A historia dos xogos de azar é tan vella como a arela dos pobres de facérense ricos. Resulta imposible saber se os primeiros xogos de dados dos sumerios levaban consigo a adrenalina de apostar unha ovella ou a ansia de gañar un saco de cebolas. Do que si quedou constancia é de que os xermanos chegaban a xogar a súa propia liberdade cando xa non lles quedaba nada máis que ofrecer. Custodi verbum tuum («mantén a túa palabra»), escribía un historiador chamado Publio Cornelio Tácito na Antiga Roma. Unha aposta é unha aposta, antes e agora. Tampouco é que cambiaran moito as cousas. Neste século, en vez das cadeas de ferro, existen as débedas cos bancos.
A Carlos, que comezou a apostar con 20 anos, LaCaixa concedeulle tres microcréditos en tres días consecutivos «facendo un clic para cada un». Tiña 24 anos e acababa de perder todos os seus aforros nas apostas deportivas online de William Hill. «Foi unha casualidade moi inoportuna. O día que acabei con todos os meus cartos apareceume un anuncio na app do meu banco: Click&Go». Estaba cegado polo xogo e só quería recuperar todo o que perdera. E así foi, un detrás do outro. Algo máis de 3.500 euros en 72 horas, co único aval de ter domiciliada a súa nómina. Sen preguntas nin trámites, pero cuns intereses que case multiplicarían por dous a débeda co banco en pouco máis dun mes. «É un círculo de avaricia. Apostar, perder e pedir prestado. E se tes a mala sorte de gañar algo, volver queimalo todo crendo que podes gañarlle á máquina».
Como a meirande parte das persoas que teñen ou tiveron unha adicción patolóxica ao xogo, Carlos prefire manterse no anonimato: «Existe un estigma social moi grande cos ludómanos que se basea na desconfianza. Penso que primeiro teño que sentirme seguro de min mesmo, logo xa serei quen de dar a cara e servir de exemplo». Se admites ter un problema deste tipo, é moi probable que o teu entorno persoal e profesional empece a observarte con lupa, «ese temor está no imaxinario colectivo». E logo, se hai algún problema con cartos de por medio, podes converterte no «sospeitoso principal».
Recuperou a débeda co banco e volveuna perder xogando. Todo no mesmo día. Ese foi o punto de inflexión. Decatouse de que tiña que buscar axuda. Grazas ao apoio emocional e económico dos seus pais e da súa parella, foron quen de pagar a débeda e frear a bola de neve das comisións. Logo diso e descoñecendo por completo as asociacións de xogadores en rehabilitación, foron parar á consulta dun psiquiatra. «Na primeira sesión deume unha receita cun antidepresivo apuntado», di rindo aínda sorprendido. Non tardou en caer na conta de que estaba no lugar equivocado. Ademais, cada sesión custaba arredor de 120 euros.
Carlos non é galego, por iso foi maior a casualidade de atoparse coa Asociación Galega de Ludópatas en Rehabilitación (AGALURE) logo dun tempo vivindo na Coruña. Dende 1994, Agalure leva ofrecendo atención psicoterapéutica e asesoramento xurídico ás persoas que o precisan, ademais de xogar un papel esencial sensibilizando a sociedade galega. «Custoume un mundo saír da casa para ir o primeiro día e máis aínda ter que asumir o meu problema diante de descoñecidos», lembra nervioso. O enfoque das terapias era radicalmente diferente ao que coñecera na consulta daquel psiquiatra. Nada de pastillas. A única menciña foi ver de fronte a realidade e definirse a si mesmo «coma un enfermo». Dende aquel día non volveu recaer e vai camiño de facer o primeiro ano limpo.
«Aposta, aposta, aposta»
A historia de Carlos é a de moitos rapaces novos que «suxestionados por unha publicidade abusiva», converteron o xogo no seu entretemento. «Entre os anuncios e os meus propios amigos alimentabamos esa enfermidade». Agora el pode ver con perspectiva o seu propio camiño: «Cando consiga a confianza necesaria, será o momento de intentar facerlle ver ao meu entorno o perigo do que conseguín escapar e no que moitos deles aínda andan».
