Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán

Vén de morrer Alicia G. Montano. Os deuses collen para si os mellores. Alicia foi moitas cousas en TVE, e moitas boas. Unha defensora a ferro da televisión pública. Directora de Informe semanal, e a persoa máis votada nesa carreira de fondo que está sendo a elección de director xeral de RTVE. Promotora dos venres negros coas que as xornalistas de TVE esixían poder informar libremente. Foi tamén a miña amiga, e a única naquela casa que me dixo que quedara, que facía falta xente coma nós. O que facía falta era xente coma ela, e TVE, a cadea, e moita xente nela, vaina botar moito de menos. En Luzes requirímola de cando en vez para que nos escribise algo, e estas son dúas mostras de que ela nunca fallaba.

 

---

Lei electoral, do esquecemento ao non me acordo

A campaña para as eleccións xerais volveu poñer en evidencia a Lei electoral, aprobada en 1985 e parcheada, con reformas parciais, en varias ocasións. A última, en 2018, cando se eliminou a prohibición do dereito ao voto das persoas con discapacidade. Pero pasado o fragor da batalla, o máis probable é que a reforma legal caia no esquecemento e que só nos acordemos dela, como con Santa Bárbara, cando volva tronar.

O barullo ocasionado en torno aos debates electorais en televisión; a existencia dunha xornada de reflexión, –regulada cando non existía Internet e a información non chegaba ao instante ao aparello intelixente que levamos encima–; as limitacións temporais que a Lei impón á publicación de enquisas e o papel que pode xogar a televisión pública, 30 anos despois do nacemento das privadas, invitan a adaptar a norma á era dixital.

Cando o movemento do 15M abarrotou as rúas, a Xunta Electoral prohibiu, en balde, as concentracións e en TVE tras un longo debate, decidimos emitir en Informe Semanal, e en xornada de reflexión, unha reportaxe sobre os indignados no que repartía estopa a torto e a dereito ao bipartidismo e, en especial, ao partido gobernante

A Lei pretende garantir o pluralismo político e a igualdade de oportunidades entre todas as formacións, pero o inferno está empedrado de boas intencións. Un exemplo son as limitacións informativas durante a xornada de reflexión. A Lei electoral prohibe as actividades políticas e ese día os líderes enmudecen mentres a información circula a través de Internet e das redes sociais. Prohíbese a información electoral, –co inxenuo propósito de que os cidadáns reflexionen–, pero paradoxicamente poden celebrarse manifestacións, sempre que, –Tribunal Constitucional dixit– «a capacidade de influír no electorado sexa remota». Outro exemplo de inxenuidade electoral, xa que as manifestacións sempre van contra alguén.

Ás veces a realidade imponse á lei. É o que sucedeu en maio de 2011, cando o movemento do 15M abarrotou as rúas a véspera das eleccións municipais e autonómicas. A Xunta Electoral prohibiu, en balde, as concentracións e en TVE tras un longo debate, decidimos emitir en Informe Semanal, e en xornada de reflexión, unha reportaxe sobre os indignados no que repartía estopa a torto e a dereito ao bipartidismo e, en especial, ao partido gobernante. TVE dirixiuse á Xunta Electoral que non deu resposta e ante o silencio administrativo, impúxose a necesidade informativa. E non pasou nada.

Os debates electorais non son obrigatorios pero convertéronse no becerro de ouro das campañas electorais. Os spin doctor cren que poden mover en torno a un 5% de indecisos. A Xunta Electoral controla especialmente os medios audiovisuais. Os impresos dixitais ou en papel e as radios privadas poden organizar debates no formato que decidan. Con todo, os medios públicos e as televisións privadas están sometidos a un réxime estrito. A televisión pública, durante as campañas, está parcialmente intervida.

Por que costa tanto reformar a Lei electoral?  Non parece que o problema estea no papel a xogar polos medios de comunicación, senón no reparto de votos e escanos.

Coa vista posta no 28A e tras liortas e dixomedíxome, os españois puideron asistir a dous grandes debates. Poderiamos concluír que imos avanzando? Ou que non. Estamos na era da telecracia e ninguén dubidou de que os principais candidatos tiñan que exhibir a súa telexenia e dotes de convicción ante o chamado homo videns: o que seducido polo poder da imaxe e a linguaxe non verbal, deu o sorpasso ao homo sapiens e á súa capacidade de entendemento.

