Aos periodistas mexicanos mátanos non só polo que publican, tamén polo que non publican. Tamén os asasinan por facer preguntas, por difundir un nome prohibido, por sinalar os culpables nun crime, por denunciar a conivencia entre narcotráfico e goberno, por exhibir os cárteles da droga que controlan cidades ou estados, por investigar crimes da policía, o exército ou a mariña, por indagar asuntos de «Seguridade Nacional»…

En realidade, aos periodistas en México mátanos por facer ben o seu traballo. E mátanos da forma máis horrenda: decapitados, desmembrados, queimados; a golpes, a balazos, a coiteladas, a machetadas. A elas, ás nosas compañeiras, execútanas aínda peor, co selo da inquina á orixe e ao compoñente de xénero: torturadas sexualmente, mutiladas, desmembradas, a tiros enfronte dos seus fillos, tiradas nunha gabia, exhibidas nunha praza, lanzadas a unha canle de drenaxe.
As formas de encontrar a morte exercendo o periodismo son infinitas, incluída a desaparición forzosa. México converteuse no país máis perigoso de América Latina para exercer este oficio e o terceiro a nivel mundial despois de Siria e Afganistán.
O martiroloxio increméntase irremediablemente: 124 periodistas asasinados desde o ano 2000, 26 aínda desaparecidos. Cada 26 horas, agrédese a un periodista. O ano pasado rexistráronse 326 casos: ataques físicos, ameazas telefónicas, detencións arbitrarias, intimidación a través de redes sociais, presión psicolóxica, persecución xudicial…
A guerra contra o narcotráfico iniciada hai once anos é o pretexto para a matanza indiscriminada contra os nosos compañeiros, pero aos xornalistas non os mata só o crime organizado; nun 70% son asasinatos ordenados por políticos ou funcionarios.
«Estamos traballando en condicións de guerra. Ao principio tiñamos dous bandos: o goberno e o crime organizado. Pero despois, esa división deixou de ser clara. Agora, nalgúns estados da República, son eles. O goberno é o crime organizado. Os policías son os narcos, os funcionarios son os capos, hai alcaldes que son literalmente os xefes de praza. O exército ou a mariña cóidaos. «Entón, non sabes en que bando estás traballando», di un xornalista, xefe de noticias nunha canle de televisión do norte do país que, por razóns de seguridade, pide permanecer no anonimato.
«O meu compañeiro está ameazado de morte. Empezou a recibir chamadas hai máis dun ano: ‘Te va a cargar la chingada. Vamos a matar a tus hijas si no sacas esas imágenes del aire’, díxolle o xefe Zeta da cidade que coñece a vida persoal dos periodistas.
Foi a primeira orde que recibiu. Despois chegaron moitas máis: «De verdade non sabes o que lles molesta realmente. Ás veces é unha imaxe, un nome, un lugar; outras veces chaman para protestar porque un reporteiro anda facendo moitas preguntas sobre tal tema. Xa non só te matan por publicar, senón tamén por andar preguntando, por investigar».
Estamos sentados nunha cantina. Pasan das dez da noite. O meu compañeiro toma un trago de tequila. Ten mala cara. Sabe que pode morrer, que pode ser o seguinte. Sabe que hai unha lista de próximos periodistas a executar. Di que dorme mal, que ten pesadelos. O estrés postraumático pola cobertura do narco é abondosa no gremio, tamén o medo, as enfermidades. Cóntame que finalmente se divorciou. Pensa nas súas fillas.
«Esta chingada. A presión é moita. Chámanos o exército, a policía, a procuraduría, o goberno. Pídennos que informemos só de certos datos, que censuremos outros. Esíxenos que falemos ben deles. Xustifícanse dicindo que eles son o bando ‘bo’. Pero ás veces non sabes quen son os que andan matando periodistas: soldados, policías, funcionarios ministeriais, tamén nos ameazan. Que fas? É cando dis: a vida ou a verdade. E para conservar o emprego e a vida, sacrificamos a verdade… e para sobrevivir intentas facer o que din, pero entón pregúntaste: estamos informando a verdade do que está pasando en México? A resposta é un non. Un non rotundo».
