O vello mundo das dúas guerras mundiais semellaba virse abaixo nos sesenta. Unha vaga de rebeldía contra o racismo, a represión e o militarismo erguíase nos Estados Unidos para logo contaxiar Europa e o mundo. Anos de esperanza, axitación e soños que as atrocidades da guerra do Vietnam e os asasinatos de líderes políticos e activistas polos dereitos civís trocarían en pesadelo. A tráxica e nunca aclarada morte do presidente John F. Kennedy desata sempre outra onda de nostalxia e redescuberta dun tempo en que todo estaba a mudar. Aquel afán por transformar América nas esferas do poder político, o pioneiro movemento antibelicista e a emerxente contracultura do rock agochaban un insospeitado protagonismo galego.
Esta é a sorprendente historia de catro galegos emigrantes e descendentes de emigrantes que xogaron no universo norteamericano un papel tan relevante como descoñecido. Estiveron no epicentro daqueles convulsos anos 60.
Anthony Bouza, ex escolta dos presidentes Kennedy e Lyndon Johnson que inspirou a serie Hill Street Blues
Kennedy, o mito imperecedoiro para sempre asociado aos soños de transformación dunha década truncada por unha bala. Non todo o mundo pensa así. O ferrolán Anthony Bouza, por exemplo. Lenda policial viva nos Estados Unidos, tivo ao seu cargo a protección de John Kennedy. E despois a do seu sucesor na Casa Blanca, Lyndon Johnson. Aos seus 86 anos, Bouza, que pasou ata 17 horas seguidas con Kennedy nas súas andanzas sexuais pola Gran Mazá, veo coma un xigante con pés de barro. «Era un home fascinante, pero un mal presidente. Falaba de facer grandes cousas, como aprobar os dereitos dos negros, pero non tivo a determinación de facelas. Johnson, que era moito máis túzaro, pero mellor político, foi quen deu o paso de convertelas nas leis que cambiaron América», sentencia. «E o peor de todo, meteunos na guerra de Vietnam, que condenou á perdición toda unha xeración americana dos 60».
Anthony Bouza era o arquetipo do soño americano. Nacido no Seixo en 1928 e emigrado a Nova York aos 9 anos, converteríase nos 60 nun dos axentes máis prometedores do servizo secreto da policía da cidade, o que o levou a ser escolta de Kennedy. «América era a miña terra prometida e cría no seu ideal. Vía inxustizas, pero tamén formaba parte dun tempo que prometía un mundo mellor». Neses anos, Kennedy encarnaba esa ilusión. Pero Bouza foi dos primeiros en saber das fraquezas do mito. «As súas nunca ben investigadas relacións coa mafia, por exemplo. Neses anos compartía amante co capo de Chicago, Sam Giancana, e iso serviulle ao nefasto Hoover para chantaxear a Kennedy e evitar que o seu irmán Robert, moito máis avanzado e respectable ca John, o apartase do FBI. Eu xa topara con Hoover, que non me permitiu seguir adiante coa investigación do secuestro en Nova York e posterior asasinato na República Dominicana do exiliado republicano vasco Galíndez a cargo de Trujillo, tal e como conta Vargas Llosa en La fiesta del chivo. Levo aínda esa espiña cravada».
