Das cinco marchas que ten o aparello Basilio Losada escolle a terceira. «O mellor que me pasou nos últimos anos da miña vida é quedar xordo», comenta mentres axusta o volume do audífono. Vestido de xeito impecable, o mestre e tradutor acomódase con elegancia nunha cadeira da casa de turismo rural de Láncara, a súa terra natal, e comeza a falar. Faino devagar, con voz fonda e emocionada, escollendo cada adxectivo e ilustrando cada pensamento cunha anécdota. Flúe nel o don da palabra, o mesmo que durante décadas encheu as súas aulas da Universitat de Barcelona.

No principio de todo está Láncara, o seu «paraíso». Era un paraíso, pero non visual, porque eu saín de Láncara cando aínda non tiña cinco anos e, polo tanto, non tiña memoria visual e racional. O amor a Láncara e o sentido de que eu tiña unha patria na que podería ser feliz veu cando xa estabamos en Barcelona, onde fun cando tiña nove anos ver morrer a meu pai a consecuencia da guerra. Pola tarde dos domingos viña moita xente á casa comer unha chocolatada. Aquela xente facía dúas cousas que eu xa non lembraba: falaba galego e falaba de Láncara. Redescubrín entón aquela lingua que tiña esquecida dende que meu pai prohibiu que na casa se falase galego. Eu, neno, vivía aquel ambiente e imaxinaba Láncara ata que puiden vir, por primeira vez no ano 1972. Entón descubrín que aquel mundo que eu recreara coa imaxinación na miña infancia aínda era superado pola realidade. Era unha primavera cando cheguei.

Aos seus 85 anos volveu a Láncara para recoller o premio Ramón Piñeiro, Facer País. Que supón neste momento da súa vida recibir un recoñecemento dos seus veciños? Vinte profesores da Universidade de California, que parece ser a mellor do mundo, querían propoñerme para honoris causa, pero dixen que non. Non quero honras. Aceptei simplemente dúas: académico de honra da Real Academia Galega e este premio en Láncara. Toda aquela xente deste val xuntou cartos para que eu puidese pagar a matrícula na universidade, que eran 175 pesetas. Finalmente tiven matrícula gratuíta e miña nai dixo: «Ímoslle devolver os cartos a todos». Aquela xente… —emociónase—. Agora son moi hidráulico —di con bágoas—. Todo o que fixen despois débollo a eles. Triunfos. Corenta anos na universidade de California, 40 en Illinois, 30 anos en Knox cun doutoramento honoris causa, 28 anos inaugurando os cursos da universidade de Amberes, 24 anos na Academia de Suíza… Con eles recuperei o galego, recuperei a conciencia de min mesmo.

Con tan longa traxectoria docente, cun premio nacional de tradución, con preto de 150 libros traducidos en sete idiomas… Sente que lle correspondeu a todos aqueles emigrantes galegos a confianza que depositaron en vostede cando xuntaron cartos para a súa matrícula? Fixen o que puiden, non fixen máis. Miña nai pensaba que despois de tanto estudar ía ser xuíz. E díxenlle: pois vou ser xuíz. En tres anos fixen a carreira de Dereito. Non a rematei. Cando xa exercía eu de pasante dun grande avogado descubrín que cando a xente vai ver un avogado xa sabe a lei, o que quere son as trampas da lei. Eu non ía pasar toda a miña vida buscando as trampas. E seguín co meu doutoramento en Filosofía e Letras. Despois de anos dixeron que ían intentar que en Barcelona houbese unha cátedra de portugués. Chamoume o reitor e eu díxenlle que non a aceptaba se non era tamén de galego. Quería que alí se estudasen os cancioneiros, que se estudase a obra de Rosalía a fondo.

O premio que lle foi concedido en Láncara leva por nome Facer País. Como se consegue nestes tempos facer país? Para min facer país era liberar aquela xente humilde do complexo de inferioridade lingüística. Penso que a miña vida resúmese en dúas historias: a dun condutor de taxi que realmente era galego pero dicía que case era de León, cun complexo de inferioridade terrible, e a dun home galego que veu ao meu despacho da universidade agradecerme que a súa filla, coas miñas clases, decidise falar galego e, dunha maneira que lle parecía milagreira, a familia recuperara unha unidade sentimental.

