Dúas caras do terror

No mesmo ano 2023, e con apenas un mes de diferenza, Xerais edita dúas novelas que merecen ser lidas. Ambas as dúas, penso, son textos que durarán no tempo, tanto polo que contan como por como o contan. Falo de Coa man esquerda, de Xabier Quiroga e de Perder as bestas, de Manuel Veiga. Dúas propostas diferentes, pero que comparten algo máis que a capacidade de condensar alta calidade literaria en poucas páxinas (198 e 121 respectivamente).

A primeira, Coa man esquerda, refire, cunha riqueza lingüística admirable, a historia dunha familia natural dun lugarello solitario e afastado da Galicia rural que, a cambio dunha cociña de ferro, préstase a acoller nun alboio á dona dun fuxido embarazada. A excelente voz narradora que desvela os sucesos é un home maior, vinculeiro en tempos da pobre casa labrega, que aprendeu, cando mozo, os rudimentos da escritura e a lectura grazas ás aulas que lle deu no pendello a muller oculta, e que rememora, nun feixe de papeis escritos a bolígrafo, o tráxico episodio do pasado (pois o asunto rematará nunha traxedia de grandes proporcións).

A segunda, Perder as bestas, relata, coa estrutura itinerante clásica dun Homero ou dun Cervantes, as andanzas dunha contrapartida de fascistas, requetés e outros suxeitos sen escrúpulos, polas montañas da raia seca. Trátase dun fato de seres violentos e oportunistas que se dedican a saquear aldeas, facéndose pasar por combatentes republicanos, mentres tratan de dar caza aos roxos. Veiga contrúe con pericia, e con aire cinematográfico, un personaxe chamado «O Capitán», que posúe o carisma amoral, aventureiro e alucinado dun Lope de Aguirre, na película de Werner Herzog, ou do coronel Kurtz, na de Francis Ford Coppola. Así mesmo, o rol de terra ignota, inhóspita e salvaxe que xogaba a selva neses dous filmes (un deles inspirado no clásico de Joseph Conrad) encárnano no libro de Manuel Veiga as serras da Baixa Limia e das Terras de Bouro portuguesas.

As novelas están ambientadas na guerra civil e na inmediata posguerra. Nos dous textos, a presenza dun rapaz novo xoga un papel importante. En ambas as dúas, aparece de xeito descarnado a loita pola supervivencia, a violencia extrema, a impunidade, a exposición dos máis débiles ás escravitudes e humillacións da xerarquía social nun contexto de suspensión de toda idea de dereitos humanos. E aparece, tamén, o papel dos señoritos e outras autoridades na estratexia de sementar o terror na poboación, o uso polos poderosos de elementos extraídos das capas populares para levar a cabo a represión, así como a colaboración interesada do «pobo apolítico» cun ou outro bando.

Partida de fuxidos nas Fragas do Eume. Arquivo particular

Cada unha das novelas crea, dun xeito diferente pero igualmente eficaz, un mundo palpitante. A crueza dos feitos aparece mediada, en Coa man esquerda, pola candidez dunha voz principal que procura expresar, cos seus reducidos coñecementos gramaticais, as lembranzas terribles que testemuñan as escuras orixes da persoa a quen van dirixidos os papeis. En Perder as bestas a mediación coa realidade descarnada dáse a través do nomadismo á luz das estrelas, propia do western, do grupo de homes armados, e da notable presenza de animais –domésticos e salvaxes– que acompañan os acontecementos; como se a súa irracionalidade, o seu cheiro primario e bravío, a súa abundancia de ouriños, feces, sangue e bandullos estripados contribuíse a enfatizar a atmosfera enrarecida e enferma do que se conta.

José Castro Veiga, O Piloto

Cada unha das novelas ten valor propio, pero paréceme que a lectura combinada de ambas as dúas resulta dunha complementariedade sorprendente. Como se visionásemos un retrato cubista que mostrase, a un mesmo tempo, a parte dianteira e traseira dun único motivo. A simultaneidade do terror desde dous ángulos diversos pero unidos polo mesmo fío de continxencia, brutalidade e loucura. Se en Coa man esquerda asistimos á incerteza diaria dunha escapada que trata de burlar a morte no inseguro seo dunha casa labrega non ideoloxizada, en Perder as bestas enxergamos o pólo oposto: a cotidaneidade dunha partida de matóns obscenos contratados para liquidar os fuxidos acubillados na serra. Vítimas e vitimarios nun cadro cubista. Dúas caras da barbarie. Complexidade psicolóxica. Ausencia de panfletismo.

E sen caer nunca na equidistancia narcótica das «Terceiras Españas».

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail