Na apaixonante política galega dos anos 90, Francisco Rodríguez espertaba tantos amores coma odios. Para os seus alumnos, era o cultísimo e amable profesor. Para o BNG, parte da Santísima Trindade xunto a Xosé Manuel Beiras e Bautista Álvarez. E para os máis conservadores, Satanás. Entre os anos 2000 e 2012 ostentou o liderado da Unión do Povo Galego (UPG), o que lle concedeu certa aura de todopoderoso. E nas distancias curtas mantén esa figura poliédrica: educación exquisita, o misterio dos que tocaron o poder e un humor diabólico sempre listo para a polémica. Fascinante.
A política é o seu modo imprescindible de ver a vida? Todos empregamos a política para ver o mundo, aínda que sexa dun modo inconsciente. A política pode ser unha forma de gañar a vida, pero relativamente, porque primeiro hai que ter capacidade de combater e estar ao lado dos que teñen o poder, aínda que sexa relativo. Tamén é unha fonte de preocupacións e perigos. Pero non teño unha especial hostilidade pola clase política.
Considérase agora máis filólogo ca político? Fun filólogo porque estudei unha carreira, pero considérome máis un historiador que se adicou a aspectos relevantes da literatura galega ou á situación sociopolítica do galego.
Por que decidiu estudar Filoloxía Románica? Porque esas decisións tómanse a unha idade moi temperá. Con 13 anos, xa tiven que optar entre Ciencias e Letras. Sempre estudei no Instituto Masculino (actual Concepción Arenal). Alí xa fun encarrilado a Letras, quería ser profesor de Bacharelato. Xeografía e Historia parecíame excesivamente diversificada, en Filosofía vía moita metafísica barata. O máis asumible era Filoloxía Románica, que tiña algo de portugués e literatura. Fun profesor de Lingua e Literatura Española e non médico, por condicionantes do ensino e porque non se podía ser profesor de Galego. Ata os 14 anos non tiña a preocupación polo galego.
A que anos empezou a falar en galego? Aos 16. Vivía en Serantes: un híbrido de xente que traballaba na Pysbe, a Madereira, a Constructora Naval, Astano. Había explotacións agrarias de autoconsumo, pesca de baixura, unha sociedade moi diversa, tamén lingüisticamente. A miña avoa era unha tendeira que falaba en galego cos clientes que lle falaban galego, en español cos que lle falaban en español, e se se cabreaba coa familia usaba o galego. As súas irmás de Ferrol eran unhas señoras que non soltaban unha palabra en galego aínda que as matasen, do máis refinado da rúa Real.
E os seus pais? Na casa, os meus pais falaban en castelán entre eles. Pero cando mudei ao galego, empezaron a falar en galego cos seus fillos. E descubrín que o meu pai estaba filosoficamente indignado coa situación de Galicia. El era militar e a miña nai ama da casa. Ela tiña autoridade para tomar decisións, como ter unha casa en Serantes e sacar ingresos da terra para autoconsumo. Ferrol tiña unha codia, pero a realidade lingüística estaba debaixo a pesar da españolización pola Armada. O que máis me custou foi entrar nun comercio falando en galego.
Cantos irmáns eran? Catro: o maior lévame dous anos e medio, despois estaba eu, a miña irmá, á que lle levo sete, e o pequeno, Xavier, ao que lle levo 15. Viviamos nunha sociedade moi alienada, pero dinámica e suxerente. Con dez anos pensaba que un falaba en galego por condición natural. Ata que sufrín unha conmoción dun día do patrón en Bardaos (San Sadurniño), onde todo o mundo falaba en galego en dúas casas separadas por un río nunha paisaxe de verde intenso, abelairas arredor do río, millo… Nunca o vivira tan intensamente.
Que pensou? Pensei en quen era eu. Ata me cabreei, tiña 14 anos: «Como nos poden enganar tanto? Eu son destes?». Vía todo tan quimicamente puro que me sobrecollía. Foi en 1959 e foi a vacina total. Había abundancia de comida, o señor da casa era feirante, a muller e as fillas excelentes de trato. A natureza non estaba alterada por fenómenos de intervención humana. Pensei que de alí viñamos todos. Quedei vacinado e cabreado. A orixe da miña discrepancia política está aí. Eu tiven un referente que era o meu pai. Un home que lía moito a Biblia pero cunha lectura histórico-filosófica. Lía moita filosofía con especial predilección polo marxismo. Debatía cos cregos e escoitaba moito a Pirenaica. No Bacharelato axudoume coa Filosofía: ao meu pai débolle a preocupación e o pensamento en política.
