De como un berlanguiano encargo de Romay Beccaría ao seu cuñado para branquear o último goberno de Franco se reciclaría nunha dinastía que acabou tutelando a Rajoy e Feijóo

Se alguén vinculado á contestación antifranquista se atopaba en problemas, chamaba a un número de teléfono de Madrid. Era o de José Antonio Novais, corresponsal de Le Monde, que na súa casa mantiña un dos epicentros de conspiración contra a ditadura. Aparecer nas súas crónicas outorgaba a condición de non torturable. O teléfono de Novais –fillo de Joaquim Novais Teixeira, o xefe de prensa portugués de Azaña–, ao que chamaban tamén algúns versos soltos do réxime como o xeneral Díez Alegría, soou a primeiros de febreiro de 1974. Apenas un mes despois de que Carrero Blanco voase ata un tellado e de que Arias Navarro fose confirmado como derradeiro presidente do goberno do ditador.

«Estase a cocer algo e Arias vaino anunciar nun discurso televisado», advertía o confidente telefónico. «No seu goberno hai un grupo convencido de que pode pilotar a transición en vida de Franco cun sucedáneo de democracia sen partidos. A receita do Gatopardo».

Nese grupo destacaban os ministros galegos Antonio Carro e Pío Cabanillas –quen pronto baixaría dese tren sen percorrido para subir ao de Adolfo Suárez–. E a súa receita, que pasará á historia como «o espírito do 12 de febreiro», coceuse nun áspero Consello de ministros no que aflorou a figura doutro galego, un ambicioso, pero discreto funcionario betanceiro que acababa de ascender a subsecretario de Presidencia da man de Carro e formaba parte do Opus Dei (de aí o alcume de «Romay Vicaría»; o propio Fraga diría en amigable chanza nas súas memorias que ese home que o había alcanzar todo na política española tiña ademais «praza importante na curia romana»). Na tarde do 9 de febreiro, cando discutían quen podería escribir a parte do discurso de Arias referida a unha universidade en pé de guerra, Carro desautorizou o ministro de Educación, Martínez Esteruelas, e montouse unha boa. En pleno desconcerto, alguén ergueu a man para dicir: «Eu teño un cuñado catedrático…». Era Romay Beccaría. E o cuñado era o oftalmólogo Manuel Sánchez Salorio –un home de lustre liberal e dun certo galeguismo na liña de Albor, do que era amigo–, a quen chamaron esa mesma noite de Presidencia co insólito encargo.

«Dixéronme que o tiña que ter listo pola mañá», contoume Salorio a mediados dos 90, cando o episodio permanecía inédito. «Pasei a noite en vela escribindo e soltándolle en voz alta parágrafos enteiros aos andeis para calibrar o efecto. Lembro que dicía que o conflito que vivía daquela a universidade era algo positivo, e que deseguido me autocensuraba con algo así como ‘pero coidado co que alborote!’, que foi asombrosamente o único que suprimiron. Pola mañá chamaron dúas esténografas para tomar nota a man. Cando acabei, ninguén se puxo ao teléfono para facerme o máis mínimo comentario. Ninguén me dixo nada, nin o propio Romay. Tanto lles daba, porque non tiñan a menor intención de facer nada do que alí se dicía».

Tras a morte de Arias Navarro, Salorio pensou en facer públicos os folios manuscritos do discurso, pero estaban perdidos. «Eu vivía daquela na rúa Compostela da Coruña, e aínda lembro o caixón onde os gardara, pero non sei a onde foron parar. Teño idea de que llos mostrei nunha ocasión a García-Sabell…».

A intervención de Arias na televisión, na que se anunciaba a creación das asociacións políticas, fraco sucedáneo dos partidos, espertou unha efémera ilusión de apertura que duraría apenas 17 días, ata que Franco ordenou a execución do anarquista Salvador Puig Antich, a pesar da campaña internacional en contra. O réxime illarase aínda máis en marzo, cando está a piques de romper co Vaticano pola homilía do bispo de Bilbao, Antonio Añoveros, na que defende «o dereito dos pobos a definir a súa identidade». O medo á revolución portuguesa do 25 de abril provocará a fulminante destitución de Manuel Díez-Alegría na xefatura do Estado maior do Exército tras desvelarse unha entrevista con Santiago Carrillo en Bucarest. En xuño, o «espírito do 12 de febreiro» será soterrado oficialmente por Arias Navarro nun discurso no que aclara que «non pretende ser nada distinto do espírito indeclinable do réxime de Franco».