As cruces O cemiterio ten moitos compañeiros. A maioría dos xornalistas asasinados son de provincias. A fronteira cos Estados Unidos é un auténtico laboratorio de violencia e drogas. Máis de 20 cárteles libran unha batalla polo control do territorio. Os Zetas, o cártel máis sanguinario, composto por ex-militares, sufriu unha escisión e hai uns meses naceu o cártel do Noreste dedicado á próspera industria do secuestro, extorsión, roubo de autos, trata de mulleres e nenas con fins de explotación sexual, tráfico de migrantes e narcomenudeo.
Os xornalistas que cobren os territorios dominados polo narco enfróntanse á disxuntiva de «plata o plomo»? As ameazas ao exercicio profesional veñen acompañadas de diñeiro ou balas. Algúns optan de maneira pragmática por aumentar a súa conta bancaria en lugar de morrer. Outros simplemente se repregan e autocensuran: «Aquí sabemos quen manda. Non che convén olvidalo nin facerte pendejo. Se algunha vez se che olvida, eles recórdancho verbalmente ou con balas», di o director dun periódico de Matamoros, o feudo do poderoso Cártel do Golfo (CdG).
Os estados máis peligrosos para exercer o periodismo son Veracruz, Tamaulipas, Nuevo León, Coahuila, Sinaloa, Chihuahua, Guerrero, Estado de México, Reynosa, Nuevo Laredo, Ciudad de México, Jalisco e Michoacán. A guerra entre os cárteles por estender o seu dominio territorial multiplicou os crimes. Se hai 10 anos había sete importantes organizacións criminais dedicadas ao narcotráfico, agora son máis de 60. O Cártel Jalisco Nueva Generación (CJNG) foi desprazando ao Cártel de Sinaloa logo da detención de Joaquín El Chapo Guzmán.
A pesar das precaucións, protocolos e medidas de seguridade, os periodistas enfróntanse todos os días co reto de informar de maneira fidedigna sobre o que está ocorrendo nesta guerra que, nos últimos dez anos, deixou case 200 mil mortos e 30 mil desaparecidos.
México pon os mortos e os EUA os consumidores. É unha relación desigual a ambos lados do Río Bravo, pero hai homes poderosos, políticos, funcionarios, policías, militares, mariños e narcos recibindo o diñeiro dos acordos que permiten o trafego amplo e constante de drogas.
Vivir co narco Vivir co narco é vivir coa morte enriba. Iso sábeno os periodistas que cohabitan con ela. Finalmente, capos e periodistas encóntranse no mesmo lugar: o cemiterio. A poboación dos cemiterios crece vertixinosamente. As funerarias fan o seu negocio. E o culto á morte tan profundamente arraigado en México é unha constante. Narcos e periodistas aquí terminan, pero con grandes diferenzas económicas. Recorrer o cemiterio Jardines del Humana en Culiacán é visitar a última morada de ilustres capos, como Alfredo Beltrán Leyva, en cuxa lápida deixaron unha cabeza humana como homenaxe. Camiñar por estas veredas é asistir a un auténtico espectáculo arquitectónico. Aquí abunda unha gran cantidade de cúpulas e luxosas construcións de canteira e mármol que compoñen os mausoleos dos narcotraficantes. Trátase de impoñentes casas-tumbas con teléfono, aire acondicionado, antena parabólica e cámaras de vixilancia. Os ataúdes tamén adoitan exhibir un desbalde de riqueza, feitos con madeira fina e incrustacións de pedras preciosas. Os narcos quixeron vivir unha corta vida como reis perpetuando a súa morte coa mesma ostentación de fortuna. A vida despois da morte é espectacularmente chamativa. Dentro das tumbas exhíbense as fotos dos narcos, algúns deles inmortalizados con metralleta en man. Nas lápidas hai botellas de whisky e tequila. Tampouco falta a comida favorita dos difuntos, nin os seus vicios públicos, como chocolates ou tamarindos; as drogas, ben sabemos, son para os consumidores.
A necrópole crece irremediablemente. As tumbas dos periodistas en cambio, son sinxelas, humildes, normais. Esta importante diferenza, dignifica a nosa profesión chea de cruces, de mortos. En México, as balas teñen destino e dono. Aquí non hai regras, aquí impera a lei do crime organizado en conivencia coas autoridades. É a lei do narcotráfico, un Estado por enriba do Estado. Aquí o que nada debe, si teme, porque o perigo é estar vivo.
