Esta é a crónica dun engano, a dos refuxiados que acudiron á chamada de Erdoğan para cruzar a Grecia. Despois do errado pacto UE-Turquía e das reiteradas ameazas do máximo mandatario turco con abrir as fronteiras cara á Unión Europea, o pasado mes de febreiro chegou o momento perfecto para Ankara: as simples ameazas deron paso ás accións e as portas abríronse para os case 4 millóns de refuxiados que viven en Turquía. Pero ao chegar atoparíanse con múltiples sorpresas que non esperaban. Os refuxiados que soñaban con cruzar, sen resistencia, a territorio europeo foron as únicas vítimas deste pulso entre Ankara e Bruxelas. E das esperanzas iniciais, pasaron pola indignación rematando na resignación.
O fume das fogueiras, a día de hoxe, segue impregnando o insalubre ambiente do paso fronteirizo de Pazarkule, a poucos quilómetros da cidade de Edirne, a antiga Adrianápolis, a porta de Tracia. Os que acudiron á fronteira terrestre entre Turquía e Grecia son os bombardeados en Siria, os esquecidos en Turquía e, agora tamén, os gaseados por Grecia na fronteira. Por que ademais do fume das cachelas, os refuxiados –pícaros incluídos– tiveron que facer fronte a unha resistencia policial grega que utilizou todo ao seu alcance para sementar o terror entre os máis desafortunados do planeta, aqueles que buscan o asilo político para sobrevivir. Miles deles trasladáronse á fronteira e instalaron un improvisado campo de refuxiados á espera de divisar a apertura dunha simple porta. Pero esa simplicidade esconde un armazón que xa hai anos que se xesta nos despachos de Bruxelas e Ankara. Erdoğan, o día 28 de febreiro, pulsou o botón dos refuxiados.
Mentres as bombas do réxime sirio chovían sobre as posicións turcas en Idlib, o 27 de febreiro, o presidente turco Recep Tayyip Erdoğan convocaba unha reunión urxente que, malia as especulacións sobre unha posible operación militar a grande escala sobre territorio sirio, resultaba na apertura da fronteira con Grecia. A medida chegaba a través dos medios de comunicación e a ameaza reiterada do máximo mandatario turco convertíase nunha realidade. O pulso entre Erdoğan e a Unión Europea xa era efectivo, pero o primeiro prexudicado sería Grecia.
«Quero ser claro: non toleraremos entradas ilegais. Estamos incrementando a seguridade na fronteira», avisaba a través de Twitter o primeiro ministro Kyriakos Mitsotakis. A súa seguridade reduciría a cero as posibilidades que tiñan os refuxiados por cruzar.
Un convoi patrocinado
Moitos refuxiados que non poden pagar o custo dun traficante viron na apertura de fronteiras unha oportunidade de ouro para seguir o seu camiño cara á Unión Europea. Podíano facer sen xogar a vida cruzando o Evros –onde nunca se resolveu o número de mortos intentando cruzar o río– ou no mar Exeo, unha das rutas máis mortíferas do Mediterráneo. Poucas horas despois dos bombardeos en Idlib, coma se dunha coreografía se tratase, decenas de autobuses saíron pola mañá do icónico barrio de Fatih cara á cidade de Edirne, situada 240 km ao norte de Istambul e que representa o último gran centro urbano turco. «Ningunha das persoas que sobe a este autobús ten que pagar, o noso país está en guerra e a situación en Istambul é moi complicada, polo tanto, marcho», explicaba Emir, refuxiado sirio. Segundo medios locais, moitos autobuses estaban financiados polas municipalidades da cidade que aínda controla o Partido da Xustiza e o Desenvolvemento [AKP] de Erdoğan. Pero o número non era suficiente: ao convoi de autobuses tamén se sumaban durante varios días coches particulares, furgonetas e taxis abarrotados. «Pagamos 700 liras [100 euros] entre cinco», afirmaba un refuxiado nunha área de servizo no medio da autopista que conecta ambas cidades.
Abdul, da cidade de Alepo, negaba coa cabeza mentres falaba por teléfono. Facíao aos pés dun deses autobuses que partía cara a destino incerto. Non sabía se debía tomalo: «Teño muller e un fillo, estou pensando en subir ao autobús, pero non o teño claro, non sei se é unha boa oportunidade», afirmaba. Ao mesmo tempo declaraba que en Istambul non se lle perdeu nada: non fala turco, non ten traballo e o seu fillo non pode ir á escola por falta de diñeiro. Turquía, de abrirse á poboación refuxiada, pasou a rexeitala mediante presión política, económica e social. Dese modo, moitos soñaban coa apertura de fronteiras e a fuga foi case inmediata. «A fronteira está aberta, nós intentarémolo. Se os gregos tamén nos abren as portas, entraremos na Unión Europea. Pola contra, estaremos obrigados a volver a Istambul», dicía Halil. Pero no paso fronteirizo de Pazarkule, ás portas de Europa, os refuxiados apiñábanse e atopaban unha situación distinta á que imaxinaran.
