O Prestige: Cando en Galicia se moveu o silencio

O de 2002 foi un inverno frío e negro, no que todo parecía conxurarse para acabar nunha necrolóxica. Marea negra de chapapote en toda a costa, marea de ineficacia nas institucións, marea de mentiras que caía desde arriba. Porén, houbo tamén outra marea que remeceu toda aquela conspiración da negrura. A da xente.

Rematou o enterro, e xusto soou o teléfono.

A véspera do 1 de decembro de 2002, entre lusco e fusco, eu estaba cemiterio de Ares. Viñamos de dicir o derradeiro adeus a unha amiga. O réquiem operario da paleta que selou con cemento o nicho tamén tapou de silencio gris as bocas. Liscabamos do centro exacto da tristura, mais eses días Galicia enteira semellaba un «maldito sitio triste», por lembrar a precisión do Dante na topografía do Inferno.

Debería telo apagado. Afasteime da xente, con aquel son criminoso. Unha chamada dende o descoñecido. Tan inoportuna, que decidín atendela por superstición.

Dende o 13 de novembro, viviamos nun arrepiante in crescendo o máis grande pesadelo da nosa historia de pobo oceánico: o desastre e afundimento do Prestige. A primeira noticia escoitáraa na radio do coche, camiño de Pontevedra, para intervir nun acto literario no que tiña que falar, e falei, d’A saga/fuga de JB. Nas datas que seguiron, Castroforte do Baralla non volvería elevarse máis na néboa. Toda fuga imaxinativa víñase abaixo e a enxurrada inimiga, case 80.000 toneladas da peor merda que pavimenta o mundo, arrastrou calisquera torre de marfil. Aquel Leviatán, posto en rumbo suicida, «pavimentou» tamén a catastrófica xestión dos Gobernos central e autonómico, cos dous dioscuros da España conservadora, José María Aznar e Manuel Fraga, en estado de estupor na ponte de mando.

Quen chamou foi Palmou.

O 30 de novembro, na porta do cemiterio de Ares, soou o meu prehistórico móbil. Un chío de Hades na hora do fusco.

—No cuelgue. Le va a hablar el secretario de organización del Partido Popular, señor Palmou.

Nunca tratara con el. Sabía que Xesús Palmou era un dilixente cho de Xosé Cuíña, o verdadeiro piloto da Xunta chamado a suceder a Fraga. Nado tamén en Lalín. Oíra dicir del que antes de dedicarse á política fora inspector de policía.

—Rivas? Chámote porque nós tamén queremos participar na manifestación de mañá.

Caía a noite, ía frío no corpo e na alma. Eu fun ficando só, nunha soidade telefónica, na porta do camposanto. Petrificado, absurdo. Só me faltaba que aparecese un auto escuro e que baixara Godot.

A manifestación do 1 de decembro fora convocada formalmente polas forzas políticas da oposición, sindicatos e asociacións ecoloxistas. Iso non sorprendía. Mais sobre todo, destacaba na convocatoria a presenza case unánime de confrarías de pescadores, asociacións de mariscadoras, e centos de entidades cívicas e mesmo deportivas, en moitos casos con directivas afíns ou próximas á potentísima maquinaria pesada do partido imperante. En Galicia estaba a suceder o que algúns consideraban impensábel. Como no poema de Luís Pimentel, movérase o silencio.

Pensei. Por que me chama a min?

Eu aceptara ler o manifesto do 1 de decembro. E tamén en darlle forma, a partir das reivindicacións acordadas pola mesa da convocatoria. Penso que esta encarga non fora allea a unha intervención que tivera na radio na mañá do 21 de novembro, na hora e no programa de maior audiencia, o Hoy por hoy de Iñaki Gabilondo. Non sabía o que me ían preguntar nin o que á fin ía dicir. Mais había unha multitude revoltada dentro de min cando cheguei aos estudos de Radio Coruña, na praza de Ourense. Tiña uns apuntes, unhas notas a man. E isto foi o que dixen:

«O mar non é cínico. O mar vomita verdades. Cospe,

bota fóra os nosos pesadelos.
O mar di en cada recanto de Galicia: Eu acuso!
O mar di: Non pensarades nada, non é? Onde están
os vosos xefes, outra vez nas verzas?
O mar sabe que a mocidade está na emigración,
sabe tamén que no interior das cortes está o rancor

resignado das vacas, porque tamén se nos puxo
cara de vaca.
O mar sacódese como un só de batería de jazz,
como un cabalo azul.
O mar di: recorda, rapaz, hai esperanza onde
hai rebeldía.
Pero Galicia é stand by. Galicia é delayed.
O meigallo, a intimidación, o silencio,
a alma petroleada.
Fala o mar. Berra: Estades vivos? Hai alguén aí? Estades vivos?».

Lembro que houbo un estraño intre radiofónico, ao cabo non é moi normal que alguén pregunte de súpeto se estamos vivos, e que a Gabilondo debeulle gustar, porque o asumiu como algo colectivo: «Todos temos hoxe a alma petroleada».

Aquel mayday, aquela chamada, foi unha das expresións da revolta das conciencias que se estaba a producir. Si, a xente estaba viva, mais nun estado de shock. Galicia como unha psicoxeografía do desastre. Cada xeración, co seu sambenito catastrófico. Unha Axenda Nacional de Tangaraños.

—Iso foi cando o Urquiola!

—Non, ho! Iso foi cando o Erkowit

O do Prestige tiña as trazas dun golpe fatal. Se acordamos intres de psicoloxía colectiva, Galicia vivía a síndrome de Chuck Wepner, o púxil que inspirou a historia de Rocky Balboa, e que era alcumado como The Bayonne Bleeder (O Sangrador de Baiona) polas malleiras que levara. Nesa época, co neoconservadorismo de campión absoluto, asoballando no ring local e universal, o previsíbel era que todo ficase nun KO, cosedura de cellas, unha man de betadine, o público en silandeira retirada, e a encamar nunha boa esquela.

Mais desta vez o noso Sangrador ergueuse do chan. Ergueuse contra a agresión ambiental. Ergueuse contra
a viscosa mestura de abandono e abuso, esa masa pegañenta que entupe cada intento emancipador. O que é máis importante: ergueuse contra a súa propia lenda. A de perdedor inevitábel.

Esa é a identidade primeira de Galicia. A dun país nacido para perder. Non importa o que se faga: o destino é o naufraxio. Se a idea de redenzón está no himno, é xusto porque os himnos son o lugar do irrealizábel. Somos naufraxio, mais podemos vivir das crebas. Esa fatalidade embelecida. Esa viñeta de Castelao, a do velorio no que unha viúva exclama diante do defunto: «Ai, meu homiño, e que bonito vas co traxe das romarías!». Que imaxe extraordinaria, que ironía. Mais, non semella que ese é o escenario que unha e outra vez reproduce gran parte da cultura e da historia escrita en Galicia sobre Galicia. Pobo defunto con traxe de romaría. U-la historia das rebeldías, das resistencias?

Porque este é un país de defuntos, si, mais de defuntos rebeldes. De náufragos, si, mais de náufragos rebeldes. Esa unión anfibia de vivos e mortos tiña que transformar o naufraxio en rexurdimento antes de que as miles de toneladas do peor asfalto nos pavimentaran o camiño até o Afundimento total. Todas as almas petroleadas, arrastradas á cova abisal onde xa xacía o Prestige.

Esta era, dispensando, a miña stream of consciounnees, a corrente que me ocupaba o maxín, mentres intentaba entender por que chamaba o secretario de organización do Partido Popular de Galicia, señor Palmou. El teimaba e teimaba: «Nós queremos estar aí, co pobo». Expliquei que non era o mellor destinatario para esa demanda. Fun sincero: deille dous nomes que me parecían claves na organización da marcha: Anxo Quintana, do Bloque Nacionalista Galego, e Xesús Díaz, de Comisións Obreiras. No meu caso, eles foran os principais vicarios na encomenda de facer de voceiro dese país anfibio e solidario que se ía chamar Nunca Máis.

—Pero, xa o intentamos. Non podías ti facer algo. Eles non nos queren.

