Segundo Aristóteles, Tales de Mileto pensaba que a alma era capaz de producir movemento, xa que afirmou que a pedra imán ten alma porque move o ferro. Pero Tales de Mileto tamén medía sombras para calcular a altura das pirámides. E os seus cálculos, entre a matemática e a poesía -que no fondo son o mesmo-, servíronlles aos labregos exipcios para chantar marcos nos leiros, toda vez que as augas do Nilo, desbordado, eliminaban os lindeiros da terra: a loita entre a vida sen límites e o poder da propiedade, pero tamén a loita pola supervivencia ante a catástrofe de beleza surreal que supón ver un peixe nadando entre espigas de trigo.

Na infancia do meu pai, nos anos trinta -cando inda era Idade Media no noso lugar natal-, un marco era un piar sagrado porque 20 cm de terra supuñan un rego máis, medio saco máis de patacas ou de pan que, medido en sombras, quitaríanlle a fame a un fillo. Mais fóra do círculo sagrado marcado polos chantos da seguranza, ficaba o bosque, ficaba a sylva, ficaba a marxe, e nela todo o que é diferente, e en mala lóxica, o estraño, o estranxeiro, o alleo. Isto aprendémolo moi ben coas leccións terribles dos contos infantís vedando o bosque aos nenos e nenas curiosos e ansiosos de saber.

Fóra do círculo sagrado marcado polos vargos da seguranza, só podía vivir un ser salvaxe. Moitos e moi diversos son a día de hoxe os estudos sobre o mito medieval do homo sylvaticus ou agreste, cuxa orixe parece retrotraerse ao ser salvaxe chamado Enkidu, cantado na Epopea de Gilgamesh, escrita en caracteres cuneiformes sobre taboíñas de arxila hai máis de catro mil anos.

Nas representacións medievais, o home salvaxe é unha criatura do bosque, incivilizada, de aspecto fero, longo cabelo e barba, ataviado con vexetais ou cun saio cinguido á cintura por un cordón. Porta un caxato ou unha maza -un baloco-, e posúe unha forza extraordinaria.

No século XIV, asociado ás narracións cabaleirescas, o home agreste rapta unha bela doncela, que é liberada polo cabaleiro, pasando así unha das probas rituais para devir heroe. Os xigantes do Quixote son parentes paródicos do noso home salvaxe. Ademais, xa a literatura do Medievo tendera a identificar o retiro natural do ser agreste coa tolemia, a fuxida da civilización como perda do sentido, o abandono da norma e do mundo regrado como irracional exilio. E finalmente, recuberto polo pensamento cristián, o salvaxe simbolizou a vida natural como sede dos instintos primarios que deben ser reprimidos.

O aláparo

Pois ben, emparentado, en certo modo, cos mitos grecorromanos de ciclopes e outros seres fabulosos, e coa concepción medieval do homo sylvestris, viviu entre nós o «Aláparo». Eu lembro, sendo nena, a alusión popular a «comer coma un aláparo», sinónimo de exceso e bestialidade alimentaria, acepción que recolle, entre outros, Eladio Rodríguez no seu dicionario (1958-1961).

Quedara pois, o Aláparo, esquematizado no noso imaxinario mediante un único trazo: o da súa instintiva voracidade. Pero o escritor Ánxel Fole, no seu libro Terra Brava (1955), situou o «Monstro» no veciño «Burato das choias», sito no val de Biduedo, na parroquia de Óutara, entre o Incio e as terras de Brollón, dando conta así da existencia da lenda no lugar: «Os vellos chámanlle a Cova dos Alláparos. Non sei de que lenda viría iste nome».

Fole identifica os «Alláparos» ou «Olláparos», coma «uns homes misteriosos que tiñan un ollo enriba da caluga, ademais de outro na frente», unha sorte de home primitivo que anda pola serra, de gadoupas ferintes, longos guechos e barba, que bota un tafo a bravío e ataca as mulleres á noitada, rouba e asasina. O relato «Por ús pelos» desenvolve o misterio dos crimes levados a cabo polo Aláparo gorecido na Cova das choias, e cuxa descrición corresponde ao mito do homo agreste.

Na obra de teatro Pauto do demo, Fole volve incidir na consideración popular do Aláparo coma monstro, non só no plano físico senón tamén moral, empregando o termo «alláparo» como insulto, a carón de demos, herexes e homes sen conciencia: «¡Home sen concencia! ¡Alláparo! (…) “Casta de demos!… Alláparos!» (…) «Hirexes!, Tineos!… Alláparos!».

Pero, máis acó da literatura, e non moi lonxe do val de Biduedo, no lugar de Vilachá, permanece viva a día de hoxe, na memoria popular, a lenda do Aláparo. Foi recollida no ano 2019 polo arqueólogo Xosé Gago, e incorporada á serie documental «Adegas da memoria» por medio do testemuño do Madera e da Matilde da casa do Marolo, de Vilachá.

Coma as tribos galaicas de mouros e outros seres da subterra, o Aláparo -que probablemente é un ser mítico de raizame e indoeuropea-, vive afastado da civilización, neste caso nas covas ocultas, no reverso do humano. O relato da Matilde contén, coma no conto de Fole, os topoi da fealdade do home agreste e as condutas contrarias ao mundo civilizado: o rapto da muller e unión exogámica cun ser doutra raza, a fereza do instinto e a oposición entre o salvaxe e o pobo, que chega a dar morte ao monstro; mais tamén deixa constancia da natureza maléfica do aláparo, dado que no lugar exacto onde foi enterrado -xunto ao carballo da Chá, fóra da aldea-, non medra máis cá mala herba do mexacán.

Estamos ante a alteridade radical, construída e encarnada nun só ser, e aniquilada e enterrada pola comunidade. E quizais por iso, a sombra do Aláparo, da única fera atroz, regresa como sospeita non-dita cando aló polo 1911 se produce un gran ataque ás reses da zona de Vilachá. Véxase a nova do xornal El correo de Galicia do 20 de xaneiro daquel ano, que lembra a fera de Gevaudan e a loita veciñal contra o descoñecido.

O Benito do Poche

Na miña infancia, lembro ao meu pai chamándolle a calquera, en ton de broma, «Benito» ou «Benito do Poche». Tardei moitos anos en saber quen era aquel Benito que ficara na retranqueira memoria popular coma a encarnación do mito da marxe irrisoria, o Outro, estraño e noso a un tempo, facendo equilibrios no arame da diferenza.

O Benito era o tolo, o nómade de longa barba, sen casa nin acubillo, que ía de aldea en aldea falando só, vestido cun saco vello atado á cintura cuns cordóns dos que penduraban pedras e paus, aspecto que concorda punto por punto coa descrición medieval do home salvaxe. Durmía ao raso ou nunha palleira, nunha corte en inverno, comía onde lle daban algo e xogaba dous balocos con enorme destreza circense, mais endexamais se lle coñeceu un arranque de violencia. O Benito era o noso toliño bo, que non facía mal a ninguén e que, sen deixar de pertencer á comunidade, se situaba nas zonas marxinais da mesma, por vivir amontado e fóra do limes do raciocinio.

Como e por que o Benito do Poche era motivo de burla e concitaba o riso comunal di moito de nós, da socioloxía da exclusión e da antropoloxía do medo, da ancoraxe e da dor. Non deixa de ser significativo que nesta miña inmensa xenealoxía cromosómica non poida aportar nin unha soa imaxe do Benito, nin apenas saiba del máis cá súa posición ex-céntrica froito da loucura.

Como e por que o Benito do Poche era motivo de burla e concitaba o riso comunal, di moito de nós, e di moito da nosa historia de pobo migrante, dos abismos da pobreza e do abuso de poder.

Nacido, coma o meu avó materno, no lugar de Recemunde, a comezos do século XX, o Benito da casa do Poche partiu ás Américas coma tantos outros mozos por ver de ganar a vida. Era de casa humilde e as poucas terras que tiña quedaron a cargo de dúas familias adiñeiradas da aldea, dúas familias cuxo nome non digo, meu Benito, para que fiquen no esquezo e que o lugar da poesía sexa só teu. Eles pagaron, na ausencia do Benito, a contribución das terras e, mediante malas artes, fixéronse coa propiedade das mesmas. O Benito entrementres, alleo ao que acontecía aquí, traballou na zafra do azucre en Cuba e alí foi roendo as únicas alpargatas que tiña e cando a miseria tivo máis ollos có pan, botou en falta o seu teitiño humilde de Recemunde e o labor das súas terras.

Era marzo e era tempo xa de botar as patacas, estender algo de abono no leiro e deitar os picóns na terra. Soñou co carro e coa vaca. Soñou coa portada do patio aberta, subiu a mente das escaleiras e recendeulle na pituitaria un tafo a calduda quente cun anaco translúcido de touciño rancio. Era marzo. Embarcou.

Chegou chovendo. Fixérase home. Ás alancadas polos camiños desde a Estación da Pobra a Recemunde, vía as casas ao pé da montaña do Busto. Íalle o corazón tres metros por diante del, coma se o tangueran cunha aguillada. Así que cando chegou, sentiu incluso antes de ver. Sentiu o teito da casa case fundido chovendo no leito e no lar, e os vargos da súa horta desencravados do chan. Os seus tres castiñeiros xa deran madeira boa para unha mesa de comedor sobre a que xantaban un petrucio e a súa dona. O leiro novo era parte dunha nabeira allea e o can da casa ladraba noutra. Seu pai, en véndoo, saíu da casoupiña e berrou por el, mais o Benito xa só escoitaba o ultrasón do cerebro:

O pote do caldo A manta da cama Aqueles que teñen sona de honrados na vila Deixáronme só coa roupa vestida Amoriñas das silveiras que eu lle daba ao meu amor O pote do caldo e a manta da cama Vendéronme os bois vendéronme as vacas Herbiñas do camposanto onde meu pai se enterrou E todos, todos se van Toda a terra é dos homes Figueiriña que plantei Amoriñas das silveiras O pote do caldo a manta da cama O pote do caldo e a manta da cama Das silveiras, amoriñas, Aqueles que teñen sona de honrados na vila deixáronme só coa roupa vestida…

E así, co corazón fendido andou polos carreiros durante noites e días, oulando diante da casa dos ladróns, polos carreiros, polo monte, ata que dentro da cabeza lle naceu unha flor, que algúns denominan «a pedra da tolería».

O día 13 de maio do ano 1930, a redacción do xornal El Compostelano dá conta da desaparición de Benito González Souto, de trinta anos, «que tiene perturbadas sus facultades mentales».

O resto da súa vida pasouno así, marmulando un soliloquio entretecido de nomes propios e alcumes de casas ricas que non digo aquí, Benito, para que queden no esquezo, e só ti na poesía.

Veciño na infancia, porta con porta, do meu avó materno, o Benito do Poche ía acollerse moitas noites á nosa casa de Saa, onde casou o meu avó José. Alí era ben recibido cunha cunca de caldo e un anaco de pan, unha pouca palla para durmir na corte á calor dos animais, como mandaban as nunca escritas leis da hospitalidade universal, que xa non existen. Unha tarde chegou e dirixiuse ao Batán, onde andaba a mociña miña mai coas vacas, e preguntoulle, moi alterado:

—Nena, viches a muller do indio novo por aquí?

E ela, compadecéndose del, sorriulle e dixo:

—Non, Benito, a muller do indio novo marchou haiche xa ben tempo cara á montaña, queda tranquilo, hom.

E el púxose a xogar os balocos e marchou polo carreiro da súa mente xurando que ía matar aqueles ladróns e que ía atopar máis pronto ca tarde a muller do indio novo -outra reviravolta da alteridade-. Pois aquelas dúas foron as súas obsesións permanentes ata o día da súa morte, que non sei cal foi. Nunca saberemos, aínda que o supoñamos, da explotación á que foi sometido nos campos de cana en Cuba. Nin saberemos o nome da muller do indio novo que, no seu delirio, percorría os camiños de Recemunde a Saa, choutando por riba do Atlántico no espazo e no tempo. Pero si sabemos por que toleou o pobre Benito do Poche. E como e quen o exiliou á loucura facendo del o home salvaxe.

O encontro

 Na memoria popular da nosa inmensa posguerra quedaron os fuxidos antifascistas habitando os lugares ocultos do monte, en moitos casos identificados pola terrible propaganda franquista como «atracadores» e malfeitores amontados, transformados pola retórica fascista en monstros que habitan nas marxes da orde, ecoando de novo o home selvático, o Aláparo, o tolo.

Un dos nosos fuxidos foi Marcelino do Pereiro, que andou escapado dez anos protexéndose da vesania criminal polos escarpados montes do San Vitoiro ou nas casas solidarias da montaña en Lousadela, Couso e Seoane do Courel.

Unha noitada, o Marcelino procurou o acubillo da caracocha dun castiñeiro no lugar do Aredo, preto de Recemunde. Cando xa o rendera o sono, de súpeto sentiu petar con forza no tronco da árbore e pensou de inmediato, con gran pavor, que a brigadilla dera co seu paradoiro. Mais no medio daquela noite de luar e friaxe, o Marcelino albiscou desde a cerna do castiñeiro a longa barba branca do seu veciño Benito, que batía no castiñeiro coma quen peta na porta do alén. Entón, o fuxido inquiriu con ollos espaventados, e o corazón encollido polo medo e pola tenrura:

—Benito, que fas aquí? Que buscas?

E o toliño da casa do Poche, respondeu:

—Coñe, una casa para la culpa, que nadie la quiere!

Poño os meus pés no humilde lugar do Aredo coma quen visita un monumento á memoria e ao encontro inaudito de dous seres desterrados das súas vidas, pola culpa do poder e polo poder da culpa, que non ten casa porque ninguén a quere.

Poño os meus pés alí e volvo ser aquela nena que choraba coa emoción vendo a escena de Frankenstein, na que a meniña lle dá a man ao monstro porque o estraño non lle dá medo, porque ama a diferenza, porque a enche de tenrura a fraxilidade do excluído e comprende o sufrimento de quen soporta o exilio radical da absoluta desposesión.

*Para o meu amigo Abrahám Rubín, filósofo da diferenza.