Unha das vítimas dese fugaz idus tardofranquista vai ser outro tecnócrata galego que fora secretario de Presidencia con Carrero Blanco en 1969 e será unha das figuras claves na política galega coa chegada da democracia (á sombra tamén do Opus, coma Romay). A lingua incontinente de José Luis Meilán Gil, que máis dunha vez empedrou o seu camiño político, tacha de «verbócratas» os pais intelectuais do discurso de Arias, o que lle supón a destitución no consello de Iberia.

Nas intrigas dos cargos reformistas forxados na administración franquista que aspiraban a liderar o posfranquismo poucos daban xa creto a esta vía descafeinada. Apenas Fraga, Carro e o seu pupilo Romay. Pío Cabanillas, que mantiña desde o Ministerio de Información unha boa relación coa prensa, recibe unha clara advertencia de Carro: «Vas demasiado rápido, hai que parar». Pouco despois será destituído (entre outras cousas, por negarse a retirar a película La prima Angélica, de Carlos Saura, que triunfará en Cannes).

Ese imposible enxendro político, cun pé na ditadura e outro nun espellismo de democracia, arrastrarase aínda despois da morte de Franco con Arias e Fraga (que leva a Romay como subsecretario de Gobernación) ata que Suárez os desaloxa do poder en 1976. A decadencia do réxime facíase evidente nos últimos tempos de Meirás, onde o fotógrafo Cancelo, o único que lle falaba en galego a Franco –a quen trataba impunemente de «don Claudillo», segundo Manuel Ferrol– contaba que na corte estival do 1975 ninguén lle pedía xa fotos co ditador. Preferían retratarse con Carmen Polo, moito más influente.

O último Consello de Ministros no pazo terá lugar en agosto de 1975 e a todos os xornalistas que se acreditan no Goberno Civil da Coruña lles entregan un sobre cun bo feixe de billetes, segundo conta nas súas memorias Miguel Ángel Aguilar, que firmou o seu «recibín» a nome de Luis María Ansón. Respírase un ar de «escopeta nacional» que alcanza o clímax nunha festa de despedida na discoteca Volvoreta en Santa Cristina –que formaba con Sada e Pontedeume a rivière franquista–, á que asiste toda A Coruña da época. Ameniza a sesión Carlos Acuña, que dedica a Pilar Franco o tango «Aires de gloria». E a Emilio Romero, censor oficial do réxime, a «Cumparsita». Nunha entrevista nun medio local, Acuña comenta que nunca vira correr tanto champaña francés. Algún dos convidados estivera pouco antes nunha reunión de notables coruñeses, na que cortou en seco a un Díaz Pardo que pretendía expoñer a obra coruñesa de Picasso: «Non esquezas, Isaac, como acabou o último que tivo esa idea» (referíase ao artista Francisco Miguel, que en 1936 apalabrara en París esa mostra co seu amigo Picasso antes de ser mutilado e asasinado).

Suárez fará aínda despois da morte do ditador un tributo nostálxico aos veráns franquistas da Coruña coa celebración no pazo de María Pita do seu primeiro Consello de Ministros, o 30 de xullo de 1976, que decreta a amnistía dos chamados delitos políticos. Era a medida que abría definitivamente a porta ás primeiras eleccións. A esa altura da partida, Romay quedara aparentemente afastado do destino que comezou a acariñar no errado simulacro de democracia de febreiro do 1974: sentar nun daqueles sillóns ministeriais. Dificilmente adiviñaría daquela cal habería de ser o insospeitado trampolín político que encarrilaría de novo esa ambición.

En Cataluña, Euskadi e Galicia, a mobilización pola democracia tiña un matiz engadido. «Liberdade, amnistía, estatuto de autonomía», berrábase nas rúas. E noutros lugares inverosímiles. O avogado Manuel Estévez Mengotti, concelleiro coruñés nos últimos anos de Franco, que militaría en UCD e PP sen renunciar aos vellos amigos comunistas que defendeu nos tribunais, foi testemuña dun episodio único na Transición. En 1975, tras o triunfo do equipo español de hóckey na final do campionato mundial celebrado nas instalacións deportivas municipais de Riazor, alguén tivo a temeraria ocorrencia, con Franco presente, de poñer o himno galego –coreado a todo pulmón por miles de gorxas– antes que o español. «Pensei que nos ían fusilar, pero o caso é que Franco aguantou en pé, sen inmutarse, e non pasou nada».

Un dos triunfadores nas primeiras eleccións democráticas de 1977 en Galicia foi o Partido Gallego Independiente de Meilán Gil, que logrou seis dos nove escanos en xogo na Coruña e acabaría coligado coa UCD. Meilán, que se opuxo ao recorte do teito do Estatuto galego cando a liorta da «aldraxe» e participaría anos despois na creación de Coalición Galega con Eulogio Gómez Franqueira, propuxo daquela sen éxito que se lle ofrecera a Presidencia preautonómica a un galeguista histórico como Emilio González López, Manuel Iglesias Corral ou Valentín Paz Andrade. A última vez que falei con el –ao fío dos 40 anos das eleccións de 1977, pouco antes da súa morte en 2018– destilaba unha amarga autocrítica sobre os camiños emprendidos naquel momento fundacional. «No PGI criamos na autonomía, no que agora se chama claramente autogoberno, pero non todos pensaban isto na UCD. Eu era partidario de empalmar a lexitimidade democrática gañada nas urnas coa lexitimidade histórica do galeguismo. Unha das operacións máis intelixentes de Suárez foi a vinda de Tarradellas a Cataluña. Aquí houbo varias tentativas, pero non saíu ningunha. Aquel 15 de xuño, aínda que pareza excesivo dicilo así, houbo en Galicia un triunfo de centro, pero de centro galego. Que nos pasou? Pois que non tiñamos a suficiente forza económica para ir adiante e por iso se forzou a coalición coa UCD. Aí estivemos e foi un erro. A historia de Galicia tería sido outra», confesaba.

Parte non pequena desa decepción tiña que ver co incumprimento da promesa que Suárez lle fixera tras a vitoria. «Dixo que me ía a nomear ministro para as rexións, pero despois iso non saíu. Houbo unha manobra daqueles baróns que tan mal lle foron a Suárez. Invitoume a comer na Moncloa para desculparse, pero eu díxenlle que non se preocupase. Eramos amigos», sincerouse Meilán.

Un repaso ás posicións políticas que os noveis candidatos defendían na primeira campaña electoral de 1977 depara sorpresas inimaxinables. O socialista Francisco Vázquez, futuro defensor das esencias españolas, deixaba escrito para a posteridade nun artigo publicado naquelas datas que era partidario da autodeterminación de Galicia. «Aquelas liñas deixáronme absolutamente perplexo», comentoume Xosé Luís Rodríguez Pardo polas mesmas datas da conversa con Meilán. «Naquel artigo Vázquez escribía: ‘Nós, os que somos partidarios da autodeterminación…’. Nós nunca fomos partidarios da autodeterminación, entre outras razóns porque discutiramos o concepto de autodeterminación, estiveramos neses manexos no seu día e el viña de fóra, collía o bonito, as plumas das que se vestían as cousas».

Rodríguez Pardo, dirixente do Partido Socialista Galego de Beiras, integrouse en 1978 no PSOE con outros cadros procedentes do PSG, como Ceferino Díaz ou Fernando González Laxe. Ironicamente, o martelo que acabaría no PSOE coa corrente galeguista representada por Rodríguez Pardo foi precisamente o mesmo Vázquez que pouco antes defendía a autodeterminación. «Nós defendiamos unha visión federal do partido, que responde a unha fonda tradición do PSOE que aínda hoxe identifica os órganos da estrutura do partido, que conserva aínda un Comité Federal, no que por certo estivo Vázquez. Pero… onde está ese federalismo?», sinalaba con sorna Rodríguez Pardo, falecido o mesmo ano que Meilán. «Laxe e eu fómonos ao PSOE porque o PSG derivara a un excesivo achegamento aos movementos galeguistas máis radicalizados, como a UPG ou AN-PG. O peor foi que Beiras estivo moi enfermo nas eleccións do 77 e cando se recuperou xa pasara todo. Creo que de ter logrado un bo resultado co PSG, acabaría pactando a entrada no PSOE, como Raventós en Cataluña». O propio Beiras recoñeceunos a Xosé Manuel Pereiro e a min hai anos que probablemente tería sido así, pero non cría «que durara moito».

Se hai que buscar unha imaxe da precaria institución preautonómica que se instalou en Galicia despois das eleccións de 1977, podería ser a daquel presidente Quiroga Suárez –que sucedeu a un Antonio Rosón destituído polas críticas aos recortes do Estatuto– cando visita a Tarradellas nunha Generalitat que contaba xa cos poderosos orzamentos das deputacións provinciais catalás autodisoltas. Os funcionarios que o agardaban nas escalinatas do pazo barcelonés, con tendencia a cargar as tintas protocolarias dun goberno catalán que acababan de estrear, non daban crédito cando o viron chegar nun taxi que levaba atados no teito os bombos e outros aparellos dos gaiteiros cos que iría despois a unha festa no Centro Galego. «O tempo dirá se fun un home de palla», respondeume nunha entrevista no 25 de xullo de 1979. Díxoo.

Nese ambiente de desilusión convócanse en 1981 as primeiras eleccións galegas, tras o intento golpista e cunha UCD en descomposición, que suporán a primeira vitoria da dereita fraguista en España e a resurrección política de Romay Beccaría. Esa dereita que buscaba o voto do franquismo sociolóxico será paradoxalmente a encargada de poñer en marcha o Estatuto de Autonomía freado polo golpe de Franco en 1936. Cun Goberno galego no que Romay será vicepresidente e no que comezará a tecer unha rede de influencias que manexará decisivos resortes de poder nas décadas seguintes, tanto en Galicia como en España.

O betanceiro converterase no barón dunha provincia coruñesa que concentraba entón en Galicia o poder financeiro, a intelligentzia universitaria, a industria enerxética, a xerarquía eclesiástica, o estamento militar e a clase media funcionarial. É a orixe do chamado clan do «birrete» que custodiará os intereses da elite urbana –e os de Madrid–, antagónico do sector da «boina», que será a maquinaria electoral que permitirá a Fraga gobernar Galicia ata 2005. A ambición de Romay nunca foi gañar poder fronte á dirección nacional do partido, senón formar parte dela. Un obxectivo que nunca perdeu de vista desde aquel primeiro consello de ministros de 1974.

A historia galega que se reescribirá desde 1981 pódese resumir nuns decisivos episodios nos que a longa man de Romay estará sempre presente. A primeira nota de corte para ese iniciático goberno galego ancorado no franquismo chegará coa rebelión de Xosé Luís Barreiro, que sucedera a Romay na Vicepresidencia da Xunta, e coa moción de censura que fará presidente a Laxe. O arranque democrático en Galicia carecía do pulo nacionalista que sería o motor político nas outras nacionalidades históricas. Ese baleiro –que en certa medida intentarían encher nos 90 os da «boina» cun galeguismo sui generis– é o que quere corrixir en 1987 o tripartito PSdeG, CG e PNG. Pero topan con Romay. O betanceiro é quen convence a Fraga do desembarco en Galicia. Romay dará xa por feita a candidatura do «patrón» –con gran cabreo de Albor– nunhas declaracións no Faro de Vigo e no informativo de TVE-Galicia no primeiro semestre de 1986, un ano antes da moción de censura. Fraga gañará esas eleccións nunha campaña trucada na que enarbola o cadáver político de Albor como un mártir e na que Felipe González ningunea a Laxe coa súa ausencia.

Romay botaralle o ollo desde un principio a un novato Rajoy ao que apadriñará, primeiro como vicepresidente da Xunta e despois como ministro e presidente de España. El mesmo ocupará por fin o ansiado sillón  ministerial coa chegada de Aznar. Desde Madrid, coa complicidade de Rajoy, decidirá a disputada sucesión de Fraga, laminando a Cuiña para colocar a outro pupilo, Feijóo, ao que fogueara como director do Insalud no Ministerio de Sanidade. Sucesor de Bárcenas como tesoureiro do PP e presidente do Consello de Estado con 84 anos, o gardián das esencias conservadoras xuntou a súa dinastía o ano pasado para presentar unhas memorias prologadas por Mariano e Alberto. A saga non desbota aínda un novo asalto ao poder en Madrid que a campanada de Ayuso complicou considerablemente.

Impasible, impecable, implacable e impenetrable, é unha tarefa ardua capturar a encarnadura humana deste político adicto ás sombras. Unha das poucas pistas agroma no artigo que escribiu en ABC despois da moción de censura que tombou a Rajoy. Romay, que cultivou un perfil ilustrado de lector da obra de Popper, coa que chegou a obsequiar os xornalistas nalgunha roda de prensa, elixe para o epílogo desta necrolóxica política uns versos de Kavafis. Un pensaría que ningún máis apropiado que Os cabalos de Aquiles –no que as cabalgaduras do inmortal heroe aqueo (Romay) choran a perdida gloria do mortal pupilo Patroclo (Rajoy), a mans do inimigo troiano Héctor (Sánchez)–. Pero non. Elixe outros versos que desvelan que a suposta dedicatoria a Rajoy é en realidade o seu propio epitafio: «Honor a aqueles que nas súas vidas custodian e defenden as súas Termópilas».

A pandemia reviviría as críticas que de antigo o sinalan como unha das bestas negras da Sanidade pública, pero ese é un custo xa amortizado. Co que seguramente non contaba é cos ataques  recibidos indirectamente desde a dereita, a conta dun Fernando Simón nomeado director de Alertas e Emerxencias Sanitarias do Ministerio de Sanidade en tempos de Rajoy e casado cunha sobriña de Romay, que a crise vírica converteu na mediática fachada do Goberno socialista. E na diana da dereita. A Simón púidoselle ver de veraneo en Bergondo, onde o clan Romay ten varias propiedades. Abrirase por aquí unha nova rama na dinastía?