Aquilo tiña xa un ton de consultorio sentimental. Máis que de secretario de partido, Palmou tiña a voz doída dun pretendente non correspondido. Ai, la doulou!, que din os provenzais. Eu imaxinei a Palmou explicar a Fraga que non podían estar no Obradoiro: «Non nos queren, don Manuel!». Imaxinei tamén o rosmar de Fraga, dende a soidade imperial do Monte Pío: «Non se me abrande, Palmou, que los suspiros son aire y van al aire, y las lágrimas son mar y van al mar…». E despois de citar a Bécquer, estoutra viñeta coa súbita arroutada: «Non nos queren? Pois que se preparen para unha carga do Sétimo de Cabalería!».

Podía ter sido aínda máis sincero con Palmou. Podía lerlle a petición final do comunicado que latexaba no peto e que estivera a puír aquela mesma mañá de sábado. Andábame na cabeza o Código Internacional de Sinais marítimas: «Reclamamos a dimisión das autoridades que coa súa ineficacia e irresponsabilidade non souberon impedir que o accidente tivese as peores consecuencias. Dicímolo no código do mar. Delta India Mike India Sierra India Óscar November: D-i-m-i-si-ó-n!».

—Señor Palmou…

—Si, dime.

—Teño un segredo que contarlle. Escoite. Estas son as claves: Delta India Mike…

Ao cabo, el ben podía descifralas. Fora inspector, un cerralleiro dos segredos. Pero, non. Que obxecto podía ter esa amábel chamada se non fose o de obter información? Non tiña sentido seguir a conversa. «Síntoo, señor Palmou. Estou nun enterro». Ese tipo de cousas que só se poden dicir se son certas.

Despois de colgar, sentira malestar, mesmo anoxo. Unha intromisión. Unha manobra estraña. Pero logo, saquei conclusións máis positivas. O «terceiro home» do Partido Popular (despois de Fraga e Cuíña) non movería peza dese xeito de non estaren a detectar movementos tectónicos. O regato do descontento transformábase en río e o río en mar. Por vez primeira en décadas, o partido imperante sentía mover o chan baixo os pés. E o sismo tiña que ser de grandes dimensións.

Ao día seguinte, tiveron que ordenar levantar todas as barreiras das peaxes da Ap-9. Pensei: «Non é isto unha revolución?». Foino, e non só por ese intre utópico no que unha marea de xente liberou a autoestrada do Atlántico. Cando era un mozo xornalista comprometido coa loita democrática en Alemaña, Karl Marx insistía na importancia do sentimento colectivo de «vergoña» como un movemento decisivo das conciencias para rexeitar un réxime de abuso e inxustiza. Ano de 1848, un tempo en que abaneaban os absolutismos, tamén nunha Galicia adiantada (a revolución democrática de 1846, a dos Mártires de Carral). E un amigo e compañeiro de loita, Arnold Ruge, discrepou: «Coa vergoña non se fai unha revolución». E Marx foi máis alá: «A vergoña é xa unha revolución». Iso foi o que pasou en Galicia cando o Prestige. Unha revolución popular contra un Estado de vergoña.

