A Coruña.- O arqueólogo e divulgador galego Alfredo G. Ruibal, nado en Madrid no 1976, foi galardoado co Premio Nacional de Ensaio 2024 pola súa obra Tierra Arrasada. Un viaje por la violencia del Paleolítico al siglo XXI. Neste percorrido que fía pola historia dos conflitos bélicos, conclúe que, no fondo, a violencia extrema non está no ADN da especie humana. Investigador no Instituto de Ciencias do Patrimonio do CSIC en Santiago, Ruibal é meticuloso no método científico, mais non perde de vista o axioma que guía a todos os que estudan o pasado: a necesidade de humanizar as cinzas.

O Premio Nacional é por ‘Tierra arrasasada’. Que queda despois dunha guerra? Quedan moitísimas cousas. O primeiro que nos vén a todos á cabeza son os restos dos mortos, as fosas comúns. No caso de España, durante os últimos 20 anos, isto converteuse nunha cousa moi presente na nosa vida diaria coa estimación dos asasinados na guerra civil. A violencia colectiva e as guerras deixan moitísimos restos, pero o que pasa é que ás veces nin nos damos conta. As fortificacións, a transformación militar da paisaxe, dende os castros da Idade de Ferro ata os cuarteis das nosas cidades… Todo iso ten que ver coa materialidade da violencia, coa materialidade da guerra.

Ao longo da Historia foron varios os intentos de presentar a guerra como un fito cultural, identitario. Na historia de España hai moitos exemplos de como os conflitos bélicos son presentados como algo virtuoso.  No contexto actual, temos un retorno ás narrativas épicas e románticas da guerra. Lémbrame un pouco ao que se estaba facendo no século XIX, coas novelas e a pintura histórica. Toda esa visión positiva da guerra está volvendo, sobre todo da man da extrema dereita e da dereita populista, pero non só. Contra esa imaxe, que o que fai no fondo é ofrecer unha visión distorsionada da guerra, a Arqueoloxía ten moito que dicir e facer, porque achega unha visión máis crúa do que é a violencia.

«As pinturas celebratorias das guerras agochan os corpos esnaquizados dos que foron vítimas delas»

Que é o que agochan as pinturas épicas de guerra? O primeiro que agochan é o sufrimento. É unha das cousas que normalmente non se ve nas imaxes celebratorias nas que saen homes no medio dunha loita que parece bastante aséptica, sen sufrimento, sen eses aspectos máis sórdidos da violencia. Nós o que vemos son os corpos esnaquizados da xente que participou nesa violencia, que foi vítima dela. Moitas veces, os restos humanos son moi explícitos e contan historias moi elocuentes do sufrimento que pasaron. Temos historias de encarnizamento, de tortura, de agonías longas. Todo iso é o que queda invisibilizado nos relatos épicos e nacionalistas.

A súa, como arqueólogo, é unha perspectiva científica, pero vostede insiste na idea de humanizar as cinzas e os ósos. Vai intrínseco na profesión? É bastante intuitivo. É imposible non empatizar coas persoas cando un escava restos desta violencia extrema. Hai sempre unha tensión. Intentamos facer un traballo o máis obxectivo e rigoroso posible, pero, por outra banda, non podes deixar atrás esa faceta humana. O que fas no campo ás veces é disociar as emocións, a faceta humana da faceta técnica. A posteriori, no laboratorio, cando estás escribindo o informe, cando estás procesando o que viches no campo, é cando te decatas da brutalidade, do horror, do sufrimento que estiveches documentando.

Advirte que se está a recuperar esa tendencia celebratoria dos conflitos bélicos. Pensa que a sociedade, máis exposta que nunca ás imaxes máis crúas das guerras, tende tamén a deshumanizar as vítimas? Eu creo que agora temos máis ferramentas visuais ca nunca para ver as vítimas de xeito individualizado. É o que vemos no caso de Gaza, que son as vítimas específicas desa violencia xenocida. Ao mesmo tempo, temos unha saturación visual que é única na historia. O gran problema neste momento é como facemos para conseguir que nos sigamos conmovendo con estas escenas de violencia contra seres humanos. Non é sinxelo. Unha das chaves é como facemos para contar a brutalidade da guerra con formas que nos sigan capturando, nun momento no que é tan difícil capturar a atención porque temos milleiros de estímulos. A clave está en como conseguimos concentrarnos no conflito, que sigamos considerando que é unha cousa importante, que nos toca intimamente, aínda que estea lonxe e non teña que ver cos nosos familiares ou veciños. Que facemos, que relato contamos visualmente ou con palabras para seguir demostrando a importancia que ten a humanidade, a compaixón polas vítimas das guerras, sexan de onde sexan.

Sobre contar as guerras versa, precisamente, Tierra Arrasada. Funciona a transferencia á sociedade do que se atopa baixo a terra? Está a Arqueoloxía aproximándose ás Humanidades? É unha situación un pouco ambigua, porque, por unha banda, nunca houbo tanto interese pola historia como neste momento. Hai moita divulgación, e moi boa, tamén de Arqueoloxía, pero tamén teño a sensación de que se está a converter, cada vez máis, nunha cousa técnica, na que os datos e o positivismo son o caso máis importante. Estase perdendo un pouco esa visión humanista do pasado, que fai que a Arqueoloxía estea canda a Filoloxía e a Literatura. A Arqueoloxía é unha ciencia, traballamos cada vez máis con métodos científico-naturais, pero non podemos perder de vista que o obxectivo último do noso traballo debía ser construír eses relatos sobre o pasado, que axuden a comprendelo mellor, pero tamén a emocionarse con el, que cheguen ao público máis amplo posible. Hai xente que está comezando a facer iso, pero teriamos que saír máis dos laboratorios e das escavacións, e tratar de converter en máis accesibles eses datos que publicamos en lugares de acceso restrinxido.