Violento Culiacán En Sinaloa, o epicentro de produción e tráfico de drogas, o narco converteuse nunha forma de vida, nunha cultura dentro do tecido social despois de 50 anos de actividade criminal. No feudo de Joaquín El Chapo Guzmán, nada cambiou despois da súa detención. O organigrama do poderoso cártel de Sinaloa segue intacto. O grande operador antes e despois é Ismael El Mayo Zambada, por quen os EUA ofrecen 5 millóns de dólares. Un personaxe enigmático e intocable que durante as últimas tres décadas soubo permanecer e crecer xunto a grandes capos como Miguel Ángel Félix Gallardo e Amado Carrillo.
A presenza dos grandes capos séntese, vívese e padécese en Culiacán, a capital sinaloense onde o aparato do narco está inmerso na vida cotiá. Os «narcocorridos» enaltecen os grandes capos, a sociedade cedeu a rúa por medo e precaución e o crime organizado penetrou na actividade comercial e empresarial.
Culiacán é tamén unha pequena cidade repleta de diñeiro, opulencia e orgullo. A fin de contas ser narco é formar parte dunha gran multinacional que inclúe a todo tipo de especimes: políticos, empresarios, químicos, agricultores, banqueiros, gobernadores, alcaldes, presidentes, raíñas da beleza…
El Mayo Zambada (MZ) fixo o seu imperio en Culiacán, unha das cidades máis violentas de México xunto con Ciudad Juárez ou Tijuana. O MZ conta cun exército de sicarios. Os fillos do Chapo encargáronse de soster o negocio. Aquí a profesión con máis futuro entre os mozos é a de sicario, asasino a soldo. O sicariato é o resultado da impunidade. A figura do sicario non aparece nas condenas xudiciais, pero os sicarios matan a punta de pistola a destro e sinistro. Están especializados como en calquera traballo: hainos expertos en cortar cabezas, algúns outros prepáranse no arte de torturar, mutilar, despezar, encajuelar [encerrar a alguén no maleteiro do coche], ensabanar [cubrir con sabas], entambar [encarcerar], embolsar os pedaciños, queimar con apariencia accidental, cribar… o abano de modalidades é amplo.

Estas rúas cheiran a morte. A calquera hora do día os executados xorden por calquera lado. Os asasinados acumúlanse no anfiteatro. Aquí non todos os corpos son reclamados, unha parte vai parar á facultade de Medicina e o resto á fosa común. Nestas rúas de Culiacán foi asasinado o meu compañeiro de La Jornada e fundador de Ríodoce, Javier Valdez. O seu asasinato deixounos devastados, desolados. Vexo a imaxe de Javier tirado no medio da rúa boca abaixo, o seu sombreiro, os seus lentes, a súa sangue derramada e imaxino o encontro de tan só uns segundos coa morte. A sorpresa, o espasmo, o formigueo no corpo, a voz trémula sen poder ordenar as palabras, a sensación do medo que paraliza, a dor dos primeiros balazos, o reconto da vida que pasa nuns segundos porque sabes que vas morrer, un pensamento para os que amas e o final.
Javier sabía que podía morrer. Os seus últimos traballos foron sobre a disputa entre os fillos de Joaquín El Chapo Guzmán e o ex-policía Dámaso López Núñez, El Licenciado, detido o pasado 2 de maio. Os chapitos presionaron a Javier para que non publicara unha entrevista realizada a El Licenciado, pero o xornalista defendeu o seu dereito á liberdade de expresión e o dereito á información dos cidadáns. Os fillos do Chapo Iván, Alfredo e o seu tío Aureliano, sucesores del, enfrontados con El Licenciado, non usaron a violencia, só compraron todos os exemplares do periódico Ríodoce onde foi publicada.
«A detención de Dámaso López Núñez cargaría os dados cara un lado e era de sentido común esperar unha pax narca. Comentámolo o mesmo luns pola mañá antes de que o mataran. Pero estabamos equivocados», di Ismael Bojórquez, director de Ríodoce e cofundador xunto a Javier.
Aínda que é vox populi quen puido asasinar a Javier Valdez, as autoridades non fixeron ningunha indagación cos fillos do Chapo Guzmán, nin moito menos os molestaron con interrogatorios ou citacións sobre o crime.

Impunidade que mata A Javier non só o mataron as 12 balas que lle disparou un sicario. Tamén o matou a impunidade. Máis do 90 por cento dos asasinatos de periodistas non foron resoltos. É evidente, que o menos interesado en investigar é o goberno. Ao Estado non lle convén ter periodistas libres, independentes e críticos. As estatísticas son demoledoras.
A Fiscalía para a Atención de Delitos Cometidos contra a Libertad de Expresión (FEADLE) recibiu en seis anos 798 denuncias por agresións contra periodistas, 47 por asasinato. Desas denuncias, só ten rexistradas tres sentenzas condenatorias, é dicir, o 99,7% das agresións non recibiron unha sentenza.
A nosa compañeira do periódico La Jornada Miroslava Breach foi asasinada de oito balazos o pasado 23 de marzo cando ía deixar o seu fillo á escola. Nun mes e medio, dous compañeiros do periódico foron executados, un golpe demoledor para a nosa redacción. Mioroslava, como Javier, cubría a actividade criminal do seu estado. Os seus últimos traballos daban conta do desprazamento de comunidades indíxenas da serra Tarahumara polo crime organizado.
Durante o sexenio do presidente Enrique Peña Nieto foron asasinados 36 periodistas, os últimos sete no que vai de ano. En México ser periodista independente e crítico significa unha sentenza a morte. O mesmo día que asasinaron a Javier tamén executaron a Jonathan Rodríguez Córdova, reporteiro do medio El Costeño de Autlán, en Jalisco. O pasado 29 de abril, mataron a Filiberto Álvarez de cinco balazos, condutor do programa radiofónico Poemas y cantares na estación La Señal de Jojutla, no municipio de Tlaquitenango, Morelos.
Tamén foi asasinado a balazos Máximo Rodríguez, reporteiro do Colectivo Perico, un blog de denuncia cidadá sobre corrupción que contrarrestaba os silencios dos medios de comunicación próximos ao poder. O pasado 19 de marzo cribaban nun restaurante na localidade de Yanga, en Veracruz, o periodista Ricardo Monlui Cabrera, autor da columna «Crisol» publicada en El Sol de Córdoba e director de El Político. E o 2 de marzo, mataron a Cecilio Pineda Brito, director de La voz de Tierra Caliente e colaborador de El Universal. Disparáronlle dous mozos que viaxaban nunha moto.
Non todos os periodistas foron asasinados a balazos. Algúns foron queimados, outros decapitados, colgados, acoitelados, torturados a golpes, mutilados… Hai un amplo abano de exemplos. Un dos máis aterradores foi o da periodista María Elizabeth Macías Castro de 39 anos, xefa de redacción do periódico Primera Hora de Nuevo Laredo. O crime atribúese ao cártel dos Zetas. Foi torturada e decapitada. O seu corpo foi deixado no monumento a Cristóbal Colón e nunha esfera de cemento que había ao carón foi colocada a súa cabeza e dous teclados de ordenador, un reprodutor de discos e unha mensaxe que dicía: «Ok Nuevo Laredo en vivo e redes sociais. Eu son a nena de Laredo e aquí estou polas miñas reportaxes e as súas… para os que non queren crer, isto pasoume polas miñas accións, por confiar na Sedena [Secretaría da Defensa Nacional] e a Mariña. Grazas pola súa atención. Atte: a «Nena» de Laredo… ZZZZ».
A violencia contra as periodistas incrementouse nun 70 por cento nos últimos dous anos, segundo o informe diagnóstico de violencia contra mulleres periodistas elaborado por Cimac (Comunicación e Información de la Mujer) que documentou 147 casos e destaca a compoñente de xénero que sofren as comunicadoras, como a tortura sexual.
Ademais da impunidade, aos periodistas tamén os mata a simulación do Estado mexicano. A fiscalía é un fracaso, o protocolo de protección é pura simulación. As autoridades non investigan, non deteñen nin procesan os culpables. Matar periodistas sae barato. A impunidade invita á repetición do delito. Enrique Peña Nieto resultou ser un depredador de periodistas. Cada vez que matan un, mátase un pedazo da nosa democracia. Temos dereito a un periodismo feito desde a liberdade, desde a independencia e desde a verdade. Moitas sabemos que estamos na lista, pero decidimos non calar, alzar a voz, romper o silencio ominoso aínda que iso signifique perder a vida. A visibilidade do noso traballo, a difusión internacional, a solidariedade no estranxeiro poden ser un escudo para protexernos. O grito é desgarrador: «Non nos deixen sós!».