En Galicia tense falado moito da vergoña como un complexo de inferioridade. É algo discutíbel. O que algúns consideran vergoña, pode ser un estratexia de autodefensa, como é ás veces o silencio ou a pregunta por resposta. Mais neste caso, a vergoña, o sentimento de vergoña, transformouse nunha enerxía luminosa. Unha revelación. Non había un Estado (Xunta) democrático, senón unha estrutura de poder. A xestión política consistía en repintar e reforzar esa estrutura, con moitos efectos especiais, mais todo destinado a eternizarse. A revelación foi ver o castelo kafkiano. No lugar da traxedia, no espazo de risco, o poder estaba ausente. De cacería. O Rei, o ministro de Fomento, o presidente da Xunta. Algún, cazando eufemismos de perdices. Eu tamén lembro a un que andaba aos biosbardos. O entón ministro de Medio Ambiente, Jaume Matas. Convocounos aos xornalistas en Barrañán, onde se montara un operativo circense para mostrar ao mundo a eficacia na limpeza. Trouxeran soldados de Ferrol, que dende moi cedo retiraron a cotra máis visíbel da enxurrada. E puxeran unha especie de pasarela de madeira para que o ministro «penetrase» uns metros no areal. Xusto ese día, 19 de novembro, chegou a noticia do afundimento coa dobre de adversidade de que o buque partira en dous, facilitando a saída de fuel dos tanques que aínda mantiñan a carga. Mais o señor Matas estaba feliz. Todos estaban felices co barco afundido. Triunfaba a tese da «solidificación». Preguntei que base científica tiña iso. Segundo as miñas fontes, e citei algunha, ía producirse unha segunda «marea negra». O ministro, con zapatiños de lambido, miroume un bicho abisal e arrincou un florilexio de risos da comitiva cando eludiu o problema e me respondeu: «Parece que usted es un habitual de las profundidades oceánicas». Gustoume ese desprezo. Hei tratar de que o metan na Wikipedia («Es un habitual de las profundidades oceánicas»). O caso é o ministro deu a volta, foi corricando cara o auto oficial e eu tiven a clara noción de que endexamais volvería por Galicia. Volvín cara a praia deserta e outra vez cuberta de brea. Había un mascato morto. Agarreino polas patas. Subín a correr ao alto dunha duna. Erguín a ave abaneándoa como unha bandeira. Mais a comitiva, o Estado, desapareceu camiño dun restaurante.

Margaret Thatcher, a fachendosa musa da modernidade regresiva, era aplaudida por unha parte fanática da sociedade cando proclamaba que «a sociedade non existe». A revelación en Galicia foi a de que era a sociedade a que de verdade existía, mentres o Estado estaba desaparecido ou nun estupor incapaz de garantir a seguridade ambiental. A primeira obriga nunha catástrofe é a información. A información veraz e a presenza. Iso foi outra revelación: a verdade era poñer do revés o que as autoridades afirmaban. A verdade estaba na propias informacións da sociedade, nas fontes realmente presenciais. A xente do mar, xornalistas e medios realmente mergullados na procura da verdade malia os atrancos oficiais, o voluntariado, as organizacións ecoloxistas, as redes científicas nunha conexión de Galicia co mundo… E tamén xente inesperada, algunha «gorxa profunda», xente que sentía ao seu xeito a revolución da vergoña, funcionarios que filtraban información esencial. Algúns deses informadores tiña que ocupar un lugar importante no aparello do poder, mesmo en Moncloa. A información advertía de que o pseudosindicato Manos Limpias (en realidade, unha organización de extrema dereita), en plena actividade daquela, ía querelarse contra Nunca Máis por suposto financiamento irregular. Mais era unha iniciativa combinada co Goberno. E así foi. Ao día seguinte, o Telediario da noite de TVE1 abría cunha comparecencia do voceiro do Goberno, Mariano Rajoy, no que anunciaba con moita solemnidade que se dera a orde ao fiscal xeral de Galicia de proceder a investigar a fondo Nunca Máis. E alí fomos aparecendo en pantalla, como insurrectos, media ducia de galegos. Unha serie fotográfica que se repetiría no ABC do día seguinte, con apuntamentos criminosos a pé de foto. Cada vez que vexo a Mariano Rajoy presentarse como paladín da lei, lémbrome daquela inxuriosa e falsa fake news contra nós. Unha acusación inventada ao estilo das «oficinas» do Santo Oficio. Pero por «gorxa profunda» estabamos advertidos: soubemos quen eran de verdade Manos Limpias e que tipo de manobra estaba en marcha. E puidemos denuncialo, antes de vir o golpe. Nunca souben quen era o noso confidente.

Ninguén nos chamou nunca. Non houbo ningunha gran causa, como pomposamente anunciara Rajoy. O fiscal non era parvo.  Se cadra tamén el sentía algo de vergoña. Estabamos a facer unha revolución e ademais sen un peso. Cal foi o segredo do Nunca Máis? Eu sitúo esa revolución, o producir un tempo novo, liberado, na tempada que se alonga case até as eleccións municipais (2004) seguidas das autonómicas. O primeiro factor foi o ter unha causa absolutamente xusta, a evidencia do abandono e da neglixencia do Estado, pondo a sociedade e o territorio en grave risco ambiental. O segundo, a unidade popular, o sentimento comunitario por riba das siglas, ocupando o baleiro con solidariedade e civismo. O terceiro, unha información e uns discursos que ían ao fondo das causas, cunha poética da verdade, buscando unha confianza básica.

E se algo foi esa revolución foi o xeito de «situacionismo enxebre» do seu mellor andar. O Nunca Máis conseguiu arrincar a tradición das mans do conformismo. Galicia rexurdiu como lugar de Eros, o desexo, a festa, no contexto dunha catástrofe na que tiña o Tánatos, o destrutor, a depresión, todas as de gañar. A unión de loita e festa que se deu durante meses é moi difícil de atopar noutros movementos rebeldes mundo adiante. A Marea Gaiteira en Santiago, O Enterro do Mar no día dos Santos Inocentes na Coruña, A Cabalgada de Reis en Vigo, a Manifestación das Maletas, o Concerto Expansivo Planetario… O día inesquecíbel en que o Manifesto contra o Silencio se oíu en decenas de linguas e en máis de 200 cidades e vilas de todo o mundo. Eu lembro con emoción estar diante dunha multitude en Bolonia:

Faciamo prove del suono con la speranza.
Attenzione.
Stiamo per trasméttere scongiûri solidàli.
Stimao per confortarci il cuore
E rendere più forte il nostro popolo.
Perchpe la terra e l’humanità non hanno prezzo.
Non sono piu in vendita.
Facciamo prove del suono con la liberatà.
Uno, due, tre. Prova! Mai Più!   

Dicía Ryszard Kapuscinski: «Un pobo desprovisto de Estado busca a salvación nos símbolos». Todo o que resultou útil na historia das voces baixas, na historia do traballo e o lecer do pobo, acadou un novo valor simbólico. Cargouse de saudade activa. As buguinas, as maletas, os paraugas. E esa bandeira petroleada que é como o envés salvaxe, corsario, libertario, da bandeira oficial co Santo Grial. Deberían mostrarse xuntas para facer máis comprensíbel a nosa historia e a do mundo.

Sempre se di dende o conformismo (e hainos de dereitas e de esquerdas): pero, para que serviu o Nunca Máis? A xente fai unha revolución para ela mesma, porque a necesita. Eu chámolle revolución porque se viviu un cambio óptico e de pensamento, porque se exerceron as liberdades en rúas e prazas, porque a razón viviu a festa da imaxinación, porque se rescataron do pasado as faíscas de esperanza, porque cambiou o xeito de expresar a protesta, porque se uniu como nunca a loita social e a ecolóxica, porque as novas ideas alumearon novas formas, porque a diversidade e o librepensamento impediu o sectarismo… E os resultados? Na práctica da seguridade marítima, queda moito por conseguir, pero é incerto dicir que estamos igual que antes. No 2002 non había nin un só remolcador público en Galicia. Hoxe existen, e o control do corredor marítimo reforzouse moito. Houbo tamén cambios lexislativos a nivel europeo. O proceso xudicial en España foi unha trapallada. Habería que acadar unha Xustiza Internacional que atinxa tamén ao Medio Ambiente.

E nos resultados de responsabilidades políticas? Os escépticos farían ben en ler as memorias de José María Aznar. Foi o Nunca Máis o que abaneou o seu reino feliz de cartón pedra. Aqueles «cans que ladraban o rancor polas esquinas» foron tamén quen culminaron a Revolución do Mar coa derrota do neofranquismo nas urnas en Galicia. Si, Fraga foi botado do poder pola forza do pobo, nas eleccións de 2005. E el mesmo identificou esa forza: «A culpa foi do Nunca Máis».

Agora que o penso, xa albiscara a treboada cando o Patrón mandou a Palmou que movese todos os fíos aquel sábado 30 de novembro de 2002, cando soaron os teléfonos até nos cemiterios.

 

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail