A Coruña.- Cando empezou a escribir O 18 de brumario de Luis Bonaparte en 1851 para analizar o golpe de estado que acabou ese ano coa segunda república en Francia, Karl Marx abriu o ensaio cunha frase que se converteu nun meme da época: «A historia sempre ocorre dúas veces: primeiro como unha gran traxedia; segundo, como unha miserable farsa».

Aínda que mencionar a Marx non está de moda e facelo é anatema desde hai anos, a cita vén ao caso porque a illa de San Simón está a protagonizar unha desas repetitivas espirais viciosas das que falaba o filósofo alemán. Hai quen se empeña da forma máis rastreira e miserable en converter en farsa o seu tráxico recordo.

Entre 1936 e 1943, a leprosería medieval construída na illa foi reconvertida nun dos campos de concentración máis temidos do franquismo en Galicia. Máis de 6.000 persoas pasaron polas súas instalacións, e están documentadas decenas e decenas de fusilamentos e sacas, cando os paramilitares falanxistas baleiraban cárceres e centros de confinamento para asasinar republicanos e enterralos nas cunetas de todo o país. Non só iso: centenares de presos políticos de San Simón morreron desnutridos ou polas enfermidades provocadas polas inhumanas condicións nas que foron recluídos. Moitos suicidáronse.

O pasado mércores, o deputado autonómico do PP José Luis Ferro negou a realidade da historia e cuestionou que todo iso ocorrera. «Que nós teñamos constancia, tampouco sabemos que houbera mortes en San Simón», dixo. Só admitiu a do primeiro responsable do cárcere, que en 1937  sería «pasado a coitelo», nas súas palabras, por «tratar mal» os internos.

Banalizar a historia

«As declaracións de Ferro son dunha gravidade extrema, porque non só negan a verdade histórica, senón que a banalizan», sostén Matías Rodríguez da Torre, portavoz de Iniciativa Galega pola Memoria (IGM). «A crueldade con que se trataba os presos de San Simón, sometidos a unha represión extrema, a torturas, traballos forzados, extorsións e terror, está máis que acreditada», subliña.

Ferro expresou o seu particular revisionismo durante un debate en comisión sobre o desenvolvemento en Galicia da lei de memoria democrática instado polo PSOE. É licenciado en Ciencias pola Universidade de Navarra e profesor de primaria e educación viaria. Alberto Núñez Feijóo levouno ao Parlamento de Galicia nas listas por Ourense na pasada lexislatura.

Entre 2012 e 2019, foi alcalde de Celanova, onde Franco instalou outro dos seus campos de exterminio no que tamén se produciron centenares de crimes de guerra. Ferro, que de mozo fora sacerdote, e os seus sucesores no Concello, opuxéronse sistematicamente a todas as iniciativas das asociacións memorialistas para eliminar a enorme cruz de pedra instalada nun monte de Celanova, coa que os fascistas significaron o seu sanguento paso pola comarca. É un símbolo relixioso, alega o PP, e non unha glorificación da barbarie.

Moitos daqueles presos de Celanova morreron en San Simón, a uns 100 quilómetros de alí, porque foron trasladados para acabar coas súas vidas. Como miles doutros prisioneiros republicanos de todo o Estado, que foron enviados á illa co mesmo obxectivo. Foi unha decisión política adoptada en 1938 polo entón xefe nacional de prisións de Franco, o xeneral Máximo Cuervo Radigales, quen ordenou que todos os reclusos políticos de maior idade dos cárceres franquistas da mal chamada España nacional fosen destinados á illa, convertida desde entón en campo de concentración para anciáns. Maiores dependentes, enfermos e desvalidos, condenados a morrer en condicións infames por unha miserable decisión política. Sóalles a dialéctica? Citar a Marx quizá sexa anatema, pero sucede que a historia parece condenada a repetirse nas súas traxedias e miserias cando se deixa en mans da infamia.

Alimentándose de ratas

Poucos daqueles desgraciados sobreviviron a San Simón, tal e como lembra o informe histórico que IGM elaborou en 2022 para xustificar ante o Goberno do Estado a súa petición, avalada por unha trintena de organizacións de toda Galicia, para que fose declarada Lugar de Memoria Democrática. «A escaseza de víveres levou a moitos presos a alimentarse coas ratas que atopaban, o que provocou un grave gromo de tifus. A mortaldade […] sufriu un incremento terrible, chegando en momentos concretos, e segundo algunhas fontes, ás 15 mortes diarias entre suicidios e mortes naturais. Supuxo un grave problema porque xa non había espazo no cemiterio de Pereiró, en Vigo», di unha das páxinas do informe.

Matías Rodríguez lembra que todo iso está máis que documentado, e pon como exemplo que o entón alcalde franquista de Vigo, Luis Suárez Llanos, chegou a queixarse oficialmente por escrito ás autoridades penais e militares do réxime polo aluvión de cadáveres dos que tiña que facerse cargo o seu Concello. Mesmo reclamou que lle abonasen o gasoil do mercante Upo Mendi, reconvertido en cárcere flotante baixo o nome Monte Jarindo, cando se lle encomendou o traslado desde a illa á cidade dos corpos dos represaliados mortos.

A alcaldesa de Redondela, Digna Rivas (PSOE) anunciou que propoñerá no próximo pleno que o deputado Ferro sexa declarado persoa non grata no seu municipio. No extremo sur da ría, en Nigrán, o tamén rexedor socialista, Juan González, historiador de profesión, asegura que lle enviará o libro Aislados. A memoria dos presos de 1936 na illa de San Simón, recollido no informe de IGM e do que é coautor. «É un insulto ás vítimas e ás súas familias e un atentado contra a memoria histórica. Hai miles de papeis que o proban, ademais de testemuñas», advirte.

Película de Miguel A. Delgado

Algunhas desas testemuñas participaron na película San Simón, unha longametraxe de ficción sobre o campo de concentración que a produtora Miramemira espera estrear este mesmo ano e no que participan intérpretes profesionais como Valentín Flako Estévez (O corno, Eles transportan a morte, Fatum); Eduardo Rodríguez Cunha, Tatán (Matria); Javier Varela (As bestas, O sabor das margaridas, Fariña); Miguel Borines (Los lunes al sol)… Tamén con actores naturais da comarca.

«Cando fixemos o casting, moitos dos que se presentaron coñecían perfectamente a historia da illa porque tiñan vínculos familiares con prisioneiros. Igual que varias persoas do equipo técnico, cuxos avós estiveran encarcerados», relata Adriana Vázquez, produtora executiva do filme. O seu director, Miguel A. Delgado, pasou máis de cinco anos documentándose sobre o sucedido no penal de San Simón antes de rodar a cinta.

A película conta, entre outras, co financiamento da Xunta de Galicia e do Goberno de España, así como coa participación da Corporación RTVE e da Corporación Radio e Televisión de Galicia (CRTVG). Podería considerarse como un apoio institucional colectivo á verdade histórica de San Simón, ao contar co soporte de institucións de distinta cor política. E iso fai aínda máis incomprensible que o PP de Alfonso Rueda se negue a rectificar as declaracións do seu deputado a pesar das críticas que lle choveron desde todos os ámbitos.

Un campo de concentración

Na nota de prensa que enviou hai uns meses aos medios informando de que financiara a película con 225.000 euros, a Consellería de Cultura da Xunta explica que se trata «dun retrato colectivo inspirado na historia dos homes e mulleres que foron vítimas da represión franquista» e admite que entre os anos 1936 e 1943 «a ditadura converteu San Simón nun campo de concentración». Resulta difícil de entender que o PP non rectifique a Ferro, salvo se se atende á explicación que ofrece o portavoz de Iniciativa Galega pola Memoria: «É unha estratexia electoral. Cando lle convén, o PP dá unha imaxe antifranquista, pero é que o franquismo está no PP. Condenar as palabras dese deputado supoñería desgustar os seus votantes de ultradereita. Cando alguén se pregunte por que Vox non ten representación en Galicia, xa ten a resposta».

San Simón é o núcleo da memoria da represión franquista na comarca de Vigo e, canda o campo de concentración de Camposancos, de toda a provincia de Pontevedra. Pero tamén ten un pasado épico. Na súa enseada desenvolveuse en 1702 a batalla de Rande entre as frotas anglonerlandesa e hispanofrancesa, e a lenda conta que aquel soado enfrontamento naval deixou enterradas baixo o lodo de ría toneladas e toneladas de ouro que os barcos españois transportaban desde América. Mesmo que o capitán Nemo das 20.000 leguas de viaxe submarina de Jules Verne navegaba esas augas á caza do tesouro.

A illa tamén ten outra historia fermosa vinculada á identidade cultural de Galicia. Cantouna o poeta Mendiño, unha das primeiras referencias líricas en lingua galega antiga, no século XIII, centos de anos antes de que os asasinos vinculasen para sempre o odio e a morte á illa. Por contra, o poema de Mendiño, o único que se conserva del, é unha verdadeira xoia de trazo exquisito, que apela ao amor, á amizade e á esperanza.