Cláudia Morán, Marta Otero e Marta Veiga

*Os nomes das participantes nesta reportaxe foron cambiados para salvagardar a súa identidade. Sen elas, esta peza non sería posible.

Manuela* (32) era só unha preadolescente cando viviu o primeiro caso de violencia sexual. Volvía de mercar o pan cando reparou nun mozo duns 30 anos. No portal, coouse detrás dela e entrou no ascensor. «Masturbouse diante de min ata que baixou. Eu mirei todo o tempo para abaixo, non entendía, pero sabía que non estaba ben», relata esta coruñesa. Pasado o tempo, a lembranza segue aí. «Tiña 12 ou 13 anos e non llo contei a ninguén ata moito despois, pero o outro día lembreino todo de novo ao poñerme no mesmo lugar onde pasou», explica.

Moito máis nova era Celsa* (30) cando invadiron o seu corpo por primeira vez. Tiña 6 ou 7 anos e pasaba uns días con súa irmá xemelga na casa dos avós, nunha aldea de Lugo. Xogaban ás agachadas con dous veciños, «sete e dez anos maiores, sempre por parellas para non ir en desvantaxe». «O máis vello facíame tocamentos que eu non sabía que significaban, pero que me incomodaban moito, e máis cando pola súa boca saía un ‘gústache?’. Eu sempre respondía que non, pero el seguía e volvía preguntar. Sempre me escollía a min. Algunha vez foi con miña irmá e tamén llo fixo». Cando llo contou a seu pai, a solución que lle deu foi «que seguise dicindo que non». «Supoño que non quería problemas ao ser un círculo tan pequeno», razoa agora, e engade algo que apuntan tamén outras mulleres: «Non sei se isto conta como violencia sexual».

Os contidos pornográficos aos que acceden tamén adolescentes teñen efectos dispares: neles, inflúe nas expectativas; nelas, na autoimaxe

A psicóloga Gema Zunzunegui, do Colexio de Psicoloxía de Galicia (COPG), valora que non recoñecer a violencia sexual garda relación cos referentes que recibimos na literatura ou no audiovisual. «Hai moitas cousas que non se entenden como violencias porque están normalizadas, como esa situación de comezar a bicarse, que el se poña enriba e, a partir de aí, para adiante. Unha reivindicación que aínda se comeza a facer agora é que o noso corpo é noso, e ninguén ten que tocalo», debulla a experta. «Custa moito recoñecernos como vítimas: vai da man da culpa e da vergoña, que xorden por esa orde e son conceptos mediados socialmente, ademais do medo a non ser cridas. Isto non é unha cuestión de sexo, senón de poder, e eles son o poder».

Segundo Nacións Unidas, unha de cada oito mulleres en todo o mundo sufriu algún tipo de violencia ou abuso sexual antes dos 18 anos. Os datos do Ministerio do Interior destacan que 2023 foi o ano con máis delitos contra a liberdade sexual en España dende que hai rexistros, e o 81% do total foron agresións sexuais.

Foto: Marina Fernández

Escalada de violencia

O primeiro mozo de Celsa, xa con 18 anos e moito despois daquela experiencia da infancia, sometíaa a maltrato psicolóxico. Nunha ocasión chamouna «puta» «por ter desexo sexual». Cando a penetraba, causáballe dor. «Pedíalle que parase e non paraba. ‘Como vou parar agora que eu estou acabando?’», reaccionaba el.

O exmozo de Xela* (38) non aceptaba que ela o deixara. «Chamadas e mensaxes constantes, choros, un control absoluto. Agoniábame moito, pero queríao e non quería velo mal, víao máis como un neno ao que coidar que como un adulto, non como unha ameaza. Convenceume dicindo que só quería ser o meu amigo e que estaba só», sinala, pero cando ela comezou outra relación, «tomouno fatal e tentou facer mil cousas para que a relación fracasase». «Sempre me ameazaba con suicidarse. Dábame medo, así que seguía quedando con el», explícase.

Cando Xela ía marchar de viaxe coa súa nova parella, contoullo ao ex. «Parecía que algo avanzara porque non montou un dos seus típicos numeriños. Pediume vernos. Intentou convencerme de que non marchase e, cando chegou a hora, pedinlle que me levase á casa. Na mesma recta do garaxe, reduciu a velocidade e pegou o coche contra un muro de pedra, de forma que me era imposible abrir a porta. Sen máis, abalanzouse sobre min», relata. Despois de inmobilizala e bicala á forza, algo polo que sentiu «rexeitamento, noxo», comezou a succionarlle o pescozo. Ela tiña medo e «só quería fuxir». «Aos poucos botouse cara atrás e comezou a rir, baixou o parasol e, sinalando o espello, díxome: ‘A ver como lle explicas agora ao teu mozo ese cacho chupón que tes’. Quixo deixarme marcada como se marca o gando», conclúe Xela.

Zunzunegui apunta que, no caso das parellas, hai primeiro outro tipo de violencias que van minando a autoestima da muller. «Iso consegue que elas vaian perdendo capacidade de acción, de xeito que cando chega a violencia sexual o terreo xa está moi traballado para que eles poidan facer e desfacer, como cando acceden a ser penetradas para que eles non se enfaden. Para chegar aí, ten que haber un clima de medo, de ‘cales son as consecuencias se el se enfada?’», razoa a psicóloga.

Cultura da violación

Testemuños coma os de Manuela, Celsa e Xela resoan hoxe con forza grazas a fenómenos como o #MeToo, a recompilación da xornalista Cristina Fallarás, o relato autobiográfico El consentimiento de Vanessa Springora ou o exemplo da tamén francesa Gisèle Pelicot, que avogou por un xuízo público contra o seu home, Dominique, artífice de todo o seu calvario, e contra ducias de agresores que a violaron estando narcotizada. Tiña un obxectivo claro: que a vergoña mude de bando. E algo está conseguindo.

En poucos meses, a francesa puxo no centro da actualidade mundial a violencia sexual e os homes que a perpetúan. No Estado español, o traballo de Fallarás impulsou a dimisión do político de Sumar Íñigo Errejón, amais dunha demanda xudicial, logo de compartir unha denuncia anónima na que moitas usuarias o identificaron. No mesmo contexto, a atleta de Ribeira Ana Peleteiro uniuse á tendencia viral #YAúnAsíMeQuedé e relatou que fora violada por unha exparella. Tanto a deportista como a xornalista recibiron, canda os moitos apoios, un aluvión de críticas e mesmo ameazas. A inmensa maioría, de homes.

«Chamábannos ‘putas’ por non agochar o desexo de ter unha vida sexual plena; ‘fríxidas’ e ‘monxas’ se rexeitabamos algun home» (Antía)

Todos estes feitos ábrenlle paso a un potente altofalante. «A cultura da violación é poñernos diante duns referentes arredor da sexualidade nos que prima un poder patriarcal. Ao mediar o poder, é fácil que medie a violencia. De aí a importancia do #EuCréote: que unhas poucas privilexiadas se animen a compartir e que iso poida animar outras mulleres a que vaian ao muro de Fallarás», valora a psicóloga do COPG.

Antía*, luguesa de máis de 50 anos, rememora as etiquetas sociais que recaían nas mulleres da súa xeración. «Cando tiña entre 20 e 30 anos deiteime cun lote de homes cos que non quería. Nos anos 80 e 90, as mulleres novas tiñamos que lidar co slut-shaming, que nos insultasen chamándonos ‘putas’ por non agochar o desexo de ter unha vida sexual pracenteira, e que nos marcasen como fríxidas, monxas ou puritanas se rexeitabamos algún home. No ambiente intelectual e progresista no que me movía, cando un tío che entraba accedías a ter relacións sexuais con el aínda que non che gustase nin tiveses moita gana. Moitas veces daba moito máis traballo argumentar por que non che apetecía e por que estaba mal que el fose tan pesado que botar un mal ‘polvo’ de dez minutos (ou menos) mentres pensabas noutra cousa. Por unha banda, nese mundo tan guai do que ti querías formar parte sentías que non podías dicir que non, e, por outra, non era ser unha aventureira sexual e foder con moitos tíos o que se supuña que era ser unha muller adulta e moderna?», explica.

Agora, «máis adulta e con máis experiencia», aínda que «con certas dificultades para dicir que non en segundo que circunstancias», Antía rememora aqueles encontros: «Que pasaría se me negase? Habían poñerse agresivos? Habían facer por sinalarme ou apartarme do grupo? Por que fun tan imbécil e por que eles eran tan prosmas e porfiaban tanto cando eu era case unha nena fóra de lugar? Estou aprendendo a non sentirme culpable. A medida que falas con amigas decátaste de que todas temos algunha experiencia similar. Non estou segura de que ningún daqueles ‘polvos’ que consentín sen gana e mesmo con noxo se considerasen violacións –nin coa lexislación de entón nin coa de hoxe–, pero sei que estivo mal e que moitos deses homes porfiaban porque podían; non ían admitir de boas que os rexeitase», razoa.

