O neoliberalismo autoritario non é novo. A economización da vida e a erosión da soberanía estatal quítanlle á política a capacidade de resolver problemas, de atender demandas e debilitan as democracias. Neste contexto, o triunfo de Milei é unha catástrofe longamente anunciada. Cando o presente se satura e todo o malo xa está a suceder, os imaxinarios de futuro adelgázanse e o desexo de destruílo todo atopa sólidas condicións de escoita. A transición ao fascismo pode ser veloz.

O enmudecemento que pode producir que o mundo que nos rodea cambiase non debe confundirse coa sorpresa inxenua porque ese cambio haxa, ao fin, sucedido. A desorientación que a algúns nos atravesa explícase máis por falta de horizontes que sinalen o camiño nesta nova realidade que polo asombro de quen non viu vir a transformación social que se estaba xestando.

Á fin e ao cabo, o neoliberalismo autoritario non é un fenómeno novo e non só porque houbese experiencias como as de Trump ou Bolsonaro, senón porque desde hai tempo veñen xerando as condicións de posibilidade para o enfraquecemento da democracia da que somos testemuñas. E isto en dous sentidos. Por unha banda, a economización da vida que erixe á competencia como modelo de toda socialización fraxiliza os valores e os consensos sobre os que se sosteñen os réximes democráticos (como a exclusión da violencia política que o refundara no noso país, hai 40 anos). Doutra banda, o neoliberalismo erosiona as soberanías estatais (non só a través da incidencia na política económica de organismos multilaterais de crédito como o FMI, senón tamén por mor da transnacionalización do capital, a financiarización da economía e a dixitalización sen fronteira dos múltiples intercambios comerciais e sociais), quitándolle á política a capacidade de resolver problemas, de atender demandas, de decidir de modo autónomo estratexias e técnicas de manobra.

Cando eses problemas se agravan e a política non consegue ofrecer respostas satisfactorias, pero tampouco discursos que poidan explicar e dar sentido aos padecementos sociais, esa desconfianza pode reconducirse facilmente cara a unha responsabilización da política in toto pola súa impotencia. En 2021, nun informe sobre a representacións políticas na post-pandemia sinalabamos que se estaba instalando unha nova greta agora entre «eles», os políticos e «nós» Por suposto, iso nunca significou que a contraposición entre peronismo e antiperonismo desaparecese por completo, pero ela parecía non ser xa a ordenadora do campo político segundo as representacións dos cidadáns. Aí estaba latente a posibilidade certa de reescribir ao antagonismo clásico da política arxentina baixo unha nova sintaxe «anti-caste», incluíndo aos políticos antiperonistas no lado dos «cidadáns de ben».

Seguindo a Freud en A psicoloxía das masas e análises do eu, a evidencia da impotencia dos individuos e os Estados para resolver problemas que se axigantan intercedendo no máis pequeno, como a inflación, é o primeiro paso para a identificación cun líder sobre o que se proxecta a potencia que non se ten, porque «sabe de economía» e «ten a coraxe e a forza para facer o que hai que facer». A escenificación da violencia nunca foi un límite para as súas adhesións (e non habería que confiar en que o sexa) senón, pola contra, un vehículo para condensar unha discursividade social que acollía cada vez máis violencia, correndo o límite do democrático cara a, por exemplo, a lexitimación do desexo de castigo dun outro social. O que caracteriza ao neoliberalismo autoritario é precisamente a súa capacidade de conseguir consensos (e por tanto triunfos políticos dentro do xogo democrático), pero xa non en base a promesas de felicidade e integración a un capitalismo multiculturalista sen friccións (xa vetusto) senón ofrecendo obxectos para unha catexe (a atribución de enerxía mental a un obxecto ou a unha persoa) negativa que dea curso ao desexo de caos e destrución.

Para que esta narrativa política virulenta sexa eficaz é preciso consolidar a interpretación por parte das maiorías dun presente caracterizado pola catástrofe. Esta configuración confírmase á luz da análise dunha serie de grupos focais realizados durante setembro de 2023. De maneira transversal, aínda que cunha pequena intensificación segundo filiacións e/ou autopercepcións políticas (sobre todo as que se inscriben no campo da dereita e a extrema dereita), compártese un diagnóstico do presente como Caótico/Imposible/Desastroso que se devalúa á vez que «nos diminúe» Entre a xente mais nova isto aparece enunciado como pánico diante da devastación. O temor crece na medida en que a crise é entendida como «sen fondo» e o país como «roto». Unha crise feita destes elementos non só aloxa o desborde senón que o ansía.

Nesta caracterización sucede un fenómeno relativamente singular, unha sorte de «inflación do presente». Un presente saturado onde todo o malo estaría xa sucedendo: xa estamos no seo dun crack bolsista, xa estamos no estalido do 2001, máis aínda, xa sucederon os seus efectos na pandemia co peche de comercios, o aumento do desemprego, o fastío, a desesperación, a morte. A xente xa portaría armas, xa habería quen vende aos seus fillos para sobrevivir, e xa conviviriamos con medidas que limitan o consumo; xa somos «Venezuela» ou «Cuba». Na instalación dese imaxinario xa non de crise transicional/ambivalente —como podiamos ver nos estudos durante a pandemia— senón de desastre, de camiño cara ao precipicio, dirímese a sobrevida das institucións da democracia.