Como era ese Ferrol da ditadura? Non me gusta dicir que son de Ferrol, en todo caso son home de Trasancos e do val de Serantes (foi concello independente ata ser anexionado a Ferrol en 1940). A cidade vivía nun contraste entre dous mundos que opacaban outros: a Armada e a clase obreira. En Serantes nunca tiven a distorsión de obreiros e militares porque estaba mesturado coas feiras. Pero notaba que existían dúas culturas políticas que, aparentando ser moi distintas, non o eran tanto: a españolización unía o sector militar e certa clase obreira que se consideraba máis culta no naval. Non acababa de ser a miña cidade. E cando cheguei ao Santiago da época atopeino tan ruralizado, con vacas e a feira polo medio da cidade, que pensei: «Veño da modernidade total». Santiago parecíame unha cidade máis real e máis antiga. Empecei a ter a idea dunha Galicia máis complexa e mellor.
Vostede é un gran cinéfilo dende neno. Con 13 anos era un cinéfilo terrible porque había cines en todas as partes. En Ferrol, só entrabas nas películas de maiores a partir dos 16 ou 18 anos e con carnet. Pero nos «indianos», ou cinemas da contorna, podías ver o que quixeses. Vin Arroz amargo con nove anos porque me levaron os meus pais!; Gilda ás cinco da tarde en sesión infantil, nun cine cheo de cativos; O lobo da Sila, de Silvana Mangano! Con 13 anos chegabas á casa ás once e media da noite de estar no cine cos amigos. Había cinema ata en San Xurxo, onde a última película que vin foi A bela do Pacífico, de Rita Hayworth. O mundo da infancia era fantástico porque o dirixía eu con catro pesetas, que recibía de propinas por axudar á miña avoa a poñer os callos nos días da feira. No Bacharelato tiña un ensino excelente, pero levei un susto cando cheguei a Santiago. Era un retroceso total, sobre todo nos profesores. En Santiago, nalgunhas clases os homes estabamos obrigados a permanecer na primeira fila e as mulleres no fondo. Era menos libre ca o ensino secundario. En Ferrol tiven profesores cun trato admirable, como Claudio Infanzón en Historia (que ata que non sabías ben a Revolución Francesa non seguía adiante).
Debuxa un Ferrol sorprendente. No instituto mesmo os profesores de ideoloxía conservadora eran humanamente espectaculares, como José Bravo. Por min viviu unha situación perigosa cando era director de instituto en 1969 e eu estaba de profesor. Eu gañara a oposición de profesor numerario en Lingua e Literatura Española en Albacete, pero ao facer o servizo militar de pernocta en Ferrol tamén daba clases na miña cidade. Fixeron un apaño para unha substitución a Manuel Masdías: el seguía dando clases de día e eu de noite. Pero eu xa estaba perseguido e a policía foi falar con Bravo para botarme.
Vostede xa estaba fichado? Xa estaba fichado, tiña unha actividade política moi grande pola etapa universitaria en Madrid onde estudei entre 1964 e 1967. Houbo o fenómeno de tomar o sindicato de estudantes do réxime. Previamente, en Filosofía fixemos un proceso electoral interno entre dúas correntes: os comunistas e os anti PCE. O sector anti PCE propúxome de candidato, e todos me votaron. O Opus tamén movía a súa candidatura con Tussell. Gañamos nós e tomamos o sindicato franquista para rebentalo desde dentro. Pero o único representante dos alumnos non expedentado fun eu, porque o claustro e o decano botábanse as responsabilidades entre eles. Ademais, eu era nacionalista pero non militaba en nada.
«En Santiago, nalgunhas clases os homes estabamos obrigados a permanecer na primeira fila e as mulleres no fondo»
Foi a clave para non ser expedientado, que non militaba en nada? Non, eles pensaban que era pro-chinés. Pasei polo Tribunal de Orde Público, o xuíz díxome: «Hijo mío, ¡qué disgustos les das a tus padres! Si en dos meses no recibe carta del tribunal quedas libre». Pasei 48 horas na Dirección Xeral de Seguridade. Marchei de Madrid co desexo de non volver máis.
