A Coruña.- Uxío Novoneyra (Folgoso do Courel, 1930-Santiago, 1999) foi un dos poetas galegos máis relevantes do século XX. «A voz da terra», dicía del Ramón Piñeiro. Boa parte da súa obra orixinouse na súa casa labrega da aldea de Parada, situada en plena serra do Courel, que el converteu en territorio literario e de resistencia. A vivenda é hoxe un museo xestionado pola Fundación que a súa familia constituíu en 2011 para preservar e promover o seu legado.

O seu fillo Uxío Novo, licenciado en Ciencias Políticas, investigador e xestor cultural e experto en fondos europeos, é o secretario da Fundación e acaba de ser elixido presidente da Asociación de Casas Museo e Fundacións de Escritores.

Como é a vida de alguén que se dedica a coidar o legado literario do seu pai? Dedícome tamén a outras cousas, pero Manuel Jabois sempre me di que ser fillo de Uxío Novoneyra xa é un traballo a tempo completo. Para min é fácil e enriquecedor. Protexer e difundir o seu legado non é só a faceta máis importante da miña vida, tamén é a forma de residir na miña terra e na miña lingua. Ademais, a protección dese legado non é só cousa miña, senón da miña familia, da miña nai [Elba Rey, presidenta da Fundación], que tamén é politóloga, e da miña irmá, Branca, que é poeta.

As casas-museo de escritores salvagardan os lugares concretos nos que se orixinan os fenómenos literarios. Pero non simbolizan tamén a conexión da súa creación co territorio que habitaron. O patrimonio literario componse de relatos individuais tomados en momentos e espazos diferentes, pero case sempre baseados no territorio, ao que sempre se remiten, xa sexa a Lisboa de Pessoa ou o Dublín de Joyce. Case todos os escritores teñen algo desa relación intrínseca coa terra. Volven a ela, recupérana, gárdana… As obras literarias teñen esa vertente intanxible e inmaterial, pero tamén son materiais, como as catedrais ou como as pinturas. Sucede o mesmo cos lugares concretos onde se orixinaron.

«A lectura é o único hábito que che permite desprenderte do tempo e do espazo»

Como pode enriquecer a un lector a visita a unha casa museo? Hai lugares profundamente emocionantes que che permiten recrear e representar onde e como se conformou o espazo literario que ideaches durante unha lectura. Porque nun mundo onde todo está dixitalizado e monetarizado, a lectura é o único hábito que che permite desprenderte do tempo e do espazo. Un libro non precisa de cargadores, como sucede cun móbil. Cando visitei a casa de Miguel Hernández en Orihuela (Alacante) advertín deseguido a funcionalidade de cada unha das súas estancias. Visitar o lugar onde se orixinou un fenómeno literario pode crear esa empatía. Como é posible que Manuel Antonio, que era de Rianxo, fixese a mellor poesía de vangarda de principios do século XX sendo mariñeiro nun barco? Ir á súa casa en Rianxo axuda a entendelo.

Imaxino que sucede o mesmo co seu pai e a Casa da Fonte de Parada, no Courel. O meu pai era do Courel moito antes de que O Courel fose un xeoparque e unha reserva da biosfera. Unha terra que no imaxinario literario galego viña ser como a Arcadia grega ou a Selva Negra alemá. Aínda que non desde o punto de vista idílico, nin moito menos bucólico, a pesar de que a serra é como unha selva de castiñeiros, senón desde o telúrico, como sustento dunha forma de vida. Méndez Ferrín dicía que o meu pai era do Courel, pero non só do Courel.

O seu pai viviu moi apegado a ese territorio xusto ao comezo do declive para mediados do século pasado das formas de vida rurais que se asentaban nel, como sucedeu en boa parte de Galicia e tamén de España. Esa forma de vida que empezou a entrar en crise nos anos 50, xusto cando el empezaba a escribir Os Eidos. Visitei moitos países, desde Vietnam á Polonia rural, onde vin que a vida labrega ten un significado e unha simboloxía semellante. Todo o que non é cidade é rural, e en Galicia nin sequera temos grandes cidades no sentido co que hoxe se entende o termo. Ningunha ten máis de medio millón de habitantes. De feito, Vigo, a máis grande, que se configurou en realidade como unha cidade de aldeas mariñeiras, non chega aos 300.000.

O seu pai tamén falaba da lingua e a creación literaria como forma de manter vivos os devanceiros. Unha das cousas que máis lle chamaban a atención era comprobar como algunha xente recitaba os seus versos pensando que eran refráns ou mesmo cantigas. «Iso é o que se vai a lembrar, non a min», dicía. Esa é a base da conexión da literatura dun país cos seus antepasados. A defensa do patrimonio literario tamén é a defensa do orgullo de ser de onde naciches.

Que pensou ao asumir a presidencia da Asociación de Casas Museo e Fundacións de Escritores? Aceptei porque teño detrás unha xunta directiva de profesionais dos que podo seguir aprendendo a diario: Marlene Oliveira, da Fundaçao Cupertino Miranda (O Porto); Antonio Piñeiro, da Fundación Curros Enríquez; Antonio Ramírez, da Fundación Casa-Museo Zenobia-Juan Ramón Jiménez (Huelva); Eva Jiménez, da de Cervantes (Alcalá de Henares), Ana Chaguaceda, da de Unamuno en Salamanca…

Que proxectos teñen para este mandato? Son varios. Entre eles revalorizar a figura das mulleres, como literaratas e tamén como profesionais da custodia do patrimonio literario, porque a historia da literatura está protagonizada por homes, pero as súas guardesas case sempre son mulleres. Tamén queremos potenciar o diálogo entre as literaturas e as linguas ibéricas, porque iso nos permitirá ser mellores persoas.

«O diálogo entre as diferentes linguas da península faranos mellores persoas»

En que sentido? Na miña familia moitos libros de cabeceira eran de Juan Rulfo, García Márquez, Vargas Llosa… Pero un día descubrín que o primeiro realismo máxico estaba en Álvaro Cunqueiro. E que o iberismo está en Saramago e en Castelao. Que necesario é volver usar o patrimonio literario como ferramenta de cidadanía! Porque ademais do seu valor cultural e do seu valor económico, que son evidentes, existe ese valor social democrático, de instrumento para empatizar co resto da humanidade. O diálogo entre as diferentes linguas da península faranos mellores persoas. É moi necesario que se volva a ler esas linguas sen mans fronte ás mans sen lingua. A lectura, como o camiñar, é un proceso revolucionario. Os soños repítense en linguas e territorios diferentes, e se non buscamos eses soños repetidos, atoparémonos cos soños negros que xa nos están chegando, desde o ascenso da ultradereita aos bombardeos de Gaza. Isto é relevante porque o retroceso das humanidades na educación está a facer retroceder o concepto de cidadanía. E o ser humano non pode ser un cidadán democrático sen humanidades que lle permitan empatizar co resto do mundo.

Non están a suplir as fundacións e os seus museos o papel que deberían exercer as administracións públicas no coidado e a promoción do patrimonio literario? As fundacións poñen o patrimonio privado ao servizo do interese público. E é verdade que suplen as administracións. Iso é especialmente patente en España e en Galicia, onde ademais son os axentes culturais máis importantes nalgúns municipios, e en ocasións os axentes económicos máis relevantes, como empregadores e como dinamizadores da economía. Instalouse o relato de que o sector cultural é un sector subsidiado, e non é así. Ao contrario. En Galicia, por exemplo, a cultura achega o 2% do produto interior bruto (PIB) da comunidade e un 3% do emprego, e só recibe un 1,26% do gasto público. É unha industria extractiva, non un sector subsidiado. E o 80% de quen traballa nela son autónomos.

Hai unha asociación ibérica de casas museo e fundacións de escritores, pero esa fórmula non existe en Galicia. Queremos crear unha asociación de casas museo do patrimonio galego. Ten sentido porque este é un país que se configurou mesmo administrativamente ao redor dos seus escritores e os seus poetas. De feito, escoiteillo dicir unha vez a Ramón Villares nunha conversación con Xosé Luis Barreiro: «As comarcas non son unha división administrativa, son un concepto poético».