Theodor Adorno, esta vez nun temperán texto, lembra como a construción da imaxe dunha situación desesperante por parte dos axitadores fascistas (dos mass media, pero tamén diriamos hoxe dos influencers das rrss, da deep web) alenta saídas desesperadas. A catástrofe, dicía alí, como anuncio baleiro funciona como substituto da idea de revolución que convida a un cambio radical sen contido social específico. Ela é involuntaria e con ela prívase aos suxeitos da súa espontaneidade para volvelos reféns, espectadores de sucesos que se deciden » por encima das súas cabezas». A catástrofe é descrita, ademais, como perigo —aínda que isto non sexa máis que unha racionalización que oculta o desexo de caos—. Esta noción articúlase cunha actitude peculiar respecto do tempo sinalada xa pola psicanálise en relación ao sentimento neurótico de impotencia. Quen experimenta a impotencia «espérao todo do tempo in abstracto». O tempo sen contido devén garante do cambio con abstracción da actuación e, sobre todo, da responsabilidade do suxeito.

A medida que medra a opacidade sobre as complexas causas dos malestares e se rixidiza a imaxe que nomea a crise do presente, os imaxinarios de futuro adelgazan. Sobrevoa a idea de que a tormenta por vir é inevitable e de que canto máis fortes sexa o vendaval, máis posible é que se produza o restablecemento que nos saque da catástrofe presente; que se está á deriva e vaise a estar á deriva. Desa imaxinación fatal só poderá desviarnos, pensan os nosos entrevistados, un golpe de temón, pero un rápido («no curto prazo e de vez»); unha sorte de ofrenda na pira sacrificial para conxurar todo o sacrificio xa realizado.

Nunha linguaxe menos metafórica eses imaxinarios de futuro dinse en palabras profanas: seguridade económica e física, algo tan elemental como «saír sen ter medo a que te maten». Noutras ocasións énchense de ocorrencias privadas: conseguir un amor, escapar a outro país, ter un carriño que reborde de mercadorías (sen a presión de reparar en promocións e descontos). Para quen non formaron parte dos anos 90, nin tampouco da crise do 2001, «o soño do dólar» faise presente, intriga, xerando unha mestura de entusiasmo e ansiedade.

Nunha situación onde se instalou a narrativa da «urxencia», onde «todo está mal», na que se asiste a unha desorde xeneralizada, o chamado á orde «desde arriba» para abaixo, tórnase por demais eficaz. É necesario refundar, «restablecer», dise, o que está fundido: a política, a xustiza, a economía. Non ha sorprender, logo, que alí creza como orde desexada —aínda que tamén temido— o representado por unha figura tan peculiar como polémica como é a de Bukele ou a das súas réplicas vernáculas.

Sobre esta superficie vén operando desde hai tempo esa ideoloxía neoliberal que erosiona desde o seu interior as linguas da política e a democracia; a eses procesos de desidentificación coas figuras da política, de sentimento de abandono, de sospeita sobre a honestidade e destreza no desempeño dos seus traballos así como da calidade das institucións poden condensarse nunha imaxe que emerxe dos grupos focais para nomear o vínculo coa política: o circo romano. Na area, dise, está o pobo desangrándose, pelexándose entre si, sacrificándose para tentar sobrevivir mentres os poderosos asisten desde o palco. Esa metáfora declina doutros modos: os de abaixo peléxanse por intrigas xeradas polos de arriba, dese modo distráeos para que «eles» só en aparencia antagonistas fagan os seus negocios; ou ben, aínda que esta construción sexa minoritaria, atópase a idea de que son os políticos os que fan o seu show do conflito na area como mera simulación —coa convicción de que «a violencia xera adrenalina»—; unha posta en escena dun espectáculo para entreter as masas que quedan sen pan, pero con circo. Se o papel está ben actuado poden «zafar» se non poden ser castigados, porque o público, advirten eles, ás veces, castiga.

Do que non cabe dúbida é de que ás boas localizacións nunca se accede, e que esa area de conflitividade e violencia faise cada vez máis ampla. No palco permanecen os mesmos de sempre: os poderosos (políticos, multinacionais, FMI), mirando gozosos como «nós» facemos sacrificios. Ás veces, algún deles fai «a mímica de baixarse ao campo de loita», de ocupar «as nosas» posicións, pero todo queda niso: mera mímica.

O saldo ideolóxico destas configuracións é a operación de totalización do sentido de «a política». Xa non é posible diferenciar internamente, atender ás contradicións, identificar proxectos contrapostos, recoñecer o seu por que/para que, o seu principio e fin. Nesa totalización, concíbese como algo distorsionado, como mal necesario, como elemento impuro que corrompe e contamina. Non é o desexo democrático nin a esperanza senón o escepticismo o que parece dominar a escena: xa ninguén cre demasiado en nada, todo se reduce ao » menos malo». O que exculpa é a única certeza que se ten: «nunca ninguén cumpre. Nunca o meu voto cambiou nada». Neste chan a alusión á «caste» devén un aglutinante feroz.

«Non é o desexo democrático nin a esperanza senón o escepticismo o que parece dominar a escena»

A invitación para destruír todo aquilo que se presenta como límite á capacidade de acción do suxeito nunha conxuntura construída como desesperante atopa sólidas condicións de escoita. Na chamada a tomar medidas drásticas reclamadas por unha situación igual de drástica, os límites democráticos bórranse e aínda que se percibe que accións como a clausura do Congreso sería inconveniente, acéptase de boa gana e con entusiasmo a súa «limpeza», o seu peche temporal por «desratificación».

Cando nunha conxuntura se congregan todos estes elementos histórico-sociais, a transición de predisposicións autoritarias como problema sociolóxico ao fascismo como inflexión política pode ser tan veloz como determinante. Vólvese imperioso calibrar entón, como dicía Adorno, que «tremendamente real e político» pode ser este fenómeno social ao que vimos estudando desde hai tempo e que hoxe é preciso mirar de fronte.

Micaela Cuesta/ Lucía Wegelin