En Ferrol continuou a persecución. Cando xa era profesor no nocturno en Ferrol, o director José Bravo colleume das mans: «Dime lo que hiciste, hijo mío, que también los comunistas son hijos de Dios. Vino la policía y me dijo que tenía que echarte. Pero como no traían papeles les dije que no». Bravo defendeume, pero ninguén fala del. No nocturno dei clases a xente que despois me axudou a tirar folletos no Día da Patria Galega en 1968, como Roberto Casteleiro e un clarinetista de Bazán. Eu era nacionalista con contactos coa UPG, pero non formalizado como militante.
Fáleme do 10 de marzo de 1972. Cando fixen o servizo militar no campamento de Parga xa comprobei que tiña unha ficha policial espectacular. Na Jorge Juan dei clases a alumnos que despois entraron no PCE. Un deles foi collido no 72 e no cárcere bateron nel, ata que asinou que eu o metera no partido. Son totalmente oposto ao PCE, pero foron buscarme a Ourense, onde daba clases. Esa noite encheramos a cidade de pintadas en solidariedade con Ferrol, e levoume a Garda Civil para a cidade naval. No xuízo dixeron que me soltarían porque nin estaba en Ferrol, pero pedían unha multa administrativa (150.000 ou 200.000 pesetas). Eu gañaba ao mes 23.000 pesetas. Non a paguei e fun ao trullo dous meses.
«Co concepto de que o nacionalismo é malo por definición, se alguén o simboliza, pois mellor. E se enriba podes dicir que é maricón, moito mellor!»
Como foi tratado? Non sufriu torturas coma outros. Que va! Na declaración policial tratáronme despoticamente, pero xa sabían que non estaba metido nas protestas do 72. Foron a por min para amolarme. Os últimos anos do franquismo eran terribles, pero o réxime estaba descompoñéndose porque todo o mundo sabía que non podía continuar. Era represión mesturada cunha burocracia que funcionaba fatal. O mesmo réxime que me levaba dous meses ao cárcere toleraba que os meus compañeiros me conservasen a praza, dando eles as clases. A inspección en 1974 abriume un expediente para mandarme fóra de Galicia, pero gaño a oposición a cátedras e xa non poden facelo. Chego a Cangas de catedrático onde vou a unha folga, expediéntanme e expúlsanme a Andalucía en 1975. Eu era o único catedrático obrigado a irse a outro sitio, mentres Alonso Montero se mantiña no posto cun pacto co Ministerio do Interior. Regreso a Galicia en 1976, xa morto Franco. Pero ese ano as televisións aínda dicían que todos os expedientados estaban nos seus postos, mentres eu seguía exiliado en Cádiz.
No 72, como era o ambiente do cárcere da Coruña entre distintas correntes políticas? Alguén me dixo: «Ti non te darías por aludido, pero facíanche un baleiro espectacular». Sempre vivín á marxe diso, paseaba con Alfonso Tellado e con outra xente da órbita de CCOO que non era sectaria como Rafael Bárez. Toda a comida que entraba mancomunábase. Algúns do PCE podían facer o baleiro aos que non consideraban aceptables, pero era máis frialdade ca outra cousa. Eramos case 150 persoas metidas no cárcere da Coruña por un réxime que recoñecía a existencia de presos políticos. Esa discriminación supuña que tiñas unha vida mellor: recibías un trato diferente ao dos presos comúns. Houbo maltratados nas comisarías ou na Dirección Xeral. O dos asasinados foi terrible, pero no 72 había tal solidariedade fóra que ata María Victoria Fernández-España foi visitar a Torregrosa. Estaba claro que estabas nun cárcere franquista, pero foi peor o cárcere da Coruña que vivín na democracia.
Como foi a estancia nese cárcere xa na democracia? Estiven un mes en 1989 por queimar supostamente unha bandeira española. Eras un preso común que estabas con presos comúns. Putrefacción, corrupción… Ese cárcere era de exterminio: con enfermidades como a tuberculose, a droga meténdose desde fóra descaradamente. Os funcionarios entraban con luvas para tocar as mantas. O Constitucional soltoume 72 horas antes do Día da Patria Galega. O cárcere era fodido, xente inxectándose alcol nas veas e de aí para arriba. No circuíto interno metíanse películas pornográficas. Un funcionario dixo: «Aquí só entran os pobres». O franquismo era peor, por suposto, pero o deterioro social non era tan grande como nos 80 a nivel de drogas. E non se recoñecían os presos políticos.
Ferrol, 1975. Asasinato de Moncho Reboiras. Eu estaba de profesor de Cangas, xa expedientado para ser expulsado a Puerto Real. Son da UPG desde 1968, pero organicamente desde 1971. Descoñeciamos a extensión da redada, chamounos un crego e tivemos que ir rescatar a Elvira Souto de Ferrol para levala ata Valdoviño. Desde alí trasladárona a Viveiro, mentres outros marchaban para o sur. Despois marchei forzosamente a Andalucía. Recordo o asasinato de Reboiras en relación cun acto franquista terrible nunhas instalacións deportivas da Coruña eses días. Sempre relacionei iso con que querían dar un último golpe. Barrié tiña moita influencia e preparábase unha nova fase de Galicia na produción de enerxía eléctrica cunha central nuclear. Penso que o asasinato de Reboiras foi a queimarroupa porque querían dar un escarmento exemplar ao nacionalismo e sindicalismo galegos. Penso que o rapto da condesa de Fenosa estaba planificado se seguise adiante o da central nuclear. O paradoxo foi que Reboiras foi collido porque había un infiltrado da ETA.
Infiltrado na policía? Un infiltrado ao servizo da policía dentro da ETA, pois había moitos contactos cos vascos. A ETA estaba moi infiltrada e instrumentalizada polos servizos secretos da CIA. É claro no asasinato de Carrero Blanco. Cando estes mundos teñen un grande impacto, os servizos estatais non quedan quietos.
Cando vostede liderou a UPG dicían que tiña moitísimo poder. O nacionalismo en Galicia molesta moito, non temos unhas mínimas coberturas coma en Euskadi ou Cataluña. Eu fun demonizado e tratado como un monstro polos que atacaban o nacionalismo galego. Sempre tiven cargos derivados do que non querían outros, por necesidade do guión. En 1985 estabamos expulsados do Parlamento galego. El País publicou no dominical unha reportaxe avisando de que se eramos votados nas vindeiras eleccións non acudiriamos a ese Parlamento. E dixo que o BNG era unha organización política dirixida por un exseminarista, un tolo e un homosexual… Foi terrible. Iso está escrito e de aí para arriba. Falar neses termos é terrible para unha organización que aínda hoxe non ten poder político. Por moi pacífico que sexas, es a peste e máis.
«’El País’ publicou que o BNG era unha organización dirixida por un exseminarista, un tolo e un homosexual… Foi terrible»
Non tiña entón o poder que parecía no BNG? Mire, ao final vemos onde acaban todos. Que eu tiña poder no BNG? Eu aceptaba os pratos que non quería ninguén. Nunca tiven un conflito persoal co señor Beiras, e el facía o que lle petaba, ata abrazarse con Fraga. Se se abrazou con Fraga eu non son responsable nin lle mandei, e tiven que aguantar iso con secuelas. Nunca cheguei a un cargo non avalado, ao revés doutros que fixeron o que lles petou. Mesmo Beiras cando recoñeceu que se reuniu con Anguita. Como consideran que o nacionalismo é malo, houbo que representalo nalguén.
Vostede foi designado como Satanás? Claro! Co concepto de que o nacionalismo é malo por definición, se alguén o simboliza, pois mellor. E se enriba podes dicir que é maricón, moito mellor!
Pode ser homofobia? Que va, penso que non! O problema de Galicia é que ser galego consciente é moi duro. Non me diga que por quedar aquí son algo, cando vostede marchou e abrazouse con (Pablo) Iglesias. Eu seguirei sendo galego, é a unica condición que teño clara. Non estou para pensar por Sevilla, para iso que pensen os que bailan sevillanas. Eu non teño o deber de bailar sevillanas.
Pero si que lle gusta o pasodobre! Ai, moitísimo, pero non obrigo a ninguén! O pasodobre é universal, e en Sevilla vístome do que faga falta. O meu nacionalismo non me obnubila. Pero se é fanatismo dicir que es galego, pois estupendo.
Prometeuse non volver a Madrid, pero volveu como deputado no Congreso. Foi pouco produtivo para o traballo que se fixo. Pola estrutura tan controlada mediaticamente ou porque cada vez as institucións representan menos fronte aos poderes fácticos. Despois do Congreso non volvín máis a Madrid. Pode ser autodefensivo ou prexuizoso. O noso papel tivo prestixio, pero evidenciáronse os límites para solucionar os problemas galegos.
Cando lle propuxemos facer a entrevista deixou claro que non quería falar do BNG actual. Por que? Cando unha organización política ten a súa dirección e unha estratexia non vén a conto que ninguén de dentro, cunha traxectoria de moitos anos, estableza unha análise. Non estou para facer ditirambos nin críticas cando xa non son responsable, os organismos responsables deben ser respectados pola miña parte. Estou afiliado ao BNG e creo na política que defenden, non me dedico a controlar a ninguén e tampouco ninguén se deixaría controlar. Ademais, Galicia xa vai por un camiño moi preocupante.
É unha sociedade apática? Deféndese en conflitos puntuais, pero non ten confianza en si mesma. Se estamos sempre pendentes de Madrid non imos a ningures. Comparámonos con Andalucía, pero eles teñen unha base demográfica que aumenta e representan o que é España. Nós somos diferentes e estamos a punto de desaparecer.
A súa postura sobre a guerra de Ucraína esperta polémicas. Non pretendo que o nacionalismo se faga dogmaticamente confesional dunha potencia determinada. Pero calquera demócrata sabe que un conflito así só ten a solución da negociación.
«Non estou para facer ditirambos nin críticas cando xa non son responsable; estou afiliado ao BNG e creo na política que defenden, non me dedico a controlar a ninguén e tampouco ninguén se deixaría controlar»
Cre posible unha negociación co réxime de Putin? O réxime de Putin é moito mellor ca o de Ucraína. Que é Rusia? Unha democracia parlamentaria coma a nosa, se non vemos o problema é pola propaganda. Postos a simpatizar, cáeme mellor Putin ca Aznar. E non direi nada da monarquía. Rusia estivo a piques da desaparición coa descomposición social no período de Yeltsin. Eu non podo darlles leccións de moral.
E que me di das matanzas? As matanzas xa as había antes. Cando estás disposto a unha guerra tes que aceptar as consecuencias. Zelenski di armas, armas, armas. Non pide máis madeira? Pois os demais tamén teñen madeira. As guerras non son xogos entre irmás da caridade. Non encobre isto unha guerra entre os Estados Unidos e Rusia cun intermediario? O problema é que os golpes non llelos dan aos EUA, senón ao intermediario. Analistas moi ecuánimes din que é para preparar a confrontación coa China, onde os EUA queren ampliar o seu curral. Nunca vin a Rusia ir fóra das súas zonas de influencia, os EUA métense en todas as partes. Van de listos e modernos, pero paréceme un país horrible cun problema interno racial brutal. A entrevista de Oliver Stone a Putin é espectacular porque lle pregunta de todo: homosexualidade, lesbianismo… Putin tolera cousas para non enfrontarse á Igrexa ortodoxa, pero deixa caer que cada un faga o que queira.
Pero en Rusia non hai dereitos como o matrimonio homosexual. Non se pode, pero non van contra a homosexualidade. Aquí temos dereitos, pero vaise contra a homosexualidade. Non hai tanto en España non había matrimonio homosexual. Parece que por ser homosexual tes que ser favorable ao rock e aos Estados Unidos. Pois mire, eu non o son. Iso tampouco o hai en Ucraína e non pasa nada, en Polonia menos. Que lle vou a facer se en Crimea e no Donbás o 90% queren ser rusos? Imaxínese que chega un gobernante español que mete o Bierzo en Galicia. Galicia decide ser independente, pero o 80% do Bierzo non quere: un político demócrata non se metería nunha guerra.
Ademais de político, vostede é un grande estudoso de Rosalía de Castro. A súa figura está sendo moi manipulada? A súa imaxe non caeu do ceo, acabou aceptándose tras 40 anos de defensa. Traballo custou, a oposición de institucións oficiais e académicas foi brutal. Agora todo o mundo se apunta a Rosalía de Castro, e instrumentalízase para un uso banal. Din que era feminista, «pero non tanto», e despois din que Pardo Bazán si era feminista! E nunca se fai fincapé no aspecto central da obra rosaliana: a súa identificación co dereito galego a decidir. Non se acaba de asumir a transcendencia universal galega de Rosalía.