Hai unha longa lista de personaxes públicos do mundo do deporte –e do outro tamén- que foron a imaxe principal das campañas de marketing de decenas de casas de apostas. De Vicente del Bosque a Carlos Sobera. Visto así, semella bastante lóxico que o último estudo sobre a ludomanía en menores da Universidade de Santiago de Compostela, liderado polo profesor Antonio Rial, sacara á luz que case un de cada catro rapaces recoñece ter apostado algunha vez e arredor de 500 mozos galegos teñen un problema grave de adicción ao xogo.
Desta corrente publicitaria non se libra a galega Luckia, que leva tres anos patrocinando o Deportivo e estivo outros dous co Celta, deixando inmortalizada unha imaxe pintoresca de Carmen Avendaño –presidenta da asociación Érguete contra a droga– no photocall de Luckia logo de anunciar o contrato co club vigués, que acabarían por romper para marchar con Bet365. Precisamente a publicidade de Luckia nas camisetas do Dépor levou uns cantos titulares a mediados da primavera de 2019, coincidindo coa publicación do borrador da Lei do Xogo de Galicia.
Co salto do problema da publicidade intrusiva cara a opinión pública, a Xunta armou en maio deste mesmo ano o anteproxecto da Lei do Xogo, un texto de 62 páxinas ateigado de medidas efectistas e elaborado pola Comisión do Xogo, un órgano ata o de agora formado por oito membros do Goberno autonómico e representantes das patronais dos casinos, dos bingos e das máquinas de xogos de azar. Un cada un. Ningún dos actores da sociedade civil, que quedaron relegados aos papeis de asesores puntuais.
Unha desas medidas aínda sen data estimada de chegada consiste en limitar a publicidade das casas de apostas unicamente á prensa escrita. De momento, o logotipo do Luckia continúa na camiseta do Dépor. Aínda que ante a falta de concreción, se o patrocinio remitise ao xogo online, esa lexislación estaría xa nas mans do Estado.
Alá en Madrid, a Dirección General de Ordenación del Juego estivo presidida por Juan Espinosa, a mesma persoa que colocou alí o Goberno de Mariano Rajoy, xefe do executivo ao que tamén pertencía Rafael Catalá, estreitamente vinculado a Codere ata o momento de ser nomeado ministro de Xustiza e reconvertido en asesor da multinacional logo da moción de censura. Os límites entre competencias están difusos, pero entre goberno e o lobby das apostas, aínda máis. Co novo Goberno PSOE-UP, o Consello de Ministros nomeou a Mikel Arana como novo director.
Ademais da política, a relación das casas de apostas coa industria do deporte –especialmente a do fútbol- é máis que evidente. Ao mergullarse nos datos da Dirección General de Ordenación del Juego, pode observarse como os períodos onde os xogadores apostan máis cartos levan o ritmo da propia industria, medrando de xeito significativo en eventos máis concorridos como as copas ou as ligas a nivel europeo.
A propagación foi tan rápida que durante a tempada actual, dos 20 equipos de fútbol da principal liga española, a Real Sociedade foi o único club que decidiu non ter unha casa de apostas impresa na súa equipaxe. A decisión de negarse tomárona despois dun referendo entre socios e socias no que a maioría foi rotunda: 86 % para o «non».
A deslocalización das casas de apostas
Semella que o xogo online non vai ser sinxelo de controlar. «Calquera rapaz pode coller a tarxeta de crédito, os datos da nai e poñerse a gastar centos de euros antes de que ninguén se dea conta. As barreiras que hai na rede para o control dos menores non son eficaces», continúa explicando Carlos. «Non sei se existe iso que venden do xogo responsable, eu polo menos en min non o vexo posible. Esta enfermidade vouna ter sempre e teño que adicar un esforzo extra para mantela afastada».
Hai máis datos que falan por si mesmos. O gasto dos galegos e galegas nos xogos de azar de tipo presencial aumentou un 27% en tres anos, dende os 1.100 millóns de euros de 2014, ata os máis de 1.400 de 2017, segundo o Ministerio de Facenda. Non por casualidade, a inversión dos operadores de apostas online en publici-dade tamén medrou de forma paralela durante un período similar. Dos 67,6 millóns de euros de 2013 aos 169,8 de 2018 a nivel do Estado.
No borrador da Lei do Xogo de Galicia, a publicidade da ONCE e a das Loterías do Estado quedaría como está e non é porque o seu volume de negocio sexa menor nin moito menos. Serafín Portas, o presidente da Asociación Galega de Empresas Operadoras (AGEO) –a patronal das máquinas de xogo- cre que «se se fixeran máis visibles os contratos da ONCE e da LOE cos medios galegos, seguro que entendiamos perfectamente por que a publicidade en prensa quedará intacta se se aproba esta lei». O seu mercado viuse máis afectado.
Ante o clamor social e conscientes das dinámicas da burocracia, dende a Consellería de Presidencia paralizaron a creación de máis salóns de xogo e casas de apostas en Galicia, pero esta prohibición ten truco. Se ben é certo que dende ese momento non se facilitou ningunha nova licencia para as casas, as máquinas de apostas deportivas seguen proliferando en bares e restaurantes sen ningún tipo de límite aparente. Para ver a magnitude da xogada, o número de casas de apostas quedou paralizado en 41, mentres que o de máquinas de apostas presenciais ascende xa a 3.996 e segue subindo. Abonda cunha regra de tres para ver onde está o groso do volume de negocio.
Esta é unha das medidas máis criticadas polas dúas únicas asociacións que ofrecen axuda ás persoas con ludomanía en Galicia: Agalure na Coruña e Agaja en Vigo. «É precisamente nos locais de hostalaría onde máis descontrol hai e onde os menores están máis desprotexidos», conta Juan Lamas, director terapéutico de Agaja e director técnico da Federación Española de Jugadores de Azar Rehabilitados.
Dende AGEO cren que hai medidas que «quedan moi ben nos titulares, pero que non serven de moito na realidade». O presidente da patronal, pregúntase: «Para que vale marcar unha nova distancia entre colexios, salóns de xogo e casas de apostas se os menores xa teñen un control dentro que non poden sortear?». Para solucionalo, a Xunta propuxo un mando que controle todas as máquinas, tanto de apostas, como comecartos, algo que non sentou moi ben entre os empresarios das vellas máquinas que representa Ageo.
«Non ten sentido ningún que nos metan no mesmo saco que as máquinas de apostas. Nós levamos 40 anos sen ningún tipo de problema, sendo un sector modélico que crea empregos e paga moitísimos impostos. Porque medre a industria das apostas deportivas, non temos que pagar o pato o resto», critica o director da patronal. O certo é que algún problema si que houbo, malia non ter tanta repercusión como a que hoxe teñen os das apostas.
Tanto é así, que as dúas asociacións galegas de xogadores rehabilitados levan 25 anos tratando a persoas que presentan algún tipo de adicción sen substancia e, na meirande parte dos casos, os usuarios «veñen das máquinas comecartos, aínda que agora estean collendo forza entre os máis novos as apostas deportivas». O mundo das apostas online comezou EN 2012 e o perfil da persoa con ludomanía diversificouse dende entón. Os vellos ás comecartos e os novos ás apostas, pero a retórica é a mesma: a incerteza da aposta mesturada coas ganas de conseguir unha vida máis cómoda. Por algo medran mellor as casas e os salóns nos barrios humildes. Ás clases máis acomodadas fáltalles un dos factores para cumprir ecuación.
As xogadoras pasivas
Marta tardou dez anos en asociar os cortes de luz que sufrían na casa coas débedas de seu pai. «Aínda que eu non tiña nin dez anos, miña nai tampouco foi quen de imaxinar que aquilo pasaba por non pagar a factura». Non era nada lóxico supoñelo, era 2004 e os dous tiñan traballo e unha vida estable de clase media. Aqueles cortes de subministro quedaron na memoria da familia só como anécdotas, pero a proba que desvelaría o problema do pai co xogo chegou arredor do ano 2014.
«Un día apareceron dous homes na porta da casa e pedíronlle a meu pai que fose con eles. Miña nai e mais eu quedamos tan estrañadas como preocupadas, aínda que el lle quitara peso». Marta lémbrao coa seriedade dunha muller nova que se viu na obriga de madurar antes de tempo. «Déronlle unha malleira e non lle quedou outra que contárnolo». Aínda hoxe, nin ela nin súa nai saben os detalles daquel axuste. Polo pouco que lles contou o pai, supoñen que se trataría dalgún tipo de préstamo: «Calquera trampa para conseguir diñeiro fácil, iso seguro».
Nese momento, admitiu que tiña unha adicción e que levaba moito tempo gastando diñeiro nas máquinas comecartos. A partir de aí, os pais de Marta comezaron a ir xuntos ás terapias gratuítas que ofrece Agaja en Vigo para comezar a tratarse: «El levábao ben. Tiña pautas de comportamento e restricións para poder controlalo». Dende aí, a nai empezou a vixiar de preto os movementos do pai e mancomunaron as contas de aforro para que fose necesario o consentimento dos dous antes de calquera retirada.
Pasaron algúns meses sen ningunha mala nova para a familia, malia que a relación entre o pai e a nai empezaba a deteriorarse. Un día calquera, Marta viuno xogando nas máquinas dun bar e entrou a pedirlle que parase: «Como meu pai tiña boa relación cun home da sucursal bancaria onde ían sempre, conseguiu que o banco saltase por riba as restricións da conta e volveu sacar cartos para xogar». Unha complicidade totalmente ilegal que nin Marta nin a nai chegaron a denunciar nunca.
Unha das medidas que acordaron para controlar o impulso de xogar do pai foi que nunca levase efectivo enriba. «Non puidemos facelo durante moito tempo pola limitación social que lle supuña. Un café cos compañeiros durante o traballo, unha comida imprevista… Hai moitas situacións nas que quedaba marxinado e ese non era o obxectivo».
«Meu pai ten moita presión enriba polo medo a que nós as dúas non o superemos e non consiga recuperar a nosa confianza, pero é un proceso lento», explica. O certo é que o problema transcendeu máis aló da súa casa. Logo da malleira, pedíronlle axuda a un familiar que tiña amigos dentro da Policía e o resto da familia acabou por caer na conta. Dende aí o pai de Marta empezou a cargar co estigma.
«Agora xa levamos un tempo vivindo un momento complexo. Meus pais son un matrimonio nos papeis, para o resto só compañeiros de piso. É normal, miña nai leva soportando máis de dez anos os mesmos enganos de meu pai e aí segue. A min xa vai tempo que me toca facer o papel de mediadora entre eles e o de defensora do meu pai ante o resto da familia».
O mes pasado, na casa dos avós paternos de Marta desapareceron 200 euros que o seu tío gardaba agochados entre as follas dun libro vello. Máis aló das hipóteses deste misterio aínda sen resolver, todos os dedos da familia non tardaron en sinalar «ao único que tiña un problema co xogo». E nesas están. «Creo que meu pai xa ten dabondo co seu como para que alguén da súa propia familia intente aproveitarse da situación e dea por suposto que estivo rebuscando nos andeis coa intuición de que ía atopar alí ese diñeiro».
O problema da ludomanía vai máis alá das persoas que xogan e do seu entorno, non en balde a industria do xogo moveu no ano 2018 en España 40.678 millóns de euros, dez veces o orzamento do Sergas. Se os datos da Dirección General de Ordenación del Juego seguen o mesmo ritmo, non hai dúbida de que outra vez, a industria volverá superar o previsto.