«Ah, a noite que John Kennedy morreu», reza unha canción de Lou Reed. Un dos maiores misterios do século XX. «Vimos apenas a punta do iceberg. Só nos contaron a oitava parte da verdade». Onde nos conduce esa verdade ocultada? «Nesa época da Guerra Fría non se podía dar un paso nos Estados Unidos ou en Rusia sen que os servizos secretos o soubesen. Non obstante, non hai un só dato oficial rexistrado sobre a vida e os contactos de Lee Harvey Oswald en Rusia e Cuba. Existía unha estraña asociación chamada Juego Limpio para Cuba, o tipo de organización perfecta para ser manipulada por todo tipo de servizos de intelixencia, coa que colaborou Oswald e que desapareceu o mesmo día no que asasinaron a JFK. Nesas lagoas escóndese a verdade»
Nesa época, encargouse tamén da seguridade de históricos estadistas que visitaron Nova York: «Eu estaba no cuarto cando Kruschev atopouse con Sukarno». Protexeu tamén a Tito, De Gaulle ou Fidel Castro, que foi o que maior impresión lle causou e con quen mantén desde entón unha relación amistosa. «Fascinoume máis que o Che, que me pareceu moi retraído»
Anthony Tucho Bouza é coñecido aínda como o emperador do Bronx. Nos suburbios de Nova York e en Hollywood. O alcalde neoiorquino encargoulle a finais dos 60 pacificar as rúas máis broncas, cantadas polo poeta Allen Ginsberg nuns versos memorables: «Vin as mellores mentes da miña xeración destruídas pola tolemia, famentas histéricas espidas, / agatuñando a través das rúas dos negros no abrente degoirando un chute irado». E limpalas de corrupción policial. A titánica tarefa foi levada ao cine en Distrito Apache, interpretada por Paul Newman, e daría pé á primeira serie que cambiou a vulgar linguaxe das series de televisión: Hill Street Blues. Allan e Susan Raymond, pais do documentalismo moderno, pretendían naqueles anos facer algo utópico: meter as cámaras con total realismo nas comisarías dos suburbios. Propuxéronllo ao alcalde de Nova York, que os despachou por tolos. Entón acudiron a Bouza, implorando a súa influencia, para rodar noutra cidade máis tranquila. «Por que noutra cidade?», preguntoulles. «Porque o alcalde se opón», respondéronlle. «Pero no Bronx, eu son o emperador», concluíu Bouza. O documental dos Raymond, The Police Tapes, gañou o Oscar. «O produtor Steve Bochko inspirouse na fita para crear Hill Street Blues, que logrou un éxito extraordinario».
O carácter de Bouza —«Non logrou manter a boca pechada»— acabou por indispoñelo coas autoridades políticas de Nova York. Unhas declaracións súas sobre o manexo político da policía publicadas no New York Times foron o detonante. Foi xefe da policía de Minneapolis, cunha dotación de mil axentes; presidente do Centro para a Prevención das Armas de Fogo en Washington —«Os opoñentes da Asociación do Rifle de Charlton Heston»— e perdeu as eleccións a gobernador de Minnesota por levar no primeiro punto do seu programa a prohibición das armas. Bouza converteríase aínda no principal perseguidor de abusos policiais nos Estados Unidos e en 2002 gañou unha lendaria demanda ao FBI —foi a súa serodia vinganza contra Hoover—, que tivo que indemnizar con cinco millóns de dólares uns ecoloxistas acusados de terrorismo con probas falsas.
«Meu pai era un fogueiro de buques que se afundiu no Atlántico en 1944, durante a Segunda Guerra Mundial, cando eu tiña pouco máis de 15 anos. Vivía no mar. Creo que non gocei del nin 40 horas en toda a miña vida. Miña nai deixou os ollos cosendo para sacar a familia adiante. A miña xeración tivo soños e decepcións. O que puido ser e non foi. Pero cando perdín as eleccións a gobernador e tiven que explicar os meus sentimentos na televisión, dixen isto: que país este, no que un pobre inmigrante pode vivir estas cousas».
Joe Casal, voceiro dos veteranos da guerra de Vietnam diante da ONU e asesor de Ted Kennedy e Oliver Stone
O pintor Antón Patiño contoume hai anos a imborrable impresión da súa primeira recalada en Nova York. Nada máis traspasar a porta do ateigado YMCA no que se aloxaba, recibiuno un corredor cheirento no que un veterano de Vietnam xogaba ao golf co seu ollo de cristal mentres nalgún cuarto atronaba Who´ll Stop the Rain, a canción máis escoitada na xungla polos soldados americanos baixo o interminable monzón.
O horror da guerra. Quen non recorda a Brando en Apocalypse Now? Eu percibín a realidade do horror cando a Joe Casal, tras case tres horas de conversa telefónica, se lle quebrou a voz. «Eu sentín latexar na miña man o corazón dun vietcong. Un compañeiro meu acababa de arrincarllo do peito ao guerrilleiro. E fotografámonos con el, coma se fose un souvenir. Ese soldado morreu rebentado a uns metros de min pouco despois. Eu mesmo aparezo nunha foto sostendo a metade do corpo dun vietcong despezado cunha metralladora pesada». Ocorreu na batalla de La Drang, na que 395 americanos resistiron o embate de 4.000 norvietnamitas tres días e dúas noites. A fereza deste combate é retratada no filme We Were Soldiers por Mel Gibson, que invitou a Casal á estrea en 2003.
