor Archives, New York University; o arquivo da Internacional Comunista en Moscú (RGASPI); Ancestry.com; a Hemeroteca Dixital da Biblioteca Nacional de España; a hemeroteca de La Voz de Galicia.

Imaxes: Harry Randall: Fifteenth International Brigade Photographs ALBA.PHOTO.011, no. 11-0957, marzo de 1938; e no. 11-0189, maio de 1938. As imaxes de Manuel Buch proveñen de «Fotógrafos coruñeses de principios do século XX», por Julio Franco del Amo. O retrato de Menéndez Pidal sae publicado con crédito de «Foto Buch» en Estampa, 13 de marzo de 1928, p. 16. A foto dos irmáns Pliego é de Inmigrantes invisibles. 

Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán