Cando penso no perdón vénme á memoria aquel «lo siento, me he equivocado, no volverá a ocurrir» dun Juan Carlos abatido, saíndo pola porta do hospital, tentando parar o escándalo dunha cacería de elefantes en Botsuana en abril de 2012. Para lembrar o contexto, este escándalo sucedía en plena recesión económica, mentres o goberno de Mariano Rajoy aprobaba unha reforma laboral moi regresiva e estaba negociando o rescate de Bankia (de 23.500 millóns de euros) xunto coa subida xeneralizada do IVE, e coa prima de risco por riba dos 500 puntos. Uns meses antes, na mensaxe de Nadal, o mesmo Juan Carlos ao fío do procesamento do seu xenro Urdangarín por corrupción, aseguraba que a familia real debía ser exemplar e que a lei en España era igual para todos. Iso tampouco era verdade. Ao pouco tempo, o CIS eliminaba a pregunta sobre a monarquía como problema no barómetro trimestral. Nunca volveron incluíla.
Aquilo foi unha manobra de comunicación típica da xestión de crises torpemente executada. Non cumpriu o seu obxectivo de recuperar a imaxe daquel rei, non era crible porque non era sincera e os acontecementos posteriores mostraron que o único que sentía e quería evitar que se repetira aquel home, era que o pillaran. E pillárono. Non volveu pedir perdón polas cousas que soubemos despois, que o obrigaron a abdicar e o fixeron escapar de España. Pedir perdón publicamente non forma parte de certa cultura española máis proclive ao «sostenella y no enmendalla», que considera rebaixarse e unha humillación o recoñecemento dos erros.
O código penal español non favorece que os acusados digan a verdade, permíteselles mentir na súa defensa, para evitar ou minorar o castigo. Faise por unha interpretación do Art.24.2 da Constitución que establece o dereito a «non declarar contra si mesmos, e a non confesarse culpables». Isto ten especial transcendencia porque, cada vez máis, o proceso penal parece a única forma de atopar a verdade en sucesos con impacto social, co discurso instalado de que as comisión parlamentarias non valen para máis que tapar as vergoñas dos partidos, e cuns medios mainstream polarizados, politizados e con pouca credibilidade.
Estes días que se está a celebrar o xuízo do accidente de Angrois en Compostela, tivemos a oportunidade de escoitar de novo as demandas das vítimas: «verdade, xustiza e reparación».
A verdade que estableza a sentenza non vai ser previsiblemente máis detallada nin exacta que as investigacións xornalísticas que se publicaron estes anos, como o traballo de David Reinero en 2014 Angrois, o AVE en anacos ou o documental de 2015 Frankenstein 04155 que era o alcume do tren accidentado no mundo ferroviario, de Aitor Rey, dispoñible aínda en Filmin. Non queda dúbida de que houbo decisións políticas electoralistas que primaron a rapidez sobre a seguridade e, como consecuencia (ou non), outras decisión técnicas, irresponsables, que fixeron posible ou facilitaron o accidente.
Para buscar esa verdade constituíuse unha comisión de investigación no Congreso en 2018, cinco anos despois da traxedia, que se disolveu, sen conclusións, pola convocatoria electoral en 2019. Por petición de BNG, ERC e Bildu en 2021 acordouse en pleno reabrila. Veremos se é así, a que conclusións chega e con que consecuencias. Se son quen de superar desta volta o «can non morde can» ou, neste caso, «Ana Pastor non morde Pepe Blanco» da primeira comisión. Ela é agora vicepresidenta segunda do Congreso. El un destacado lobbista, CEO de Acento, disque consultora de cabeceira de Moncloa.
No Parlamento galego non chegou a formarse comisión de investigación polo veto do PP en cada ocasión que se propuxo. O que si houbo foi aquel espectáculo noxento de xullo de 2014. Feijóo entregando, ao borde das bágoas, as medallas de Galicia nun escenario ao que a policía non deixou pasar ás vítimas, que quedaban na porta reclamando que as escoitaran.
A verdade pola que claman é un recoñecemento oficial, do Estado, do que xa sabemos que pasou. Un recoñecemento das e dos responsables políticos e técnicos que asinaron e mantiveron un sistema inseguro por motivos nada edificantes. No documental citado, a familia dun falecido reclama «que recoñezan a verdade do que pasou e que pidan perdón». Un recoñecemento explícito, porque implicitamente xa o é o feito de que os sistemas de seguridade que retiraran e formaban parte dos requisitos de posta en marcha do sistema de alta velocidade, están agora instalados e funcionando. Agora o accidente non podería suceder.
«Haberá sentenza, mais non vai haber xustiza» dicía unha familiar nas portas do xuízo estes días. Considerando que no proceso penal só hai dous imputados, logo de ter incluído e excluído dúas veces a outros cargos de ADIF neste tortuoso e longo proceso de nove anos, non a vai haber xustiza ou non a vai haber completa. E non so porque non haxa mais imputados. A xustiza que ofrece o proceso penal é sobre todo retributiva, concentrada na pena como fórmula de prevención da reincidencia e disuasoria da comisión do delito por outras persoas. As vítimas son testemuñas, pouco mais que convidadas de pedra na maioría dos delitos.
O sistema tampouco favorece a reparación do dano causado. Faino parcialmente pola vía da responsabilidade civil, e polo medio da indemnización. É certo que a actual tendencia do tratamento da violencia de xénero incorpora a reparación do dano como unha consecuencia xurídica máis do delito. Porén é unha excepción no actual código penal.
Pedir perdón contén parcialmente as tres reclamacións. É un recoñecemento de culpa, dicir a verdade cando non te beneficia, e asumir as consecuencias. Fun eu e fixen mal, o meu erro provocou mortes e destrución, entendo a dor das vítimas e pídolles que me perdoen. Así o fixo Francisco Garzón, o maquinista. Non o fai máis nin menos responsable dos seus actos ante a lei. Devolve o protagonismo a quen padeceu a traxedia e dálle a oportunidade de xestionar emocións tan fortes como a ira e o desexo de vinganza, é unha forma de reparación moral.
Non pediron perdón o resto de persoas con algunha responsabilidade política ou técnica no accidente. Tampouco o outro acusado, Andrés Cortabitarte, no seu día director de Seguridade na Circulación de ADIF pediu perdón por asinar a supresión das medidas de seguridade. O seu relato no xuízo está dentro do que lle permite a lei para defenderse: el non tiña responsabilidades e a liña era 100% segura. «Non falei en 10 anos e non vou falar agora» dicíalle aos xornalistas á saída da comparecencia.
Agardemos a sentenza e vexamos se unha vez que as súas palabras non teñan xa peso na pena, ten este home o valor de ollar as vítimas e falar. Ofrecerlles esa mínima verdade, xustiza e reparación que están agora na súa man. Fixen mal, entendo o dolor que provoquei e pido perdón.
A fotografía da apertura é de Simon Burchell. CC BY-SA 4.0 de Wikimedia Commons