A Coruña.- Gracilinda e Ernestina son irmás pero viven a 3.400 quilómetros de distancia. Os que separan a illa de Santiago, en Cabo Verde, da localidade de Burela, na costa de Lugo. Gracilinda, a maior, nunca emigrou porque non quería deixar aos seus fillos. Ernestina si marchou, pero asegura que en canto teña vinte anos cotizados á Seguridade Social en España, volverá cos seus.

Gracilinda e Ernestina en realidade non se chaman así, pero os seus nomes non son inventados. Son os seus nomimhos, un costume típico de Cabo Verde: dá igual o que poña na túa partida de nacemento ou na túa cédula de identidade, o teu nominho é o único apelativo polo que che coñecen a túa familia, os teus amigos, os teus veciños.

Gracilinda e Ernestina, xunto a outra ducia de mulleres, son as protagonistas do documental Si ka badu, ka ta biradu –Se non marchas non podes volver, en creoulo caboverdiano-, dirixida por Sonia Díaz e Óscar Vázquez e que a Asociación Galega de Comunicación para o Cambio Social (Agareso-Reporteiros Galegos Solidarios) acaba de estrear.

A través dos relatos dunha ducia de mulleres de catro xeracións, a cinta narra como teceron durante décadas a rede de apoio mutuo e solidariedade para garantir a supervivencia das súas familias, tanto das que marcharon como das que quedaron. Unha historia de heroínas anónimas, de empoderamento feminino e, tamén, de discriminación e inxustiza: a que sofren as mulleres pobres de dúas sociedades, en Cabo Verde e en Galicia, que lles entregan en exclusiva a elas o rol de coidar dos demais.

«A comunidade caboverdiana en Burela ten unha particularidade moi específica, e é que as mulleres quedaban soas boa parte do tempo», explica a antropóloga Luzia Oca. É autora do libro Caboverdianas en Burela (1978-2008). Migración, relacións de xénero e intervención social, e forma parte, xunto a Antía Pérez Caramés, Belén Fernández Suárez, Keina Espiñeira González e Iria Vázquez, do Equipo de Investigación Sociedades en Movemento (ESOMI) da Universidade da Coruña, en cuxa investigación académica, na que tamén participaron as universidades de Vigo e de Trás-Móntes e Alto Douro, na rexión Norte de Portugal, se basea o documental.

Burela é unha pequena localidade costeira de 9.000 habitantes na comarca da Mariña Central lucense, cun dos portos pesqueiros máis importantes do Cantábrico. O emprego vinculado á súa frota de altura atraeu durante anos a emigrantes do resto do Estado e doutros países, ata o punto de que o 16% dos veciños da localidade son estranxeiros. Curiosamente, da trintena de nacionalidades empadroadas en Burela, a comunidade máis numerosa, case a metade, é a que provén da máis pequena de todas elas.

A República de Cabo Verde son dez illas volcánicas situadas fronte a Senegal a uns 1.500 quilómetros ao suroeste de Canarias. O arquipélago foi colonizado polo Imperio Portugués e poboado con escravos negros, cuxos descendentes se independizaron de Lisboa en 1975. É un país pobre, cunha renda media por persoa por baixo da de Iraq, Bolivia ou Usbequistán. Tamén está entre os de maior incidencia migratoria do mundo, porque ten apenas medio millón de habitantes dos que máis de 186.000, segundo a ONU, marcharon. Se se suman os descendentes de quen o abandonaron no últimos cincuenta anos, algunhas fontes falan dunha diáspora que multiplicaría por tres á poboación que vive nas illas.

Os primeiros caboverdianos que chegaron a Burela eran homes que emigraron a finais da década dos setenta, atraídos polas oportunidades laborais que ofrecía a fábrica de aluminio próxima que acababa de abrir, e que deixara sen man de obra á frota pesqueira. Con fama de mariñeiros formados e de bos traballadores, os patróns galegos deseguido animaron a aqueles pescadores africanos para que trouxesen aos seus parentes ao pobo.