«Viñemos ata aquí porque Erdoğan dixo que poderiamos pasar», afirmaba un mozo refuxiado de Afganistán, sabendo que pasaría a súa primeira noite –das múltiples que virían– á intemperie e mirando cara a un enreixado blindado de arame e homes uniformados. A maioría dos que se aventuraron o primeiro día no intento de cruzar eran novos e camiñaban sos. Xuntábanse en pequenos grupos e fantasiaban coa súa inminente chegada a Europa, a poucos metros. Pero a crúa realidade ditaba que as fogueiras serían a súa única fonte de calor nas xélidas noites que lles agardaban. Ao día seguinte sumaríanse familias e nenos. Erdoğan, á súa vez, xa tiña unha firme mensaxe que trasladar aos despachos do «club dos 27». Segundo a Organización Internacional de Migracións, (IOM) pretode 13.000 refuxiados trasladáranse á fronteira con Grecia para intentar cruzar.
O fin dun pacto
O pacto asinado en 2016 entre Bruxelas e Turquía nunca estivo exento de polémicas: Turquía exercía de gardián de ferro ante os refuxiados que querían chegar á Unión Europea, mentres Bruxelas liberaba 6.000 millóns de euros. Erdoğan, desde un principio, queixábase de que o diñeiro non chegaba e ameazaba con abrir as súa portas. Esta ameaza, reiterada en demasiadas ocasións, converteuse nunha realidade que empezou a ter consecuencias, e chegou tras uns bombardeos en Idlib onde morreron decenas de soldados turcos. Estes mesmos combates en Siria non deixan de engadir presión á fronteira sur do país anatolio, polo que o presidente turco decidiu trasladar esa presión ao norte do país. De tal forma, o mandatario tamén pediu maior implicación, por parte da UE, noconflito que xa fai 9 anos que desangra o país –aínda– de Bashar al-Ásad.
O plan de contención grego
Desde que estalou a desbandada de refuxiados cara a Grecia, por terra e mar, as autoridades helenas intentaron –con éxito– conter as chegadas utilizando a forza. Poucas horas despois, o caos na fronteira terrestre presentábase en forma de gas pementa e varios feridos leves, medidas que a policía grega aplicaba para evitar a entrada dos miles de refuxiados que se atopaban na porta de Pazarkule. Turquía tamén acusou as forzas de seguridade gregas de disparar contra os refuxiados con balas de goma preto do paso terrestre de Ipsal. Calquera información era negada sistematicamente desde Atenas, pero a reacción helena percibíase implacable.
Nas illas, o aumento das chegadas tamén se manifestou. Segundo a policía grega, as illas viron incrementado o número de chegadas e varios activistas afirmaron que Lesbos xa non era unha zona segura para eles, pois tamén incrementou o número de persoas neses convulsos días: «Hai checkpoints de fascistas que buscan voluntarios de ONGs, pero o Goberno e a policía non fan nada para evitar as pescudas», explicaba Ariadna Gomà, voluntaria na illa grega, unha afirmación que deixaba entrever a permisividade dun Goberno decidido a facer canto fose posible para evitar a entrada de refuxiados, aínda que iso provocase un estalido social. Dese modo, segundo explicou esta voluntaria, «as ONGs recomendan que nos vaiamos». Os piquetes en centros de axuda, os ataques cara a ONGs e, ata, os incendios en centros de día para refuxiados –como o de One Happy Family– foron accións habituais por parte dos grupos fascistas. Pero os ataques tamén eran constantes nas costas. Só tres días despois de que a crise estalase, un menor de idade morreu cando a súa embarcación envorcou preto da illa de Lesbos, un feito provocado por outro barco que disparou preto da improvisada embarcación, segundo testemuñas.
Mentres a desbandada de refuxiados se producía en todas as frontes, o primeiro ministro Kyriakos Mitsotakis convocaba unha reunión de seguridade urxente e decidía anular o proceso de peticións de asilo: «A partir de agora, non imos aceptar ningunha solicitude durante un mes», comunicou o mandatario mediante redes sociais. A día de hoxe, non existen novas peticións, mentres o país tramita –afirman– 125.000 solicitudes e recursos. Para o portavoz do Goberno grego, Stelios Petsas, a decisión tamén pasaba por sinalar de forma abrupta ao país veciño: «en lugar de reducir redes de contrabandistas, Turquía converteuse nun contrabandista», dixo.
Deportacións en quente
A estación de autobuses de Edirne converteuse no punto onde moitos refuxiados se agrupaban: «Desde aquí, como mínimo, temos servizos e comida», afirmaba Umar, un refuxiado paquistaní. Un dos maiores problemas que tiñan que afrontar era vivir as 24 horas sen ningún tipo de comodidade nos improvisados campos, polo que moitos decidiron acampar preto deste tipo de instalacións. «Cóbrannos 8 liras [1,5 euros] por un auga», explica queixándose duns prezos que respondían a unha implacable oportunidade de negocio por parte dos pequenos comerciantes turcos. A escasos metros da estación, unha casa en construción exercía de vivenda para algunhas decenas de refuxiados. Mulleres e nenos quentábanse nas fogueiras e os muros paraban o intenso vento que houbo eses días. Mentres, os homes deambulaban pola zona en busca dalgunha resposta ás súas preguntas. «Abriranse as portas de Grecia?, Debemos volver a Istambul?, Podemos volver a casa?», preguntaban. A desinformación reinaba e os refuxiados esperaban a resolver eses enigmas. Pero a palabra esperanza evaporábase co pasar dos días e moitos optaban por intentar cruzar sen a autorización helena.
Mentres o Executivo turco celebraba a transferencia de miles de refuxiados cara a terras gregas, a realidade a pé de fronteira difería: todo aquel que intentou atravesar o Evros, río que separa ambos países, foi rexeitado pola forza. «Onte atravesamos o río ás nove da noite. Pedíannos 100 liras a cada un para subirnos ás barcas, pero os gregos atrapáronnos e roubáronnolo todo», explicaba Masud, nacido en Siria. El é un dos miles de refuxiados que o abandonou todo para perseguir o soño europeo: «dixéronnos que a porta [de Grecia] estaba aberta e deixeino todo, o traballo, a casa, pero a porta está pechada. Agora mesmo xa non temos nada», afirmaba ao bordo do choro.
Zekerya, refuxiado iraquí, camiñaba de forma decidida cun compañeiro por unha estrada ao bordo da fronteira, pero confesaba non saber cara a onde ía: «nin os gregos nos deixan pasar, nin os turcos nos permiten volver», declaraba. Este refuxiado decidiu volver Turquía dentro, pero os gardas de tráfico paráronlle os pés: «Unhas 10 ou 15 familias tomamos esa decisión, pero a policía parou o convoio de taxis e obrigáronnos a volver á fronteira. Non nos deixa volver a casa». Os pasos fronteirizos entraban en ebulición e os puntos onde os refuxiados se concentraban para cruzar alén do río xa eran múltiples: se antes era no paso de Pazarkule, agora a multitude estaba ao longo do río.
Preto de alí, tres mozos afgáns camiñaban por un lugar rodeado de campos de cultivo. A policía grega acabáballes de aplicar unha deportación en quente e tamén lles roubaron todo. «Por aquí hai policía?», preguntaba un deles. Tampouco querían toparse coas autoridades turcas: «Se nos ven dirannos que o volvamos intentar, pero o único que queremos é volver a casa». Todo aquel que se topase cun uniformado turco sería redirixido aos puntos onde o Goberno decidise. Cerca do paso de Ipsal, na poboación de Yeni Kavakli, unha estación de autobuses estaba totalmente ocupada polos refuxiados que querían sumarse ao tren de Grecia. Era un dos puntos desde onde Ankara catapultaba os refuxiados cara a terras helenas. Pero aos poucos, ata desde o palacio presidencial turco viron que os seus esforzos por desfacerse dos refuxiados eran en balde.
Co paso dos días, o convoi facíase patente, pero de volta, e as áreas de servizo enchíanse en sentido contrario. Ademais, os poucos que aínda tiñan esperanzas, tiveron que dar marcha atrás pola ameaza do coronavirus. Moitos deles fixérono sabendo que o pouco que tiñan ao partir cara á fronteira grega desaparecería –como o seu traballo ou a súa vivenda– e terían que volver empezar outra vida no mesmo país do que quixeron fuxir cando Recep Tayyip Erdoğan os enganou dicíndolles que as fronteiras estaban abertas, o que nunca foi do todo real.