A antropóloga arxentina Rita Segato incide en que as violencias sexuais non constitúen unha transgresión que comete un home vencido polo desexo sexual que non é quen de termar de si, senón crimes políticos, de poder e control. O sexual é político, afirma Kate Millett. A industria, a cultura, a ciencia, as universidades, o exército e as finanzas son esferas do poder masculino. As nenas son educadas para seren compracentes, para non defraudaren as expectativas. Para non seren rabudas nin insolentes nin maleducadas.

Millett encadra esta aculturación nas normas sociais que lle confiren ideoloxía á política sexual. Así, mediante a violación a unha de nós, advírteselles ás demais mulleres que a desobediencia é castigada, mentres que o resto dos homes son sabedores da potencia do agresor. É o que Segato denomina o «mandato de masculinidade», que se exacerba a medida que as mulleres pretenden deixaren de ser dóciles e obedientes, cando desafían o statu quo patriarcal e eles se senten emasculados e impotentes. Esta profesora inclúe o mandato de masculinidade entre as «pedagoxías da crueldade», no mesmo plano que a trata e a explotación sexual, mais tamén a carón da predación e o extractivismo que se producen baixo o prisma colonial. «Ante a organización corporativa da masculinidade, as mulleres somos empurradas cara ao papel de obxectos, dispoñibles e desbotables», escribe Segato na revista da Universidad Nacional de México (UNAM).

A violación é unha das violencias sexuais con máis prexuízos: lonxe da imaxe de home descoñecido que viola de noite na rúa, as denuncias tamén sinalan homes da contorna, parellas, exparellas ou familiares

Preguntámoslle á tamén antropóloga Araceli González Vázquez, investigadora do CSIC, se poderiamos falar dun mandato de feminidade coma un reverso do de masculinidade. Identificamos na literatura pop desde os anos 70 un certo imperativo de liberación sexual mal entendida que acaba por ser un pretexto para a provisión de rapazas novas e sexualmente dispoñibles. Doe igual ser insultada por «puta» que por «estreita». «Viámolo nas seccións de iniciación sexual de revistas como a Súper Pop; constrúese unha dispoñibilidade e unha disposición das mulleres cara ao sexo heteronormativo, cun elenco de prácticas moi concretas».

A este respecto, un traballo asinado por María Florencia Sanz e María Verónica Quiroga, da Universidad de Buenos Aires, sobre a construción do imaxinario feminino na revista Cosmopolitan, repasa exemplares do 2011 e 2012 desta publicación. Os titulares –dirixidos a mulleres en relacións heterosexuais– chaman a levar os orgasmos deles «a un nivel superior» e os sumarios convidan a probar «trucos audaces para facelos delirar de pracer». Conclúen as investigadoras que, nestes casos, Cosmopolitan sérvese dos «valores de liberdade feminina» (sexual, estética ou laboral) para continuar coa «reprodución do modelo de dominación masculina, fundamentalmente ligado co mito da beleza, que sería o derradeiro, máis forte e efectivo sistema de dominación». Considera González Vázquez que paseniñamente se observa en certos grupos de mulleres novas unha vontade por desprendérense das presións do imperativo heterotípico de feminidade, que supón, xa que logo, menos tabús para manteren relacións cuir ou optaren pola asexualidade. Talvez aos poucos comeza a prender o maxisterio de Audre Lorde: ningunha vitoria completa será posible coas ferramentas do amo. Sabía o que fixera».

A violación é unha das violencias sexuais máis estereotipadas. Lonxe da idea do home descoñecido que viola de noite nun canellón, as denuncias sinalan homes da contorna ou que coñecen en contextos de ocio –ás veces, como nos casos das manadas, son máis de un agresor– e tamén parellas, exparellas e familiares. A maioría dos delitos contra a liberdade sexual cometidos en España acontecen en vivendas e anexos.

«Custa recoñecérmonos como vítimas: vai da man da culpa e da vergoña, amais do medo a non ser cridas. Non é unha cuestión de sexo, senón de poder, e eles son o poder» (Gema Zunzunegui)

Con 19 anos e despois de cinco nunha relación «moi tormentosa», Sabela* (33) decidiu deixar o mozo, pero el non o aceptou. «Eu xa non lle falaba, non lle contestaba as mensaxes. A miña familia non sabía nada porque me daba moita vergoña, pero tamén porque a súa posición en todo o que xira arredor da miña liberdade sempre foi moi impositiva», sinala. Usando o irmán máis novo dela, o seu ex entrou na casa e saíu de debaixo da cama cun ramo de flores. Comezou a pedirlle que volvese con el «ou, se non, suicidábase». «E crinllo. É incomprensible agora mesmo, pero é que daquela, malia odialo, sentíame responsable», conta Sabela. Reparou en que el levaba unha navalla, pero non logrou quitarlla.

«Estaba na tesitura de ‘teño que mantelo por esta noite e xa mañá me librarei del’, pero esa noite forzoume. Pola miña parte non existía consenso. Creo que o feito de forzarme, de non respectar o meu non, excitábao algo. Despois, pensándoo, reparei en que fixera iso máis veces e que non aceptaba un non por resposta, só que aquela vez foi máis esaxerado porque eu choraba e rogaba, e el tiña unha maldita navalla. E, aínda así, esa vez non lle souben chamar violación. Imaxina as outras», relata Sabela.

«Non me vas volver falar, verdade?», díxolle o seu ex ao despedirse, polo que ela conclúe que «sabía o que fixera». Volveu aparecer máis tarde na súa casa «como se nada, a tomar café» coa súa familia. «Máis tarde souben que abusara dunha muller que non estaba nas súas facultades. A vida confirmoume por dez que era un agresor, porque eu non fun a única vítima. Sabes o peor? Que a día de hoxe ten unha nena pequena. Unha nena!», remata Sabela.

«A romantización do acoso é violencia», sinala Zunzunegui en relación coa aparición sorpresiva e o ramo de flores. «É non entender que o amor é unha liberdade, e iso vese en moitísimos filmes. A insistencia convértese nunha norma non falada aceptada, e iso trasládase ao sexual. Logo está a pena e a chantaxe: é unha maneira de vitimizarse, un mecanismo de manipulación, de facernos responsables a nós».

Tamén Laura*, viguesa de 40 anos, foi violada «centos de veces» por quen daquela era a súa parella, que tamén a maltrataba física e psicoloxicamente. Previamente, sufrira violencia por parte «dunha nai narcisista a un nivel moi alto», cun pai «ausente» que non sabía polo que ela pasaba. «Dende cativa asumín que estaba rota e que merecía ese trato. Entendía o amor como aturar o que me boten: ‘Se son suficientemente boa ou submisa, algún día quereranme de verdade’», explica. «Unha agresión puntual pódenos pasar a calquera, pero cando vés de ambientes de violencia moitas veces entendes que as relacións de parella teñen que ser tecidas neses termos», valora neste contexto Zungunegui.

«Case todas as noites, espertaba cando el se deitaba, porque me estaba penetrando sen consentimento nin desexo. Se lle dicía que non, collía tal cabreo que non me compensaba negarme» (Laura)

Cando se mudou con el, Laura traballaba e cargaba ao tempo con todo o peso do fogar. «Eu ía durmir cedo e case todas as noites espertaba cando el se deitaba, porque me estaba penetrando sen consentimento nin moito menos desexo. Era (é) adicto ao porno. Para el eu só era un burato. Se lle dicía que non quería polo motivo que fose, collía tal cabreo que non me compensaba negarme», conta dun home a quen describe «coma un monstro» e que chegou a confesarlle que «tanta violencia o puxera moi cachondo».

Tras anos de violacións e malleiras, desenvolveu un trastorno de estrés postraumático polo que aínda está a tratamento. Este decembro descubriu unha conta na que se denuncian abusos sexuais no seu gremio. Deu o seu testemuño e foron sumándose relatos doutras mulleres co mesmo agresor. Ao chegar á casa, botou a chorar. «Unha parte de min confirma que non estou tola e outra arde de rabia porque quizais se daquela non tivera tanto medo, denunciaríao e isto non lle pasaría a ningunha outra moza», lamenta.

Os testemuños nas redes espertan numerosas reaccións. Unha delas é a negación de que o que se denuncia sexa violencia sexual, especialmente na parella. «Igual que a nós nos custa recoñecernos como vítimas, a eles cústalles recoñecerse como agresores. Dannos, polo xeral, unha educación en función de roles de xénero», argumenta Gema Zunzunegui.

