A Coruña.- As relacións familiares, as doenzas mentais dende o punto de vista dunha nena, a espiritualidade ou os coidados son temas centrais en El Cuerpo de Cristo (Astiberri, 2023). A ilustradora Bea Lema (A Coruña, 1985) non quixo dulcificar un relato que nace da súa propia experiencia e no que leva anos traballando. A obra foi publicada primeiro en Francia, pero ten a súa orixe nunha novela gráfica en galego coa que gañou o Premio Castelao da Deputación da Coruña no 2017. Agora, o Ministerio de Cultura e Deporte concedeulle o Premio Nacional de Cómic e, entre outros aspectos, salientou a escolla formal arriscada, o uso do humor e a mirada poética. Dende a orixinalidade de mesturar bordados e rotulador, Bea Lema aínda atopou outra vida para esta historia, que se transformará nunha curtametraxe de animación proximamente.

Como está? Máis asentada tras eses primeiros días de aluvión? Contenta, aínda que tamén un pouco atafegada, porque os medios entregástesvos moitísimo. Iso é moi bo para o libro, porque lle dá unha segunda vida agora que estaba a piques de cumprir un ano desde a publicación. Estou moi contenta tamén de que se poñan no foco temas como a saúde mental e os coidados. Como autora dáche moita proxección. É como un aval para futuros proxectos.

Fala dunha segunda vida…, pero realmente é a terceira. O Corpo de Cristo comezou en 2017, cunha primera edición premiada pola Deputación da Coruña. Que reflexión lle fixo ampliar o universo e brindarlle un novo desenvolvemento á trama? Isto vén dado porque cando saíu O Corpo de Cristo xa tivera boa acollida, así que iso fíxome pensar que o tema interesaba. Foi o meu primeiro proxecto de cómic, e apetecíame darme máis tempo para seguir aprendendo a narrar, estender a historia e buscar un camiño gráfico. Iso foi o que me levou a seguir traballando.

Este camiño gráfico xa suscitou algúns debates. Utiliza a técnica do bordado, que combina co rotulador. Tal elección tivo os seus defensores, pero tamén algúns detractores que xulgan que iso non é cómic. Non seguín moito o debate, a verdade, pero si que me chegou. Entendo que unha non pode gustar a todo o mundo. Chegoume tal avalancha de parabéns, de comentarios positivos de lectoras, de librerías… que o debate quedou en anécdota.

«O material ten unha mensaxe: é brando e protéxenos da intemperie, algo que se asocia co feminino e co coidado»

Apodérase a través do bordado, unha disciplina que podía entenderse ata hai ben pouco como un símbolo dos roles de xénero asociados á muller e aos seus labores. Estase resignificando? Para min xurdiu moito da intuición. Ao principio non tiña a intención de facelo así. Entre a primeira edición de O Corpo de Cristo e a seguinte pasaron cinco anos, e nun proceso tan longo hai momentos de altibaixos. Nun momento máis baixo de motivación quixen facer unha das páxinas na técnica de «arpilleras», que mestura téxtil con bordado. Na miña casa teño unha colección de «arpilleras» bolivianas, e tiña a inquedanza de probar esa técnica, porque non deixan de ser ilustracións téxtiles. Gustoume o resultado, gocei do proceso de facer unha cousa lenta, que se vai revelando aos poucos. Ofreceume esa novidade que me faltaba nese momento, que me resultase estimulante a nivel creativo. Desde o punto de non ter experiencia de todo, dende ese proceso de aprendizaxe, tamén me estimulaba. Agora, véndoo desde a distancia, paréceme que ten sentido dentro da historia. Para min, como dis, é unha maneira de resignificar o téxtil, que na miña casa é o oficio dos meus avós, da miña nai, que eran xastres e costureira. É unha maneira de poñer en valor esa forma de facer, eses bordados que quedan no interior das casas, como obxectos de uso cotián. Reivindiqueino como un medio de creación máis, como a pintura e escultura. O material ten unha mensaxe: é brando, protéxenos da intemperie cada día, que son cousas que ao final se asocian coa protección, co feminino e co coidado, que son os temas do cómic.
As «arpilleras» chilenas contaron a represión da ditadura a través dos seus bordados. Igual ca elas, vostede fala dun tema duro, como é a súa vivencia coa enfermidade mental da súa nai, a través dunha técnica delicada. Si. Ao final, trátase de usar os coñecementos que tes para te expresar. Ese é o poder da creación. No caso das «arpilleras» chilenas, fascíname o papel subversivo das súas pezas e como ninguén sospeitou dun grupo de señoras que estaban a coser. Estaban facendo unha crítica moi grande á ditadura. Foi un xeito de que se soubese fóra do país o que estaba a pasar, porque os medios de comunicación estaban secuestrados. Ese xiro paréceme interesante. Estamos nun momento no que hai unha sensibilidade común de que iso é necesario.

«Procurei unha dualidade entre a dureza da historia e o naíf das ilustracións. O contraste é interesante, sen chegar a ser inxenuista»

Hai certa instrumentalización da saúde mental na conversación pública. Ás veces mesmo se utiliza como reclamo publicitario. Como conseguiu fuxir da frivolidade á hora de pasar a historia a viñetas? Creo que, por unha banda, aínda que a saúde mental está de actualidade, cando falamos de temas como a psicose segue habendo tabú. Falamos de ansiedade, de depresión e de cousas así, pero isto é ir un paso máis aló, e existe a necesidade de facelo visible. No meu caso, como é unha experiencia que parte da miña propia, tratei de ser honesta, de compartir as miñas emocións e as miñas vivencias. Cando algo se crea dende a honestidade, iso percíbese. Eu percíboo como lectora. Non o intentei dulcificar, aínda que na gráfica si que quixen que existise unha dualidade entre a dureza da historia e o naíf das ilustracións. Ese contraste é interesante, sen chegar a ser inxenuista.
O cómic reproduce episodios tremendamente duros da súa vivencia como filla dunha muller con enfermidade mental. Como lidou coa sobreexposición de pasaxes tan íntimas da súa historia? Ese medo si que o tiven durante o proceso. Ao final, falas de temas sensibles para persoas da túa familia, falas delas, e non sabes como van reaccionar. O razoamento que gañou é que en gran parte é a miña historia, pero tamén a de moitas outras persoas. Pensaba que compartir isto era parte da solución e non do problema. Nas presentacións hai moita xente que me conta experiencias similares. Sinto que o feito de que eu o comparta dá permiso a outros a falar diso. Cando te sentes reflectida nun texto, ao final acabas por sentirte menos soa.
O libro está contado desde os recordos e os ollos dunha nena. Unha tarefa difícil para unha adulta que puido racionalizar algunhas das súas vivencias. Como foi o proceso de facer memoria? Empecei o libro porque chegou un momento, cando estaba preto dos 30, no que me fixen consciente de que estaba a reproducir o papel de coidadora da miña infancia nas miñas relacións adultas. Isto levoume a unha situación moi extrema que me fixo cuestionar por que chegara aí. Sentín que tiña unha conta pendente. Era consciente do que pasara, pero nunca fixera unha reflexión máis profunda. Non tiña a capacidade de sentar e escribir un guión de principio a fin. O que fixen foi traballar desde a memoria con recordos que para min eran significativos. Fixen historias curtas, de unha a tres páxinas, e xogaba a crear unha orde entre elas. Desa orde xurdía un relato, e tamén xurdían novas preguntas sobre como ir dunha historia a outra. Fíxena un pouco así, por anaquiños, ensaio e erro. O máis difícil foi buscar o fío condutor.
Aínda traballa no universo O Corpo de Cristo, cunha curta en potencia. Polo de agora, xa lle serviu para dar resposta a esas preguntas? Si, axudoume totalmente. Por unha banda, non deixas de tomar distancia ao velo en papel. Despois, lin un cento de cousas sobre saúde mental e infancias traumáticas. Aprendín moito sobre iso, ampliei a miña mirada sobre as doenzas mentais, sobre as diagnoses, sobre se estas serven ou non, sobre como se usa a medicación, como funciona o sistema… Iso axudoume moito, reconcilioume con temas como o feito de medrar cunha educación católica. Serviume para pedir axuda, para dicir que isto non o teño por que vivir eu soa, para enfrontar a parte dos coidados… Serviume moito.

 «En Galicia, ata mediados dos 70, ir ao psiquiatra era unha auténtica barbaridade. A relixión era unha vía para canalizar a espiritualidade»

Un dos temas que aborda o libro é a reconciliación coa relixión. Conclúe que, ás veces, a ritualidade podía servir de terapia para a xente cando non había outros medios…, pero topouse coa denuncia de Abogados Cristianos! Creo que calquera persoa que lea o libro comprenderá que a relixión está tratada dende o absoluto respecto. A portada ten unha metáfora visual, pero o que se ve no interior é que ao final iso é un refuxio para Adela, o único lugar onde a escoitan. É algo que non atopa na súa casa nin na consulta do médico. Responde ao seu contexto social: unha muller que nace no ano 46 nunha aldea galega na que a relixión ten moitísima influencia, e onde ademais hai unha chea de crenzas ao redor dos meigallos, o aire… Para entender a Adela hai que entender isto, e ademais hai que respectar as súas crenzas, porque é algo difícil de cambiar. Só queda convivir dunha maneira sa con elas. O tema da reconciliación ten que ver con que, a pesar de que pasei por épocas nas que me deu moita vergoña que recorreramos a meigas e curandeiras, co tempo conseguín entender que, en Galicia, ata mediados dos 70, ir ao psiquiatra era unha auténtica barbaridade. Por vergoña ou porque non había demasiados. A relixión era unha vía para canalizar a espiritualidade, da que quedamos un pouco orfos ao rexeitar a relixión, e que acompañou o ser humano durante toda a súa historia. Eu vivo esa espiritualidade a través da creación. Agora véxoo dende o respecto e entendo a función que puido ter.

[Fotos de Amador Lorenzo Blach]