É defícil atopar unha persoa máis fotografada ca ela e poucos seres humanos espertan tanta devoción na Arxentina de hoxe en día. Nora Cortiñas, unha das fundadoras das Madres de Plaza de Mayo, é unha sorte de rockstar. Leva 43 anos buscando o seu fillo Gustavo, secuestrado e desaparecido no ano 1977, e neste tempo volveuse referencia moral nun país carente de exemplos. Nesa terra de dicotomías que é o país austral, na que non sempre é doado saber onde colocarse, ela é o norte de todos os que queren loitar por un mundo máis xusto.
Se as contras estivesen abertas de todo, a estas horas da tarde, a luz clarearía a sala. Veríanse mellor as fotos en branco e negro, a mesa con tapete de fío que alguén fixo a man, os premios, os pequenos agasallos e recordos. Pero non. A sala está en penumbra. Se as contras estivesen abertas de todo, esta tarde de primavera contraditoria na que vai frío e pode que chova, escoitaríase o rumor da Avenida de Mayo, a cen pasos deste primeiro andar do centro porteño no que funciona a oficina das Madres de Plaza de Mayo Línea Fundadora. Pero non. A sala está muda. A Arxentina é un país de contrastes, como a primavera, como as luces e sombras desta tarde de venres no corazón da cidade de Bos Aires. Peronistas e antiperonistas. Os do Boca e os do River. Os liberais no económico e os estatistas. Os que esixen a despenalización do aborto cun pano verde no pulso e os que prefiren que siga sendo clandestino cun pano celeste. Unha terra de dicotomías na que non sempre é doado saber onde colocarse. Con todo, dende hai uns anos, o mocidade inventou un compás que di así: «Se non sabes de que lado estar, ponte do lado Norita da vida». Ábrese a porta e diante dunha luz agarimosa entre ela: Nora Morales de Cortiñas. «Bebedes café?», di.
Non hai mellor retrato de Norita Cortiñas que o que escribiu a sobrevivente da dictadura arxentina Ana María Careaga, que estivo secuestrada polos militares e a sua nai, unha das fundadoras das Madres de Plaza de Mayo, foi secuestrada, torturada e lanzada ao Río da Prata drogada dende un avión nos «vuelos de la muerte». Na biografía Norita, la madre de todas las batallas, de Gerardo Szalkowicz, Ana María Careaga anotou: «Considérote tan eterna como a auga e o aire, como Borges consideraba a Bos Aires. Se non existiras, habería que te inventar». Fai un ademán, compón un sorriso simpático e di: «Son esaxerados». Pero aos seus 89 anos, andar pola rúa élle tan difícil como podería selo para unha celebridade televisiva, un cantante de pop, un deportista dos que saen nos xornais.
Ela di que é polos libros. O que escribiu Szalkowicz e outro de conversas co psicólogo Pablo Melicchio. Que é por iso, que esas páxinas de memoria explican os remuíños de adolescentes que lle piden selfis e bicos pola rúa, que neses textos está a explicación das apertas a centos que dá cada día a completos descoñecidos, dos aloumiños que entrega e colle nunha universidade, nunha praza, nun campamento, nun centro de veciños, nunha escola, nunha fábrica, en Cataluña ou en Palestina, en Cuba ou en Bruxelas, en Chiapas ou no Xapón… en todos os lados do mundo. «É incrible –repite agora, mentres pinta os beizos porque quere saír ben nas fotos–. É que tanto Gerardo como Pablo escribiron con moita paixón, e esa paixón chega ás persoas que len». Paixón é unha boa palabra.
«Penso que estar no lado Norita é darse conta de que ela sempre apoia os débiles e necesitados –di a cantante galego-arxentina Lorena Lores, secretaria da Federación de Asociacións Galegas da República Arxentina–. Ves pasar unha manifestación dos pobos orixinarios que piden polas súas terras, e aí está Norita, nunca xunto aos terratenentes e explotadores. Fun a unha mani no Hospital Posadas hai poucos días e aí a atopei, pequena no seu tamaño pero enorme na súa forza. Onde hai un traballador ao que lle queren espoliar dereitos, aí ves a Norita. E tamén a encontras entre as pibas de 14 ou 15 anos que piden polo aborto legal, co seu puño en alto e o pano verde no pulso coma unha rapaza máis. Por algo é chamada ‘la madre de todas las batallas’».
Precisamente por eses motivos, a Federación organizou unha homenaxe a Cortiñas no pasado mes de setembro «en agradecemento á súa loita inclaudicable a prol dos dereitos humanos». Diego Martínez Duro é o presidente da entidade e está neste momento en Galicia. Dende alá, conta nunha ponte de palabras que van e volven: «Aínda que se concretou agora, a idea dun acto de agradecemento a Norita vén de hai moito tempo. Francisco ‘Paco’ Lores, presidente da Federación ata o seu pasamento, tiña no seu despacho un pano que ela lle agasallara moitos anos atrás, e sempre dicía que tíñamos que organizar un recoñecemento. ‘Debémoslle moito, sempre estivo con nos’, repetía Paco». O vínculo era mutuo: o pazo da rúa Chacabuco 955 acollera ás nais cando outros se acubillaban detrás das portas pechadas por medo, e elas acompañaron logo as querelas que a organización da colectividade galega en Bos Aires presentou tanto na Xustiza arxentina polos desaparecidos de orixe española canto na Xustiza española polos represaliados polo franquismo. «Norita é todo un exemplo para a colectividade, para a Arxentina, e para o mundo todo».
De volta a Barcelona
Este ano, Cortiñas estivo en Catalunya. Foi pedir «Liberdade aos presos políticos» cun lazo amarelo no peito, preto do broche que a identifica como Madre de Plaza de Mayo e a foto do seu fillo maior, Carlos Gustavo Cortiñas, desaparecido dende o 15 de abril do ano 1977, da que nunca se separa. Na sala deste primeiro andar sobre a rúa Piedras, di sorprendida: «Tiñan fotos miñas na rúa. Se os meus pais vivisen aínda, estarían encantados». Mercedes Vicent tiña oito anos cando cruzou o Atlántico dende a súa Barcelona natal no barco Miguel Gallart. Alá quedaban as rúas do barrio Gótico no que nacera. Sen saber nada dela, Manuel Morales deixou o mesmo barrio poucos anos máis tarde con idéntico destino: Bos Aires. De xeito que non foron as enroscadas ruelas sombrías barcelonesas, senón as soleadas de San Telmo as que os cruzaron. Casaron e foron vivir a unha vivenda no número 1324 da rúa Estados Unidos, a cinco minutos andando da Estación Constitución. Entre esas paredes medraron a pequena Nora e as súas catro irmás. «Daquela, ela xa tiña o carácter firme e maneiras de formiguiña paseandeira, de ir e vir, un chisquiño hiperactiva. Tamén era moi graciosa, facía chistes e era, sobre todas as cousas, moi sensible», lembraba a súa irmá Juanita no libro de Szalkowicz.
Carlos Cortiñas era fillo de galego. Un fillo de galegos como milleiros había polas rúas porteñas na metade dos anos 40. «El pasaba todos os días pola porta da casa dos Morales nos tempos nos que facía a mili –conta o xornalista Szalkowicz–. Alto, ollos azuis, bo mozo, era centro das olladas das mozas do barrio co seu andar perfumado con Atkinsons de lavanda inglesa. Ademais das horas que cumpría no cuartel, tiña un emprego de metade de tempo no Ministerio de Economía. Nora, de 15 anos, tiña ben rexistrado o horario no que o mozo pasaba pola rúa e sempre atopaba a maneira de estar ‘casualmente’ lista na porta para miralo e ser mirada». Un día, Carlos deu un paso máis nese código de ollares, parou diante dela e deulle as boas tardes.
Casaron. El tiña 25 anos e ela 19. E fixeron o que case todos facían: ter fillos e seguir a vida. Carlos Gustavo naceu no ano 1952 e Marcelo Horacio, en 1955. Naqueles anos que Norita lembra como felices, ela daba clases de costura na casa e ocupábase da comida e dos rapaces. As cousas que facían todas as mulleres daquela. Logo sería feminista. Pero naqueles anos non. «Eu nunca lle escoitei á miña sogra a palabra feminismo, pero era unha muller que facía o que pensaba que tiña que facer, gustase ou non lle gustase ao seu home –lembrou en diálogo co psicanalista Melicchio no libro El lado Norita de la vida–. E facíalle fronte. A min, un dos consellos que me deu (e foron moitos porque era unha muller extraordinaria) foi así: ‘Mira, a última palabra nunha discusión ten que ser túa. Aínda que non teñas razón’. E era a miña sogra! E logo, tamén me dixo: ‘Nunca deixes que che poñan un pé enriba porque logo vén o outro pé e xa nunca te podes liberar’. Foi unha boa nai pero ela sabía como eran os seus fillos, tal como fora o seu marido. De xeito que aquelas foron boas recomendacións».
Agora, Norita di que o fillo aprendeu a ser solidario na casa. «Medraron eles e tamén medramos nós que eramos moi novos. Gustavo saíu co interese pola política, mentres que Marcelo é máis sereno. Daquela, coma hoxe, a política estaba aí e os rapaces decatábanse cedo das cousas. Gustavo viviu sempre nunha familia na que había moita solidariedade, entre as miñas irmás, coas nosas curmás, e levou iso adiante. No ano 70, foi traballar axudando á xente dun asentamento de chabolas e de alí pasou á acción política na Juventud Peronista. Na casa tiñamos medo, pero el quería cambiar o mundo».
Quería cambiar o mundo, pero outros non querían. Norita e o seu home, Carlos Cortiñas, sabían que eran tempos duros. O 24 de marzo de 1976, os líderes das forzas armadas da Arxentina deron un golpe de Estado contra a presidenta constitucional María Estela Martínez de Perón. Metérona presa e lanzaron un operativo de secuestro, tortura e asasinato de opositores que deixou 30.000 desaparecidos. «Pedinlle: ‘Gustavo, no vaias diante nas manifestacións’. E el respondeume: ‘Mamá, o que queres é que vaia o fillo dalgunha outra nai? É igual, todos nós somos o mesmo’», contou Norita no libro de Melicchio. O fillo maior tiña daquela 25 anos, era pai dun neno de dous anos chamado Damián e traballaba na axencia pública de enquisas. A nai viuno por última vez o domingo de Pascua de 1977. Foi secuestrado na mañá do día 15 de abril, na estación de tren do barrio de Castelar, no extrarradio bonaerense.
Os ósos de Franco
«Quitar o corpo de Francisco Franco dese espazo funesto, creo que é un triunfo do pobo. Máis aínda, penso que as cousas van cambiar agora. É un paso que se tiña que dar hai moitos anos, pero como quedan os fillos e os netos dos fascistas, a Xustiza non puxo as cousas no seu lugar. É un progreso moi grande e un recoñecemento ao pobo republicano». A entrevista non comezou, pero Norita quere falar de España. Vén dunha mañá chea de compromisos e, cando esta conversa remate, vai pasar pola Praza de Maio onde centos de rapaces e rapazas piden accións contra o cambio climático. Logo, marchará á Universidade de Morón a falar cos estudantes non sen antes visitar a Praza do Congreso na que saudará a uns enfermeiros que esixen dereitos laborais. E así, cada día. «Marcho a Palestina a finais de outubro. Nunca quixen ir, pero unha asociación catalá invitoume a un foro e quero coñecer e falar coas familias das vítimas do Estado de Israel. Entón, vou», di.
«A relación das Madres de Plaza de Mayo coa Federación de Asociacións Galegas vén dende sempre con nais como Carmen Cornes e Dionisia López Amado, galegas emigradas, a propia Norita –retoma Diego Martínez Duro, presidente da entidade– e Adolfo Pérez Esquivel, Nobel da Paz e galego tamén. Todos eles apoiaron as tres querelas que presentamos na Xustiza arxentina esixindo polos galegos desaparecidos e tamén a que levamos contra o Estado Español polos crimes do franquismo». Nun diálogo con varios días polo medio, Cortiñas lembra aquelas primeiras reunións: «Con outra nai catalá fomos ao Casal de Catalunya en Bos Aires. Aínda que nos recibiron e puidemos dar testemuño do que pasaba cos nosos fillos, eles nunca fixeron nada. É verdade que non había moitos fillos de cataláns desaparecidos, pero un só caso tería que ser suficiente. Penso que tiñan medo… –di e deita as mans sobre o peito nunha inmobilidade infrecuente para ela–. Logo, fomos á Federación». Martínez Duro dirá dous días máis tarde que non coñecía o episodio do Casal de Catalunya: «Pero non me estraña –engade–. O único estado que ten desaparecidos de seu na Arxentina e nunca se querelou por eles é España. Por iso, facémolo nós. É inexplicable, pero esa é a realidade que temos: un Estado Español que non fai nada polos desaparecidos no seu territorio e tampouco o fai coas vítimas de ditaduras latinoamericanas».
«As nais sempre apoiaron a Federación e viceversa –vai dicir a cantante Lorena Lores–. Foi Norita quen acompañou ao meu pai, Paco, cando se presentou na embaixada de España para pedir a desclasificación da información que eles tiñan sobre persoas desaparecidas. Negáronse, claro. Pero co tempo e coa axuda doutra xente, eses datos apareceron. En definitiva, a Federación é unha casa republicana e elas, que estaban perfectamente ao tanto de todo, sabían iso e tamén se sentían republicanas. A fin de contas, sempre é a mesma loita: contra o franquismo, contra a ditadura asasina arxentina… unha única loita». As maneiras desa batalla que ten mil caras non gardan secretos para Nora Cortinas: unha foto do ano 2008 déixaa ver cun pasamontañas en Chiapas, México. Noutra, de 2010, dálle unha aperta a Evo Morales na asunción do seu segundo mandato como presidente aborixe en Bolivia. Unha imaxe sen data, móstraa xunto a Fidel Castro en Cuba e outra con Lula Da Silva no Brasil. Hainas con asociacións de mulleres xaponesas, coa deputada kurda Leyla Güven, falando nunha manifestación da plataforma Ni Una Menos contra os feminicidios na Arxentina, noutra que pide a legalización do cannabis e esixindo o aborto legal, seguro e gratuíto. Sempre unha mesma loita.
«Son a única das Madres de Plaza de Mayo en adherirme ao pedido do aborto legal –di Norita escoltada polas fotos dunha xeración amputada–. Dende logo, iso non quere dicir que eu estea a favor: ningunha muller se practica un aborto por gusto e logo presume diso. É unha necesidade e eu apoio todos os puntos: que non se penalice, que se faga nos hospitais e de balde, e que o Estado coide as mulleres. Non é verdade que, se se despenaliza, vaia haber máis abortos. Agora mesmo –e levanta o puño da camisa para ensinar o pano–, na clandestinidade, é unha práctica que mata rapazas, deixa nenos orfos e moitos danos nos corpos das que sobreviven. É por iso que decidín poñer o pano verde, porque quero o dereito das mulleres a decidir sobre o seu corpo». Pode medir metro e medio como moito e con seguridade non pesa máis de 50 quilos. Os cabelos brancos enróscanse en ondas harmoniosas. Conserva a beleza da mocidade cun encanto que a fai especial. Cando a conversa remate, vai poñer o pano branco que identifica as Madres de Plaza de Mayo e nesta sala, as leis da física suspenderán un intre o seu mandato porque, sen tocar as contras nin os interruptores da luz, algo brillará diante dos incrédulos ollos visitantes. Pero aínda non. Aínda ten cousas para dicir.
Ser nai, volverse Nai
«O primeiro grupo das Madres comezou o 30 de abril de 1977. O día 15 lévanse a Gustavo e eu comezo a correr de aquí para alá, recursos de habeas corpus, a comisaría, os bispados, o Ministerio do Interior», lembrou nunha conversa na Universidade Nacional de San Martín (Unsam) e en moitas outras entrevistas, conferencias e mesmo diante da Xustiza. Cóntao en presente. Aínda que pasaron 43 anos. Un cuñado seu avisouna de que outras nais se xuntaban na Praza de Maio, no centro da cidade de Bos Aires, a 27 quilómetros da súa casa en Castelar. Alá foi. Eran todas mulleres que buscaban os seus fillos secuestrados. Ninguén lles daba razón deles e intercambiaban aí, na praza que é o embigo simbólico e político do país, informacións e ideas de como seguir. «Fun e aí coñecín a Azucena Villaflor e ás outras e comezamos. Na casa quedaba o meu home e a miña nora (a muller de Gustavo) co neno. A prioridade era buscar o meu fillo e entrei nunha espiral de tolemia, porque é unha tolemia. Con todo, nunca baixei os brazos. Nunca! E tiña medo. E recibía ameazas: chamadas por teléfono e pintadas nas paredes do barrio nas que poñía o meu nome completo e ‘Nai terrorista’».
Daquela eran poucas. Chegarían a ser 400. «As que eramos ao comezo, iamos tres a un sitio, catro a outro. Faciamos operativos grupais moi parecidos ao que formula a psicoloxía social elaborada por Enrique Pichon Riviere. Eu, co tempo e de maior, fun estudiar psicoloxía social, porque as alumnas dese centro facíannos entrevistas para os seus traballos. E elas dicíannos: ‘Vós facedes na práctica o que Pichon Riviere ensina na teoría’». Pero antes de formarse en psicoloxía social, Norita e todas as nais aprenderon algo dos seus fillos: «O noso cambio, eu diría o noso avance, foi tomar conciencia de que levaran os nosos fillos porque eran militantes sociais e políticos. Entón, pasaron os anos e fomos aprendendo cos sindicalistas, cos mestres, cos médicos, e coa xente toda que sae á rúa a loitar para manter a batalla que deran os nosos fillos e as nosas fillas contras estas mesmas políticas de opresión, de falta de traballo, de fame, de encollemento dun país rico que sempre se volve pobre… todas esas cousas aprendémolas na rúa».
–Sodes conscientes do peso que ten o pano branco nun xuízo, nunha manifestación, nunha rolda de prensa?
–O pano marca unha diferenza. Mesmo se só hai unha Madre aí. Antes, iamos varias, de tres ou catro a apoiar causas. Pero agora quedamos moi poucas. Entón, imos de a unha e a apañarse.
Norita abraza a Sergio Maldonado: o seu irmán foi secuestrado e asasinado durante unha redada de forzas de seguridade ao mando do Goberno de Mauricio Macri e o seu corpo estivo desaparecido case un ano. Norita abraza as familias dos 44 mariñeiros desaparecidos no océano no submarino ARA San Juan. De novo, o Goberno de Macri non controlou o estado da nave e logo tampouco buscou os corpos. Só a presión da xente empuxou a atopar aos mortos varios meses despois. Norita abraza a familia dos mozos Darío Santillán e Maximiliano Kosteki, asasinados pola policía durante o Goberno de Eduardo Duhalde no ano 2006. Norita, nas marchas do orgullo gai. Norita, na mani a favor do autocultivo de cannabis. A avogada Gabriela Conde, membro da Gremial de Abogadas y Abogados, di: «Cando Nora ou outras Madres van a unha audiencia xudicial, os xuíces saben que as Madres están mirando. E iso aporta moito. Nora sempre está lista para ir a calquera xuízo, ten unha empatía impresionante coa xente máis vulnerable».
É difícil atopar unha persoa máis fotografada que ela neste país austral: aí onde chega, mareas de adolescentes, trintañeros, e mulleres e homes do tempo dos seus fillos, achéganse, fálanlle, pídenlle un selfi. «Poucos seres humanos espertan tanta devoción na Arxentina de hoxe en día. No universo 2.0 como na vida real, Nora Cortiñas é unha sorte de rockstar», anota no prólogo do seu libro Szalkowicz. A coherencia é a explicación. «Gardo como postais inesquecibles dous momentos –di Fernanda Lores, filla de Paco e integrante da directiva da Federación que organizou a homenaxe a Cortiñas–: que ela viñera despedir o meu país no seu funeral, e a súa presenza durante a represión aos médicos do Hospital Posadas en xaneiro do ano pasado. Eu estaba aí co meu fillo menor, parapetados detrás dunhas escaleiras cando Nora subiu. Meu fillo, Beltrán, saíulle ao paso, deulle unha aperta e díxome: ‘Mamá, eu quedo con Norita’. Para nós, ela é exemplo de dignidade, de conducta intocable e de loita que
non claudica».
En 43 anos de Madre de Plaza de Mayo e en 89 de vida, Norita Cortiñas non se deixou seducir por ningún partido político nin goberno. Ela esixe Memoria, Verdade e Xustiza. «Non perdoamos. Non nos reconciliamos», repiten as Madres. E así como critica a Macri, tampouco foi nunca aos actos de Néstor Kirchner e Cristina Fernández que reforzaron as políticas de dereitos humanos no país e reivindicaron a loita da xeración asasinada nos anos 70. «A vida dos nosos fillos non se negocia –di–. As Madres non pensamos todas do mesmo xeito. Temos unha única meta común, temos iso claro, pero política e ideoloxicamente non pensamos igual. Así como hai algunhas de nós que decidiron apoiar a algúns partidos, eu non o fixen nunca». E non se deixa conmover. No libro Norita, la Madre de todas las batallas, o seu neto Damián Cortiñas, fillo de Gustavo, escríbelle un texto de homenaxe: «Sempre chanceo e lle pido tres cousas: que se coide, que se porte ben e que sexa un pouco máis peronista». Pero Norita non se fai peronista nin antiperonista. Norita non é como a primavera austral ni como as luces e sombras desta sala. «Gustavo quería cambiar o mundo –di agora, xusto antes de rematar–. E nós aínda queremos cambialo, malia que é difícil… moi difícil».
