Xesús Fraga (Londres, 1971) ten as súas orixes nunha aldeíña preto de Betanzos (A Coruña), pero el adoita contar que de neno cría que a súa aldea estaba en realidade en Inglaterra. Chegaba os luns ao colexio e os seus amigos dicíanlle que pasaran a fin de semana na aldea, un concepto que el descoñecía. «Deducín que aldea era onde viven os teus avós, e como a miña avoa vivía en Londres, a miña aldea era Londres».

A súa avoa é Virtudes, a valente emigrante protagonista de Virtudes (e misterios) (Galaxia, 2019), unha deliciosa novela de aventuras da alma coa que Fraga, xornalista e tradutor, gañou o premio Blanco Amor no 2019 e o Nacional de Narrativa no 2021.

Que difícil imaxinar que detrás daquela anécdota escolar se escondía a heroica historia da súa avoa. A vida que ela levaba en Londres non era tan distinta á que podería ter nunha aldea, aínda que a cidade non deixaba de ser como unha confederación de barrios coa súa identidade propia onde a xente facía moita vida local. Eu nazo alí porque a miña nai emigrara, porque a miña avoa se vira obrigada a emigrar porque, á súa vez, o meu avó marchara a Venezuela e a abandonara.

Souberon algo del? Se llo conto estrágolle o libro. Cando o meu avó marchou a Venezuela e deixou de contactar coa familia non só abandonou á miña avoa, tamén deixou as súas fillas sen pai. A miña tía Elena, a máis pequena, nin sequera tiña recordos del. Se o teu pai desaparece da túa vida cando es unha nena, xérase un trauma e unha situación emocional moi delicada e difícil de curar.

Creo que debo aforrar a parte da súa resposta que se refire ao que pasou co seu avó para non facerlles espóiler a quen aínda non teñan lido o libro. Pois igual si.

É que boa parte da tensión da novela débese a que o lector nunca sabe que pasou con el. É un relato autobiográfico, pero está construído como se os personaxes fosen de ficción, como se o que lles sucede non fose real, senón inflexións construídas para darlle forma de novela. A miña idea era escribir esta historia coma se fose unha novela, a pesar de que non estaba a me inventar nada. Aí é onde intervén o xornalista. Falei cos meus familiares, tirei dos meus recordos e fun fiel ao que me contaron e ao que lembraba. Coa condición de que a memoria, ás veces, deforma os teus recordos e os vai moldeando co paso dos anos. Pero non quixen nin inventar, nin cambiar, nin transformar datos nin declaracións para embelecer o relato literario ou facelo máis fluído. Desde as ferramentas literarias, tiña que buscar unha narración que contase esa historia verídica como se fose unha novela, cos seus puntos de xiro, o seu suspense, as súas expectativas… A novela é un xénero marabilloso porque che dá total liberdade para poder incluír pasaxes máis xornalísticas, máis emocionais, xogar cos formatos…

A inclusión de fotos da súa familia vai por aí? Salpican de cando en vez as páxinas como para lembrar ao lector que o que está a ler sucedeu de verdade, que a trama novelesca é real. Os historiadores din que mentres non hai evidencia documental, non hai constancia dos feitos. Neste caso as evidencias documentais eran as fotos, como unha vía de acceso directo a un tempo que eu non cheguei a coñecer. O noivado dos meus avós, os seus primeiros anos de casados, a infancia da miña nai… Pero as fotografías non deixan de ser un instante conxelado no tempo, e o que asumes como unha representación total dese tempo, non o é. Como esas fotos de políticos saudando coa man xusto no momento en que parece que están a facer o saúdo nazi. Danche a entender unha realidade que non ten nada que ver co contexto no que se produce. Eu fago unha determinada interpretación das fotos dos meus avós que non necesariamente ten que ser a verdade dese instante. Pero é a miña mirada cara a eles. Nas fotos había pistas para atopar claves coas que entender aqueles anos que eu non coñecín: nos xestos, nas miradas, na forma de vestir, en como se relacionan…

Para un adolescente dos seus anos debeu ser un puntazo coñecer o Londres daqueles anos. Cal foi o primeiro disco que lembra ter comprado alí? Creo que os primeiros foron dos Stray Cats. Quizais o Rant n’ rave with the Stray Cats. Eu estaba moi metido no mundo rocker nese momento.

Boogies, tupé, chaleco… Si, iso é. Tiña unha especie de dobre personalidade. Por unha banda estaba iso e por outro o rollo grafiteiro. Londres era unha das capitais do grafiti en Europa, con Berlín, Amsterdam, Copenhague e París. Eu ía coa miña cámara, facía fotos, compraba discos que aquí non chegaban… Se cadra nunha gran cidade como Madrid ou Barcelona as diferenzas serían menores, pero nos oitenta en Galicia non había tanta capacidade para facerte con discos, roupa, libros, experiencias… Cando pasaba os veráns da adolescencia coa miña avoa ela deixábame ver como era a súa vida alí, acompañábaa a traballar, ao mercado… Pero tamén me deixaba liberdade para andar ao meu aire. Fíxenme cunha Travel Card e movíame libremente pola cidade, ía a museos, a concertos…

A súa aldea era o centro do mundo, porque o Londres dos oitenta era o centro do mundo. Iso xa lle pasaba á miña nai nos sesenta, non tanto no mundo pop, que a ela lle resultaba descoñecido. Ela sempre quixo ser mestra e non puido satisfacer esa vocación porque non había diñeiro para que puidese estudar e ademais facía falta que traballase para axudar a soster á familia. Pero cando se estableceu en Inglaterra e viu que existían bibliotecas públicas onde ler e levar libros gratis, ben variadas e con toda a gran cultura ao seu alcance, concertos gratuítos, museos como o Británico, pinacotecas como a National Gallery… Todo o que soñara escoitando a radio e lendo libros estaba alí, á súa disposición. Foi como unha epifanía, darse conta de que aprender o idioma e traballar ía permitirlle contactar con todo este mundo que a ía enriquecer persoalmente e lle ía servir como ascensor social. Porque lle permitiu converterse en profesora de inglés cando regresamos. Decatouse de que o idioma non era só unha ferramenta útil, senón unha chave que daba acceso a todo un mundo cultural que aquí era moi precario. Así llelo transmitiu aos seus alumnos, algúns dos cales acabaron estudando Filoloxía Inglesa e dedícanse agora á docencia do inglés.

A súa avoa renuncia a todo para que a súa familia puidese ter unha vida mellor. Primeiro queda sen marido, vese obrigada a emigrar…  O meu avó foi vítima de publicidade enganosa. Sempre foi un pouco fantasioso, quizais chegou un momento en que se aburría… As axencias consignatarias querían levar xente alá, vender billetes, porque ese era o seu negocio, vender pasaxes. Percorrían as aldeas dicíndolle á xente que Venezuela era unha terra de oportunidades, que tiñas que ser moi parvo para non enriquecerte en cuestión de meses… E os familiares dos emigrantes tamén esaxeraban moito o ben que lles ía aos seus parentes, ou se cadra o relato que chegaba xa estaba esaxerado en orixe. As fake news de entón. Entre esas fake news e a publicidade enganosa, debeu pensar que se ía facer rico deseguido. E foi todo o contrario.

A súa avoa renunciou á súa vida indo a Londres? Estaba preocupada polo benestar material das súas fillas e asumiu na emigración o rol de provedora que tería que asumir o matrimonio no seu conxunto. Co diñeiro que aforrou puido comprar un piso para a familia, que ata ese momento vivía nunha casa alugada con cociña bilbaína e sen auga corrente. Tiña medo de que as desafiuzasen en calquera momento. Cando a miña avoa compra ese piso, un cuarto sen ascensor nunha casa entrada en anos, para ela é unha conquista. Un piso propio do que non a ían poder botar, unha vivenda digna. Unha idea coa que moita xente pode verse identificada hoxe. Para ela tamén foi moi importante saber que podía paliar as carencias que sufrían as súas fillas. Mandaba camas, roupa, utensilios de cociña… A súa obsesión era que non notasen a falta da súa nai e do seu pai dándolles polo menos unha comodidade material. E a pesar de que estaba moi centrada niso, estar en Londres tamén a poñía en contacto con correntes ás que estaba atenta, aínda que non as entendese de todo. Cando eu tiña doce anos, mandoume un Spectrum. Escoitaba a todo o mundo falar de que a informática e os computadores persoais eran o futuro e non quería que os seus netos quedasen á marxe.

Para lograr iso asumiu a soidade, o desarraigamento, o desamparo… Algunha vez lle transmitiu os seus sentimentos por renunciar a unha vida propia para mellorar a súa? Revestiuse dunha coiraza que a protexía fronte a ese desvalemento. Non podía permitirse baixar a garda e por iso tiña ese trato roñón. Desvivíase por nós, queríanos como a nada no mundo, pero no trato persoal gustáballe mostrar mal xenio. Facíanos graza, era a súa forma de dicir que nolo estaba dando todo e que non quería nada para ela. Era certo. Cando a visitaba en Londres tiña a súa pequena habitación chea de cousas, e todas eran para as súas irmás, para a miña nai, para as miñas tías, para os seus xenros, para os seus netos… Para ela, só o básico, unha roupa moi funcional, moi anónima e moi frugal. Sempre estaba a pensar en como podía axudarnos e mellorar as nosas vidas, nunca en si mesma.

Virtudes era Virtudes na aldea e Betty en Londres para as familias para as que traballaba. Levábao con moita naturalidade, pero cando o pensas é fascinante. Cóntoo no libro. Un día podía estar a pasar o ferro á camisa de seda dun rico londinense, e ao día seguinte colliamos un avión, volviamos a Galicia e con esas mesmas mans agarraba o coitelo e cortáballe o pescozo a un coello. Pero esa personalidade dual nunca se desenvolvía en compartimentos estancos. Aquí tamén tiña esa delicadeza do trato de Londres, e en Londres mostrábase forte e non deixaba que a asoballasen.

Hai un personaxe da novela, unha persoa real, que goza humillando as emigrantes galegas. En Londres había unha sorte de rede de solidariedade entre as mulleres como a miña avoa, que se apoiaban e axudaban, pero tamén a voz discordante de quen mellorara a súa posición social e se dedicaba a facerlles a vida imposible. É un arquetipo que todos coñecemos, o de quen ten medrado un pouco e, no canto de ter presentes as súas orixes humildes, compórtase de maneira cruel con quen está na mesma situación pola que os outros pasaron. Supoño que a emigración é un catalizador das cousas que che pasan na vida. A xente boa é boa, e a xente mala é bastante mala.

Esta é unha novela de mulleres. É posible para un home novelar todo ese universo feminino sen telo vivido? Non o sei. Non sei se podería inventalo. Pero as circunstancias eran esas. A emigración americana, a anterior a 1950, era unha emigración moi masculinizada porque o perfil do emigrante respondía a esas condicións asociadas aos homes. Pero a emigración europea a partir dos cincuenta demanda persoal que respondía ao perfil laboral que se atribuía ás mulleres. Elas foron o motor da miña familia, porque non só estaban atentas ao traballo, senón á necesidade de progresar e buscar un futuro mellor para os seus descendentes. A miña avoa e a miña nai tiñan esa mirada, esa determinación, ese carácter e esa forza de vontade. Non digo que non houbese homes que o tivesen, pero na miña familia eran elas as que tiñan esa visión. Convivín con iso desde neno, forma parte da miña paisaxe emocional, e non me resulta estraño porque é parte da miña identidade.

Cando se fala do Apoderamento feminino ás veces queda nun concepto abstracto. Pero as vidas da súa avoa e da súa nai descríbeno exactamente así. Eu crecín asumíndoo desde neno. É a explicación do mundo que me deron. Foi daquela, ao crecer e madurar, cando vin o que tiña de excepcional, e todo o que lles debía. Se eu teño algún mérito é identificalo e tratar de contalo. De feito, o que fixo que me levase tanto tempo escribir o libro, máis de dez anos, é que sabía o moito que lles debía, que era unha historia que só podía contar eu e que era a historia máis importante que podía contar. Era moi fácil deixarse levar polo pánico escénico. Estarei á altura? Saberei contalo ben? Serei capaz de transcender o ámbito familiar e facer que a xente conecte coas situacións que pasaron a miña nai, o meu pai, a miña avoa?