«A insistencia convértese nunha norma non falada aceptada, e iso trasládase ao sexual» (Gema Zunzunegui)

Educación e porno

Na serie Querer, dirixida por Alauda Ruiz de Azúa, Miren denuncia o marido por un delito de violación continuada durante 30 anos. O primeiro que a pon en cuestión é o fillo. Miren dálle voz e rostro a unha realidade que raramente se abordara na ficción televisiva: a violación conxugal; exercida non pola violencia directa, senón como mecanismo de submisión normalizado. Querer é un dos contidos que a educadora social Sara Fernández lles recomenda, decote, ás rapazas ás que imparte formación sexual na comarca da Coruña. Non foron poucas as ocasións nas que, tras a sesión, as estudantes agardan por ela na procura dunha orientación que, ata o momento, non sabían que precisaban. Unha experiencia que lle valeu unha constatación: «As rapazas volven entender a violencia sexual unicamente na imaxe do home que te ataca nun portal de noite. Non conciben que a poida exercer quen dorme ao teu carón ou que as agresións poidan cobrar outras formas».

Alén do consentimento, cómpre ter en conta conceptos como desexo e vontade, que moitas veces quedan diluídos

Décadas de avances feministas convidaban a pensar, a priori, o contrario. Para Fernández, custodia das experiencias adolescentes, existe un problema grave na xeración Z de descoñecemento do que constitúe un abuso; unha xeración que medrou con acceso a Internet e foi construíndo a súa relación coa sexualidade arredor de contidos pornográficos, cada vez máis violentos e salvaxes. A influencia da pornografía imprímese de xeito dispar. Neles, nas expectativas. Nelas, na autoimaxe. «É moi habitual que as rapazas recoñezan que acceden a prácticas sexuais que nin lles prestan nin gozan, só por agradalos a eles. Moitas sorpréndense cando lles explicas que se un home se aproveita de ti cando bebes, iso é un abuso. Moitas xa experimentaron diversos tipos de violencia sen sabelo», continúa Fernández. A dinámica é perversa: os adolescentes de hoxe sacian as súas necesidades informativas a través dos estereotipos que debuxan estes contidos de fácil acceso. As rapazas, pola súa banda, caen na autoesixencia, obrigadas a encaixar nas marxes estreitas que ese material reserva para elas, como obxectos sexuais e nunca como suxeitos do seu propio pracer.

A Fiscalía pon o foco no «progresivo e importante incremento dos delitos contra a liberdade sexual» por menores de 18 anos

Sara Fernández trata de imbuír no seu público outras nocións ligadas ao consentimento, máis alá da afirmación ou da negativa explícita: o desexo e a vontade, que quedan diluídas para unha xeración que, dalgún xeito, «desaprendeu» con respecto ás precedentes. «Cústalles moito entender a violencia sexual sutil. Non aprecian abuso no feito de que a túa parella te expoña a riscos, asumen a pílula do día despois case como anticonceptivo, non pensan na posibilidade de contraer unha ITS e non contemplan a horizontalidade na relación sexual», sinala.

Galicia pechou 2023 con 924 delitos contra a liberdade sexual, un 28% máis que o ano anterior e o 4% dos de todo o Estado, e rexistrou unha agresión sexual múltiple cada tres días: un total de 114 delitos sexuais foron perpetrados por dous ou máis homes. As crianzas representan 0 42% das vítimas de agresión sexual no Estado. As cifras sinalan que 8 de cada 10 agresores sexuais de menores en España son familiares ou coñecidos. Tamén os menores de 18 anos son parte activa como agresores sexuais, un feito que a Fiscalía recolle na súa última memoria no apartado sobre a responsabilidade penal dos menores como un «progresivo e importante incremento dos delitos contra a liberdade sexual».

«Por riba do que nos pasa, témonos que sentir culpables de non actuar como se supón que debemos, aínda sen ter ningunha garantía de que vaia ser bo para nós» (Xela)

Ningunha das mulleres consultadas nesta peza denunciou pola vía xudicial. Só Laura chamou unha vez a Policía. Logo de oír os axentes «facer bromiñas» co seu agresor, tomáronlle declaración, dixéronlle que «non podían» acompañala á casa e convidárona a presentar unha denuncia. «Como denunciar alguén así, que sería capaz de matarme en canto o soltasen?».

Cando lles preguntamos que opinan sobre a xente que insiste na denuncia, moitas coinciden en falar de medo, vergoña, falta de autoestima, do temor a non ser cridas, da desconfianza no sistema e da falta de empatía. «Por riba do que nos pasa, témonos que sentir culpables de non actuar como se supón que debemos, aínda sen ter ningunha garantía de que vaia ser bo para nós», valora Xela. O que todas teñen claro é que todas aquelas veces foron un non.