O xerme do ensaio foi a investigación sobre as fosas comúns da Guerra Civil. O debate sobre a necesidade de «remexer no pasado» e «reabrir feridas» xorde en momentos de auxe de políticas memorialistas por parte das institucións. Dende o punto de vista de quen remexe no pasado, ata que punto é importante escarvar nun pasado ás veces incómodo?   Canto máis incómodo é o pasado, máis motivos hai para remexelo. O primeiro que temos que preguntármonos é por que sentimos esa incomodidade. Se sentimos incomodidade é porque hai un problema. É como ter unha pedra no zapato. O que tes que facer é descubrir a razón desa incomodidade para poder solucionala. Co pasado ocorre o mesmo. Agora un dos pasados incómodos que temos é a Conquista de América. Neste momento, é un asunto que produce incluso máis controversia que a Guerra Civil. Por que nos produce esa incomodidade o século XVI? Porque, no fondo, segue tocando aspectos do presente que son importantes e que teñen que ver co racismo, a inmigración, a colonización, as relacións entre poderosos e desposuídos, as cuestións de xénero. Evidentemente, temos que seguir facendo historia e arqueoloxía dos pasados incómodos, e temos que facelo de forma pública, interpelando a sociedade e compartindo estes relatos con ela, recibindo as súas impresións para saber así que cuestións están xerando máis debate e por que.

«Os profesionais do pasado temos que estar sempre á defensiva, somos os augafestas fronte ao relato que fala de orgullo e celebración»

No caso da Conquista de América, hai un espazo de opinión liderado en Internet por afeccionados á historia, que non historiadores, que tratan de divulgar unha imaxe alternativa, allea á construción do coñecemento histórico, do que se coñece como «lenda negra». Hai un intento de revisionismo histórico con esta cuestión? É unha moda pasaxeira? Por desgraza, non creo que sexa unha moda. É un elemento máis dos tempos nos que está crecendo o populismo reaccionario. É lóxico que este tipo de narrativas ultranacionalistas e imperiais rexurdan, que volvan ser populares. Efectivamente, son relatos que veñen da man de xente que non é profesional, que non son historiadores e non veñen do mundo académico. O problema é que teñen un bo terreo para difundir este tipo de narrativas que en España nunca se puxeron en tea de xuízo. Nunca se fixo unha crítica ao imperialismo ou á colonización española como si se fixo en Francia, ou en países anglosaxóns e Alemaña. Partimos dunha base moi problemática. Os arqueólogos temos que facer un esforzo extra por contrarrestar esa narrativa. Supón un problema: os profesionais do pasado temos que estar sempre á defensiva, somos os augafestas, os que constrúen á contra, fronte ao relato que se está a converter en dominante, o relato de celebración, que fala de orgullo, de unidade. Parece que nós estamos sempre construíndo a historia en negativo. Ese é o erro que nos deixa esa historia popular e populista. A cuestión é como comezamos a construír un pasado que sexa positivo, que non só se preocupe por reconstruír estas narrativas, senón tamén unha historia que poida ser consumida polo público e que non sexa só de catástrofes e de guerras, de violencia.

«A violencia é consubstancial ao ser humano, pero pasamos máis tempo en paz que matándonos os uns aos outros»

Despois de estudar a historia da guerra dende o Paleolítico, saca algunha conclusión sobre o rol da guerra na propia natureza humana? Tendemos á guerra por natureza? Pois a verdade é que, de forma algo contraditoria, despois de facer unha enumeración de formas terribles de violencia, o libro conclúe dunha forma máis optimista. Unha das conclusións é que o ser humano aprendeu ao longo da historia, en distintos momentos, a restrinxir a violencia; que a violencia xenocida, extrema, excesiva, é unha cousa excepcional na historia da Humanidade. A violencia si que é consubstancial ao ser humano, participamos habitualmente do conflito, pero tamén é certo que somos capaces de poñer límites a eses conflitos, pasamos máis tempo en paz, negociando e poñéndonos de acordo, que matándonos uns aos outros. Nunha visión de longa duración, vese axiña que os momentos de violencia extrema ocupan pouco tempo dentro da historia. Temos que poñer máis énfase nesas estratexias de resolución de conflitos. Resulta atractiva para o público a cuestión da violencia e as desgrazas que traen as guerras, pero é chave saber como evitamos entre todos que comecen esas guerras. Para min isto é importante para a pedagoxía do conflito. Ás veces, a pedagoxía céntrase no ton catequético de «hai que portarse ben». Pero por que a xente recorre á violencia? Cales son as raíces da guerra? Iso é o que non se estuda: desigualdades sociais, crises climáticas… Cousas que teñen que ver co pasado, pero tamén co presente. Iso é o que temos que investigar e divulgar: as maneiras nas que conseguimos non matarnos, e os motivos que levan a que nos matemos.