Durante anos Burela foise enchendo de caboverdianos homes que deixaron ás súas nais, mulleres e fillas a cargo das súas familias na illa de Santiago, e que puideron atopar a saída profesional e vital que o seu país lles negaba. Con todo, coas mulleres non sucedeu o mesmo. Cando algúns homes puideron reagrupar ás súas familias en Galicia, o que atoparon elas foi o mesmo: a obrigación de asumir o seu coidado, posto que os homes se pasaban meses seguidos pescando no mar. Ademais, a maioría estaban en situación irregular. Ao contrario que eles, elas chegaban sen contrato, e se buscaban un traballo o único que atopaban era de novo na limpeza ou na atención a nenos, persoas maiores, dependentes… Ou ambas as cousas.

«É unha extensión transnacional dos coidados», subliña Antía Pérez Caramés, profesora de Socioloxía da Universidade da Coruña, que explica que as mulleres se converteron no eixo da estrutura da comunidade emigrada que permitiu ás súas familias asentarse e prosperar, e garantir á vez a supervivencia de quen quedaron. «Cando nós emigramos, facémolo obrigadas a xestionar quen vai coidar da nosa familia no noso país de orixe, e á vez coidar nós aos demais no país de destino», engade.

O documental relata como as caboverdianas das primeiras xeracións de emigradas a Burela coidaban a nenos alleos e parentes maiores doutras mulleres, mentres os seus quedaban ao cargo das súas irmás, nais ou fillas na illa de Santiago. E como as súas netas e bisnietas, nadas e criadas en Galicia e que compaxinan a súa vida laboral co coidado das súas familias, se declaran agora dispostas a deixar os seus estudos ou os seus empregos en Burela se tivesen que coidar das súas nais, avoas e bisavoas.

A cinta conta como as mulleres envían a Cabo Verde boa parte dos poucos aforros que poden xuntar porque saben que son imprescindibles para a subsistencia dos seus -as remesas dos emigrantes, segundo asegura o documental, representan o 10% do PIB de Cabo Verde-. Tamén narra como puxeron en marcha entre Galicia e as illas unha trasfega constante de «encomendas»: maletas, caixas de cartón e bidóns de plástico con roupa, enxoval, medicinas, bens de aseo e utensilios de cociña que viaxan de Burela a Santiago, e modestos pero reparadores agasallos e recordos que se envían de volta desde a illa cara á costa galega.

«Cando recibes unha “encomenda” matas a morriña un pouco. Ese intercambio é unha forma de abrazarnos», di Bentinha, unha das mulleres. Bentinha, Gracilinda, Ernestina, Funha, Zuleika, Quinta, Dezidéria, Isa, Melanie, Belita, Siza, Teresa, Joia, Bilita, Nila… Son os nominhos desas heroínas cuxas vidas, deseñadas pola emigración e pola discriminación, se recollen no documental.

A codirectora de Si ka badu, ka ta biradu, Sonia Díaz, asegura que a filosofía de Agareso, unha ONG para o desenvolvemento, é «contar historias que ninguén conta e que as conten os seus protagonistas». Ou sexa elas. E nega que a historia heroica desas mulleres sexa exclusiva da emigración caboverdiana: «Non estamos afeitos ver a emigración cunha mirada feminina, por iso é polo que a historia pode parecer excepcional. En realidade, o excepcional é a mirada coa que se conta esa historia».

Si ka badu, ka ta biradu estreouse o pasado 3 de decembro no festival Cinema Rabudo da Coruña, e este domingo, Día Internacional da Poboación Migrante, proxectarase ás 18h na Casa dá Cultura de Burela. Despois, a organización poñerá a cinta a disposición«»de calquera persoa ou colectivo que queira proxectala en actividades sobre a relevancia dos coidados para o benestar social e a contribución das mulleres migrantes ao desenvolvemento dos seus países de orixe e destino».