Por que costa tanto reformar a Lei electoral? Habería que preguntar ao lexislador. Non parece que o problema estea no papel a xogar polos medios de comunicación, senón no reparto de votos e escanos. Porque se se abre o melón para actualizar o rol dos medios, por que non abrilo para establecer un sistema máis proporcional e de circunscrición única? Ese é o nó gordiano. Aos grandes partidos non lles interesa un reparto que beneficie os pequenos. Un só exemplo: o PSOE, co 29 % dos votos obtivo o 35% dos escanos. E Vox, co 10% das papeletas, o 7% dos deputados. Visto así, moitos pensarán que case é mellor deixar as cousas como están.

Luzes Nº 68 Maio 2019

---

Orixes e horizontes da manipulación en RTVE

Afeitas a que a propaganda do franquismo botase raíces en RNE e en TVE, ningunha persoa caeu na conta, a finais dos anos 70, de que a liberdade chegara para todas, excepto para a radiotelevisión pública. O cambio foi de tal magnitude —democracia fronte a ditadura, partidos políticos onde había un réxime militar— que nos debeu parecer suficiente e a sociedade española, lonxe de empoderarse, aceptou con manse­dume que o control dos medios públicos quedase en mans dos partidos políticos. Ninguén viu que unha cousa era cambiar a natureza do poder —democracia por ditadura—, e outra distinta que a pluralidade política fose garantía de independencia informativa.

Os profesionais dos medios públicos viviron o eterno dilema de teren que elixir entre poñerse de perfil e protexer a súa carreira profesional ou inmolarse no altar dos grandes principios incumpridos: a independencia, o criterio profesional…

En ningún lugar estaba escrito que RTVE dependese do partido no Goberno, pero lexislatura a lexislatura asistiamos á mesma liturxia: nomeamento de respon­sables afíns aos inquilinos da Moncloa e establecemento dunha cadea de mando ao seu servizo. O obxectivo sempre era o mesmo: poñer en valor as actividade do Goberno; minimizar ou ocultar os erros cometidos e mandar aos cidadáns a mensaxe de que estaban en boas mans. En definitiva, pensar por eles.

Sabedores de que os intereses dos partidos políticos e os do xornalismo son contrarios, —os primeiros tenden a ocultar e os segundos a contalo—, os profesionais dos medios públicos viviron o eterno dilema de teren que elixir entre poñerse de perfil e protexer a súa carreira profesional ou inmolarse no altar dos grandes principios incumpridos: a independencia, o criterio profesional, as boas prácticas e a rendición de contas á cidadanía, a súa única propietaria.

Durante décadas, a manipulación foi asumida con naturalidade e o modelo propagouse ás televisións autonómicas. O punto de inflexión chegou coa maioría absoluta do Partido Popular e coas cotas de desinformación das que fixo gala RTVE en asuntos como o afundimento do Prestige, a guerra de Iraq, o chamado «decretazo» ou a xestión dos atentados do 11-m.

O envorco electoral inesperado e a chegada de José Luís R. Zapatero á Presidencia do Goberno, desencade­a­ron a reforma máis profunda que viviu RTVE ata agora. Tomáronse decisións arriscadas; aprendeuse a dicir non e a argumentar que ninguén podía impoñernos o que había que contar e, aínda menos, o que se tiña que omitir.

E non pasou nada e todo o mundo seguiu nos seus postos e creceu a audiencia e o respaldo social. Con todo, foron 8 anos que recordamos mellor do que os vivimos, porque non faltaron as presións.
No partido do Goberno, o PSOE, houbo voces contrarias e algúns nos advertían do mal futuro que nos esperaba cando gañase o Partido Popular. No principal partido da oposición, había un dobre discurso: cando se apagaban os focos, recoñecían sen pudor que nunca foran mellor tratados, pero cara a fóra, afirmaban que había manipulación. No entanto, entre a utopía e a distopía do audiovisual público, houbo marxe para traballar con liberdade, para acertar ou equivocarse con criterio propio.

Un Real Decreto converteu en papel mollado, en 2012, a mellor lei que houbo sobre RTVE. Quedaron en pé os Consellos de Informativos, co seu traballo rigoroso e constante e comezou a fraguarse un movemento de mulleres feministas ao que non foron alleas as de RTVE. Denunciabamos o machismo, a precariedade, a fenda salarial, pero tamén a visión parcial da realidade por falta de presenza das mulleres. Criamos e cremos que o feminismo mellora o xornalismo. Daquel grupo que quería profundar na perspectiva de xénero naceron os Venres Negros. Foi unha solución de urxencia; o resultado da nosa indignación ao ver que non había vontade de cambio en RTVE. Os apoios que recibimos foron conmovedores. Din que o imposible é aquilo que custa un pouco máis de tempo. María Zambrano díxoo mellor: «Non se pasa do posible ao real, senón do imposible ao verdadeiro». Nesas estamos.

Luzes Nº 57 Xuño 2018

Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán