Queres ser libre. Queres ser libre e independente. O teu inconformismo, a túa rebeldía e a túa ansia por emanciparte, fai que chegues a Xerais con tan só dezanove anos. Chegas a uns meses de se inaugurar a nova sede da rúa Doutor Marañón. En marzo de 1981, nunha festa á que acoden máis de cen persoas, asistes ao acto no que se marcan os obxectivos da editora: que a cultura galega deixe de ser minoritaria; recuperar para o galego as achegas da cultura universal mediante traducións; difundir o coñecemento dos valores de Galicia no exterior e servir de vínculo de unión para os que viven nesta terra superando sectarismos e narcisismos.
Vaia momento o da túa chegada! Recordas?
A maquinaria ponse en marcha. Para 1982 Xerais ten preparado un plan editorial de sesenta títulos e a creación dunha nova colección xuvenil de traducións de obras clásicas. Esta colección leva o nome de Xabarín. Nela comezas a dar os primeiros pasos na edición.
Corre o ano 1983 e xa estás somerxida de cheo nos labores de edición e divulgación. Participas no programa «Encontros» na Escuela de Maestría San Clemente, en Santiago de Compostela, nunha mesa redonda onde se analiza a importancia de contar con libros de lectura en galego axeitados para o lectorado máis novo. A túa faceta de activista cultural, participando en infinidade de recitais e festivais de poesía, fai que perdas o medo escénico. Falas coma se o mundo dos libros che viñese de estirpe.
Nun dos despachos, na parte en que a moqueta verde cobre o chan da editorial, estás ti. Traballas baixo a luz directa da lámpada que tes sobre a mesa. Gustas máis da luz cálida do teu foco que da que vén do teito, incluso máis que da luz do día que entra pola ventá. Á túa esquerda, a foto de Mike Tyson, «o boxeador máis temido», co seu inmenso pescozo e cos puños en garda. Ti dis que a vida é un cuadrilátero no que hai que estar sempre en garda. Recordas?
Traballas rodeada de papeis, lapis, rotuladores vermellos e, principalmente, dos botiños de típex que sempre están ao teu carón. Ás veces os teus dedos e mesmo os teus beizos acaban manchados co líquido branco que tanto empregas.
Nestes días andas con Amantia entre as mans. Fálanche e ti non contestas, non é o momento, estás en conversa coa obra da Queizán. Estás na Galicia do século IV con mulleres ilustradas pola poesía, estás con Maximila, con Gala –aquela muller á que lle querían roubar o riso–, con Enenocia, con Amantia e coa teatreira Exeria. Estás dialogando cun texto que nos sobrevivirá a todas.
Ocúpaste, aos teus vinte e un anos, de aplicar a incipiente norma do galego, cos criterios aínda flutuantes e pouco claros, nunha das novelas que marcarán un tempo. Estás desacougada; a autora manifesta o seu desacordo coa intervención que fas no texto. Ti estás convencida de que estás a cumprir cun dos labores do traballo de editora: intervir nos textos mellorándoos na forma e no fondo, para potencialos. Con todo, o libro sairá publicado coa seguinte nota:
«Amantia foi escrita con diferente ortografía da que presenta na súa edición. Teño o dereito e tamén o deber de declarar que me resulta penoso ver a miña novela escrita nunha ortografía que non me parece, nen como ensinante, nen como escritora, a idónea para ser imposta como norma en todo o país…». MXQ.
Recordas?
Agora non es consciente, Xela, pero co paso dos anos alguén falará de ti como dunha pioneira. Cando comezas non hai mulleres traballando profesionalmente na edición galega. A edición, o traballo que ti escolles para ser libre e independente. Si, tamén niso es adiantada. Sabes que se non apuras vas perder oportunidades, experiencias… queres apurar a túa liberdade.
Estes primeiros anos da década dos oitenta son tempos ben estraños. Por un lado hai moita ilusión; a sociedade demanda cada vez máis libros en galego, na editora créase o Premio Xerais de Novela, inaugúranse novas coleccións, os plans editoriais son cada vez máis ambiciosos… Pero, do outro lado, a barbarie: «Si no cerrais la editorial, esta noche la romperemos por dentro. ¡Arriba España!, ¡Viva Cristo Rey!», din na chamada anónima recibida en Xerais o Día das Letras Galegas de 1984. A noite anterior, un grupo de tres menores apedraron a fachada de Xerais rompendo os escaparates. Recordas?
Noutra orde de cousas, no ámbito do galeguismo o debate sobre as normas da escrita do galego está candente. Mais ti tomas partido. Ti, que sempre tiveches o galego como lingua de expresión, entendes que se precisa dunha normativa propia para que o noso idioma teña futuro de seu.
Apostas por traducir do portugués O Gato Gaiado e a Andoriña Señá: Unha Historia de Amor, de Jorge Amado, e logo chega a encarga editorial de traducir Amor de perdición, de Camilo Castelo Branco e, tamén, as críticas. Xosé F. Ferreiro, que co paso do tempo será un dos tres académicos que te propón para ser a figura homenaxeada nas Letras Galegas, escribe en La Voz de Galicia: «Temos que sinalar tamén que non estamos moi seguros da eficacia que poida ter para o lector galaico esta versión. E por unha razón ben clara: aquel que ten os debidos coñecementos para ler e comprender o galego, tamén os debe ter para ler e comprender o portugués sen moitas dificultades». Aínda que tamén apunta: «De calquera maneira, se Amor de perdición vai ser máis lida agora polos galegos, benvida sexa a tradución. E os nosos parabéns a Xela Arias polo bo traballo tan axustado ao texto orixinal».
Pero ti tes clara a túa postura e deféndeste: «Hoxe Saramago, na Galiza, lese máis en castelán que no seu idioma». «Amor de perdición tivo certo éxito de vendas e en definitiva facer a tradución supuxo dicir: a nosa é unha lingua completa e capaz».
Despois chega o Premio de Tradução Sociedade da Língua Portuguesa do que tanto gustas. É a primeira vez que unha tradutora galega e unha tradución do portugués ao galego alcanza un premio internacional. Préstache que as túas dúas obras traducidas do portugués fosen presentadas ao premio pola Asociación de Periodistas de Porto. Cando vas a Lisboa recoller o galardón, na túa intervención falas do que significa esta distinción para a lingua galega como recoñecemento internacional en igualdade de condicións con outros idiomas. Consideras que esta distinción foi máis un recoñecemento para o galego que para ti mesma. Recordas?
Sempre que podes defendes e argumentas sobre a necesidade de adoptar unha normativa. Así fas no discurso: «Paixón de militancia e escuros desertores» que ditas na Universidad Complutense de Madrid en 1988. Nel denuncias a situación precaria do teu país e, tamén, da túa lingua: «Galicia sabe cava-la terra, recolle-las nasas ou fabricar un transatlántico en galego, pero aínda empeza a aprender a saír de copas ou facer un trapicheo urbano calquera en galego». Segues mantendo que non será posible unha normalización no uso da lingua sen unha normativa, ao tempo que defendes a riqueza da lingua falada: «Ó analfabeto débenselle palabras lindas. Unha lingua ha medrar coma a hedra, dándolle o sol e mailo aire». Ao mesmo tempo, pides rachar as convencións lingüísticas para facer máis viva a túa lingua: «Unha vez adoptada, usada e asentada a normativa, comezaría a ter senso recoñecer, mesmo habería que provocar, as variacións da lingua falada na rúa, o moldeado do idioma que o seu uso verdadeiramente ‘humano’ vaia facendo». Recordas?
Como Mike Tyson, non tiras a toalla. Ti que levas anos dando a túa visión da vida nuns poemas escritos nunha lingua derruída, segues, ao tempo, traballando nas traducións e na edición: O bosque animado de Wenceslao Fernández Flórez, As bruxas de Roald Dahl…
A raíz dos cambios na dirección de Xerais, a mediados de 1988 créanse novas coleccións, entre elas, unha das túas preferidas, Grandes do Noso Tempo; unha colección que che permite traballar nas diferentes facetas de editora. Por un lado a de divulgadora, participando en diferentes actos públicos para dar a coñecer o lanzamento dos tres primeiros títulos, a de coordinadora de edición e a de tradutora, no caso de Dublineses de James Joyce. Recordas?
Antes de deixar Xerais preparas o fermoso libro que é Tigres coma cabalos. Moito coidaches esa obra. Dende os textos ata o deseño (mantendo conversa permanente con Miguel Vigo) ou a produción (escollendo os materiais con Crego). Proceso que culmina coa multitudinaria presentación ao público nas instalacións do Colexio de Arquitectos en Vigo. Recordas?
Entre 1990 e 1996, mentres retomas os estudos, segues colaborando con Xerais. Polas túas mans pasan moitos dos títulos da colección Universitaria e da Biblioteca das Letras Galegas. Continúas coas traducións e volves ser recoñecida, nesta ocasión co Premio Ramón Cabanillas 1994 polo teu traballo con O derradeiro dos mohicanos de James Fenimore.
Moito falamos neses anos, e nos seguintes, mais nunca comentamos o bonitos que son eses encontros, as apertas que agora si nos damos, as conversas animadas que mantemos falando e falando de milleiros de cousas pero, sobre todo, dos nosos fillos. Recordas?
Agora es famosa, Xela, fanche homenaxes, puxeron o teu nome á Biblioteca Pública de Chapela, crearon o premio Xela Arias da Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación, tes unha rúa en Culleredo, dende A Sega homenaxeáronte co Día das Galegas nas Letras, dedícanche o Día das Letras Galegas… Non queriamos que todo isto sucedese aínda.
Como escribiu Lois Pereiro: «Só ela podía ser tan inoportuna / groseira inculta e pouco delicada…».
Isto era só unha brincadeira túa. Recordas?
Imaxe de apertura: Xela Arias, Xosé Manuel García Crego e Celia Torres en Xerais. Foto: Vilar Cardona, 1989.