Que cre que lle diría a súa avoa se lese o libro? Estaría moi orgullosa e contenta, pero quitaríalle importancia. Chancearía, por esa actitude que sempre tivo de non atraer a atención sobre si mesma e desviar o foco cara aos demais. Atopar o ton para contalo foi difícil, pensaba que podía resultar sensibleiro.

O ton é moi neutro, desde o punto de vista do narrador, digo. Deixo que sexa a propia historia a que traslade as emocións. E polas reaccións que me transmite a xente que me escribe ou me dá as grazas nas redes sociais, constatei que, desde a súa propia experiencia, conectan coa miña. A historia da miña familia é a de moitas outras, de Galicia e de outras partes de España, de Asturias, de Extremadura, de Andalucía, de Canarias… De toda esa xente que emigrou nos anos centrais do século XX. Todo o avance social que vimos, sobre todo desde a morte de Franco, non se entendería sen o sacrificio que fixeron aquelas xeracións. E ás veces esquecémolo. Hai xente que está a chegar aquí escapando de circunstancias que non son tan distintas das que padeceu a miña avoa. Moitas veces fuxen dunha guerra, e a miña avoa viuse impelida a emigrar por unha posguerra. Non hai tanta diferenza, e se lembramos o noso propio relato de emigrantes deberiamos ser máis solidarios e ver as circunstancias nas que chega esta xente cunha empatía moito maior da que se reflicte habitualmente no discurso público.

Cando volve á súa aldea, a Londres, que sente? Estivo alí ultimamente? A última vez foi no 2019. Foi unha sensación estraña. Nacín alí e vivín alí os meu primeiros cinco anos. Logo volvín coa miña nai con relativa frecuencia, cada dous ou tres. Durante a adolescencia visitaba sempre á miña avoa no verán e sempre tiña a sensación de que estaba a volver á casa. Aínda que eu xa non vivía alí permanentemente, coñecía a cidade, tiña as miñas rutinas, os meus sitios, os meus lugares favoritos…

Cal é o seu lugar favorito? Os xardíns de Kensigton. Pero dicía que naquela época sempre tiña a sensación de que estaba a volver á casa. Logo houbo unha gran paréntese temporal durante a que deixei de ir, cando empecei a estudar na universidade e a viaxar a outros sitios. Foron oito, nove ou dez anos. E sucedeume que cando volvín xa non tiña esa sensación de estar a volver á casa, sentíame como un turista. Un turista que coñecía moi ben a cidade, pero non alguén que tiña unha relación tan íntima co lugar. Decateime de que se debía a que a miña avoa xa non vivía alí.

Gustaríalle vivir en Londres? Sería un soño poder vivir alí con certa vocación de permanencia. Pero a vida que teño aquí coa miña familia e os prezos londinienses conspiran en contra. Gustaríame volver e pasar tempadas longas, recuperar esa especie de condición de cidadanía que creo que teño pola miña vinculación e amor pola cidade.

Pensou en publicar a novela en inglés? Non sei se os ingleses e os londinienses teñen conciencia do que supuxo para a cidade a emigración galega, como si a teñen da emigración doutras zonas, sobre todo das súas colonias: India, Paquistán… Houbo unha corrente literaria das súas ex colonias moi importante, pero, como vimos durante a campaña do Brexit, o discurso contra a emigración tivo moito peso. Creo que lles fai falta reflexionar sobre o papel que desempeñou a emigración na construción da súa sociedade. O Estado do Benestar británico era eloxiado e admirado nos anos sesenta e setenta por moitas outras sociedades, pero quen estaba na base do sistema era xente como a miña avoa.

A novela fala do desmonte daquel sistema durante o thatcherismo. Si, e iso significou que moitos emigrantes tivesen que marchar porque desapareceron os traballos que asumían. O sistema público de saúde, que foi o primeiro da historia, funcionaba moi ben nos sesenta, e as enfermeiras que traballaban nel tiñan residencias onde lles facían a cama, a comida, coidaban delas… Quen facía ese traballo? Xente como a miña avoa, que estaba a soster ese sistema de benestar co seu traballo, moitas veces invisible.