«Dixéronnos que estabamos alí para protexer os civís, pero os nenos achegábanseche con granadas escondidas e voabas con eles. Matabamos mulleres, nenos e anciáns antes de que chegasen ao noso lado. Sen saber se eran inocentes. O odio e o medo eran tales que chegabas a un punto sen retorno», confesa. «Fálase do horror á lixeira, sen sospeitar a que extremos pode chegar… Recordo un combate, despois dunha emboscada, acababamos de matar unha morea de xente e alguén, de broma, agarrou un anaco do lombo dun dos falecidos, por riba do brazo. Prendemos unha fogueira e puxémonos a asar hamburguesas que nos mandaban en grandes latas. Alguén mesturou coas hamburguesas un anaco picado do vietcong. E déronllo a comer a un novato, ata que tropezou cun anaco de carne con pelo e decatouse do que comera. Todos riron, era unha broma que se facía acotío. Ao recordalo, estreméceste, como pode un chegar a iso? Eu só tiña 20 anos cando me enviaron a esa maldita guerra. Alí deixei enterrada unha parte da miña humanidade que ninguén me devolverá nunca».
Joe Casal naceu en Sada en 1947 e emigrou cos seus pais, republicanos, a Nova York, pasando antes por Arxentina. Establecéronse en Long Island, onde aínda vive Joe, que cursaba clases nocturnas de enxeñería cando empezou o recrutamento masivo para Vietnam. Os Casal ignoraban que unha nova lei obrigaba os estudantes de cursos nocturnos a incorporarse ao servizo militar aos seis meses. «Chamáronme en 1966 e déronme a elixir entre incorporarme ao servizo obrigatorio ou ir voluntario, co que tiña a opción de elixir corpo e chegar máis preparado. Leváronme uns meses a Kansas e acabei en Saigón como experto en claves cifradas. Ao chegar, decateime de que mataban un case a diario porque o vietcong pagaba unha recompensa por cada un que se abatía. Ou capturábase, para torturar. Alí coñecín outro oficial de comunicacións que tamén era galego, un tal Fernando, de Pontevedra. Coñecino só por radio. Cando falabamos entre nós de viva voz e pedíame axuda aérea ou artilleira para unha unidade en combate, faciámolo en galego, para que non nos entendese o vietcong á escoita».
Casal viviu un inferno en Vietnam. Caeu ferido nunha emboscada e notificaron a súa morte por erro aos seus pais. «Miña nai tardou anos en aceptarme, porque cría que era un impostor». O peor foi o regreso, medio inválido e desprezado no seu propio país, que se avergoñaba dos soldados que perdera na guerra. «Compartín hospital con Ron Kovic, o soldado en cadeira de rodas que encabezou o movemento dos veteranos de guerra e inspirou a película Born on the Fourth of July de Oliver Stone». Stone, que estivo como soldado en Vietnam ás ordes de Casal, teríao como asesor na rodaxe de Platoon. «Esa película é o que máis se achega ao que pasou de verdade en Vietnam». Nunha convención celebrada en 1970 en Nova York, na que estaban representados 800.000 veteranos, elixiron a Casal como o seu interlocutor na Conferencia das Nacións Unidas. «Neses anos traballei con varios senadores, entre eles Ted Kennedy, ata que a saúde mo impediu. A metralla no pescozo deixoume case un ano paralítico en 1983, e o axente laranxa que botaban na xungla produciume cancro de esófago, do que xa me operaron dúas veces. Pero logrei volver andar. O peor é a alma. Iso non se cura. Levo anos a tratamento psiquiátrico e aínda esperto ouveando algunhas noites. Entón tardo máis dunha hora en darme conta de que xa non estou na guerra».
Faise o silencio ao outro lado do teléfono. «Espero saber contar con respecto unha vida tan extraordinaria», dígolle a modo de despedida. «Oxalá non a tivese vivido», respóndeme.
Richard Fariña, padriño de Dylan, e Jerry García, patriarca da psicodelia
«De non ter morto tan axiña, teríallo posto difícil a Dylan», dixo Joan Baez do poeta e cantante folk neoiorquino de orixe galega Richard Fariña, o malogrado artista que deu ao autor de Like a Rolling Stone, con quen mantivo unha grande amizade, a oportunidade de tocar por primeira vez en 1961 no mítico The Troubadour no Greenwich Village, onde Fariña era xa un valor sólido do movemento contracultural que sacudía os Estados Unidos.
Fillo de pai galego emigrado a Cuba e nai irlandesa, Fariña naceu en Brooklyn en 1937 e tivo unha curta —morreu aos 29 anos nun accidente de moto— pero azarosa vida. Aos 18 coqueteou co IRA, o que lle valeu unha orde de expulsión temporal do país, e en 1959 asistiu á entrada dos revolucionarios de Fidel Castro na Habana. Descrito en varias biografías como un rompecorazóns, estivo casado con dúas grandes cantantes de folk. Primeiro con Carolyn Hester e despois con Mimi Baez, con quen formou un dúo musical que actuou canda Joan, a irmá dela, no histórico Festival de Newport que encumbraría a Dylan en 1964.
A primeira esposa de Richard Fariña, Carolyn Hester, gravaba en 1961 o seu terceiro álbum nos estudios Columbia e contratara para tocar a harmónica nun par de temas a un descoñecido Dylan. A amizade que xurdiu entre ambos poetas e músicos é un dos temas centrais de Positively 4th Street, o respectado libro de David Hadju sobre Dylan. Fariña divorciaríase de Hester en 1962, tras coñecer en París a unha Mimi Baez de apenas 17 anos, coa que casaría na primavera de 1963. Ambos formaron un célebre dúo apadriñado por Joan Baez, cuxa primeira gravación —Celebrations for a Grey Day, unha composición que cantara xa Dylan en varios concertos— foi elixida polo New York Times como un dos dez mellores discos do ano 1965. A súa prematura morte nun accidente en 1966 cortou a súa prometedora carreira musical case no seu inicio, pero aínda así algúns dos seus temas como Pack Up Your Sorrows ou Birmingham Sunday permaneceron no recordo tras ser gravados novamente por Joan Baez, que dedicou a Fariña a súa canción Sweet Sir Galahad, e Birmingham Sunday retornou recentemente ás táboas de éxitos ao converterse na banda sonora da película 4 Little Girls, dirixida por Spike Lee, sobre a matanza racista nunha igrexa de Alabama en 1963.
Fariña morreu en abril de 1966 nun accidente de motocicleta en Carmel, California, a dous días da publicación do seu libro Hundido hasta el cielo, reeditado en 2008 cun prefacio de Thomas Pynchon, o seu amigo naqueles anos e un dos novelistas americanos máis celebrados na actualidade, con Roth e McCarthy. Pynchon dedicou a Fariña a súa obra máis emblemática, El arco iris de la gravedad.
Nunha entrevista a Sing Out!, o órgano oficial do movemento folk estadounidense nos 60, Richard Fariña dicía que estaba predestinado a ser un bardo polas súas raíces célticas, irlandesas por parte de nai e galegas por parte de pai. Dylan seguramente oíu falar de Galicia naqueles iniciáticos anos da contracultura non só por boca de Fariña. Naqueles escenarios tivo ao seu lado a miúdo a Jerry García, líder de Grateful Dead, con quen gravaría o disco Dylan & The Dead durante unha xira polos Estados Unidos. Jerome John Jerry García, un dos principais animadores dos mastodónticos festivais que abriron o rock ao fenómeno de masas, como Woodstock ou Monterrey, foi o abandeirado do movemento que converteu San Francisco na capital mundial da psicodelia. Rolling Stone outorgoulle o posto 15 na lista dos mellores guitarristas da historia do rock. O seu álbum American Beauty (1970) encerra as claves e a iconografía da película homónima de Sam Mendes, gañadora de cinco Oscar, que rebusca o espírito de América nos esquecidos valores dos 60. Case un membro máis de lendarias bandas como Jefferson Airplane ou Crosby, Stills, Nash & Young, o fundador dos Dead era neto dun coruñés. Manuel Papuella García non quixo seguir a tradición da súa familia, propietaria dun negocio de transporte, e embarcou como mariñeiro nun barco que o deixou en San Francisco. A paixón pola liberdade do seu ancestro galego marcou o ADN de Jerry García, que deixou este mundo hai case 20 anos sen traizoar a máxima compartida co seu colega Neil Young: «É mellor queimarse que oxidarse». Conta o escritor Blair Jackson, autor de García, an american life, que Jerry tomou o nome de Grateful Dead dunha lenda oral que fala dun home que atopa unha banda de mortos nun camiño. Non lles soa de algo?.