Está superado ese complexo de inferioridade lingüística? Esa é a marabilla da miña xeración, dos meus compañeiros xa mortos case todos. Entre eles, Ramón Piñeiro fundamentalmente. Superouse o complexo de inferioridade. A verdade é que eu aínda non puiden superalo de todo. Por exemplo, cando falo con alguén, se fala en castelán eu respóndolle en castelán. Poderiamos facer como en Irlanda. En Irlanda os que falan gaélico, que son residuais, levan unha insignia que quere dicir: «prefiro que me falen gaélico». Se houbese unha insignia para poñer aquí, na lapela, que dixese «eu quero que me falen galego» eu levaría esa insignia.

Ten dito que non abonda con ter sentimento polo galego, que fai falla tamén conciencia da lingua. Iso é a miña vida, pero iso foi Ramón Piñeiro, un home do val de Láncara. No Centro Galego en Barcelona houbo anos en que estaba prohibido falar galego. Por sorte, cando eu entrei como socio, tiñamos un presidente galego-falante, Manuel Casado Nieto, que protexía o que a xente nova faciamos. Eu ía sempre que me chamaban e nunca cobrei nada. Chamáronme unha vez dun barrio de Terrassa uns galegos que querían facer un centro galego. Cheguei alí, era unha barbería e, na trastenda, había seis persoas. Pedíranme que lles falase de Prisciliano, pero non entendían nada e pasei a falarlles de Galicia. Cando rematou a conferencia había unha velliña alí e dixo: «Oia,  podería cantarnos algo?». Pensaba que o conferenciante era un xograr… Iso animoume e díxenlle: «Mire, síntoo moito, pero non traio o acordeón, e eu sen acordeón non podo cantar». (Ri).

En que medida influíu Ramón Piñeiro nesa conciencia súa do galego? Eu teño un profundo sentimento galego cun lastre dun complexo de inferioridade terrible. Ramón Piñeiro escribiume durante moitos anos. Publicáronse agora 250 cartas miñas a Piñeiro preguntándolle quen era Castelao e 250 cartas de Piñeiro a min explicándome Galicia. Piñeiro converteu o meu sentimento galego —o sentimento non serve para nada— na consciencia de Galicia, saber que este é un país que nós temos que refundar. No meu discurso de ingreso na Real Academia Galega todos os periódicos dixeron o mesmo: Basilio dixo que este é un país feito polos seus poetas. Falta a segunda parte: fóra dos poetas ninguén fixo nada. Foron os poetas e, entre os poetas, unha muller, Rosalía.

Falando de Rosalía, que é para vostede a negra sombra? A negra sombra témola cada un, eu sei que a miña negra sombra foi aquel complexo. Tiña eu seis anos, en León, nunha escola de monxas, cando dixen: «mira, hai un gato e ten o rabo estalicado». Todo o mundo se riu de min, a monxa a primeira. Durante un ano non quixen falar na escola. Cando colliamos o tren para vir a Santa Comba, —a de Lugo—, de onde era a familia da miña nai, esperábanos o meu tío Manolo co carro e eu falaba galego. Dicía o nome das cousas e cando xa non sabía máis nomes cantaba en galego. Hoxe sei que aquilo era recuperar a miña dignidade que me negaban fóra.

Carlos Casares definíao coma un gran contador de historias. Pode ser herdanza daquela tradición oral? En Santa Comba pola noite xuntábanse os homes. Arredor da lareira contaban historias picarescas. Aprendín alí o que é a literatura. É un proceso verbal para interesar aos outros. Por exemplo, unha historia: un tío meu de Láncara foi á guerra de Marrocos do 23 e, como era ferreiro, metérono en aviación. Un oficial ensinoulle a pilotar o avión e a min impresionoume moitísimo a historia do meu tío Camilo cando dicía: «Despois de comer collía o avión, enchíao de pedras porque non tiñamos bombas e ía tirarlle pedras aos mouros. Moitos matei!». Alí aprendín o que era a literatura, non a literatura aburridísima da nouveau roman francés, que é insoportable, senón a literatura que interesa á xente. Dixen e repito: a literatura galega é tanto máis boa canto máis próxima está ao relato oral. E penso en Fole, por exemplo. Penso en Cunqueiro e penso en Casares. Hoxe a xente non le libros. Sei como editor a dificultade que ten a venta de literatura, porque a literatura volveuse pedante e aburrida.

Pensou en escribir as súas memorias? Pídenme todos que as escriba. Dezasete países nos que vivín temporadas en Europa, oito países en América, moita xente coñecida, grandes amigos, o escritor brasileiro Jorge Amado ou Saramago… Hoxe teño condecoracións de Portugal e do Brasil e de Cataluña, as máximas. Cumpro co que se ten que facer coas condecoracións, non lucilas nunca. Teño un neto que, cando tiña oito anos, quería que lle puxesen todas as miñas condecoracións e facerse fotos. Gustábanos moito ver o pequeniño con aquela chatarra. Eu nunca quixen ser escritor porque a vida de escritor é unha agonía permanente, é pavorosa. Pero entón descubrín a vida de lector. Formei unha biblioteca desmesurada. Logo aprendín que todo exceso é un erro.

Parte desa biblioteca súa está hoxe en Galicia… Tiña 40.000 volumes a miña biblioteca, tres pisos que xa me custaban 300.000 pesetas ó mes. Todo o que se publicaba en galego ou sobre Galicia. Un día chamoume Fraga. «Queremos esa biblioteca». Falamos. A miña experiencia con Fraga é moi bonita, tratoume moi ben. Dicían os seus conselleiros: «A ti tratoute como non nos trata a nós!» Hai hoxe 18.000 libros na Cidade da Cultura. Quédanme aínda 8.000 libros distribuídos entre un piso meu, o da miña filla, o do meu fillo, unha masía no Ampurdán. A Alemaña levarei os cen libros que quero reler, porque agora aquela obsesión por ler converteuse nunha obsesión por reler. Teño unha libreta na que fun apuntado dende hai 40 anos todo o que me parecía interesante nunha lectura ou como reaccionaba eu ante un libro. Esa libretiña lévoa sempre comigo. Agora leo esa libreta, que me piden para publicar.

E vai facelo? Non.

E as memorias? Tampouco, e ofrécenme cantidades interesantes de diñeiro. Agora o diñeiro interésame moito menos ca antes. Antes o diñeiro servía para viaxar… agora xa non quero nin viaxar.

Que proxectos ten agora? Preguntáronme o outro día nunha emisora de radio que é ser vello. Hai tres mortes. Unha morte administrativa cando o xubilan a un. Na universidade de Barcelona xubiláronme no ano 2000; a morte estatística, en España son os 82 anos, paseina tamén; e despois hai outra, a morte final. Que pasa cando un é vello? Que xa non ten proxectos. O meu proxecto é morrer coa cabeza clara e coidarei a miña cabeza para reflexionar criticamente diante un mundo que xa non entendo.

A que se refire? Por exemplo, eu amaba Cataluña. Pensei durante moito tempo que era o lugar ideal para vivir e para morrer porque me gustan os países onde se falan con respecto varias linguas. Gústanme os países onde a xente é de calquera relixión ou non é de ningunha e non pasa nada. A miña devoción foi a liberdade, non a liberdade teórica dunha Constitución, a miña liberdade persoal, a liberdade de pensar libremente e poder falar libremente do que eu penso. Cataluña hoxe é un país incómodo. Agora vou marchar. Un país onde se impón unha lingua, onde se impón unha relixión, ou o que sexa, impoñer calquera cousa, ese país xa non é a miña patria.

Exerceu durante corenta anos na universidade, que lle achegou esta institución? Os alumnos. Eu aprendín moito máis dos alumnos que nos libros. A cousa que máis me gusta dixéronma os meus alumnos no título do libro de homenaxe: «Ensinounos a pensar con liberdade e con risco».

Cre que hoxe na universidade segue existindo ese pensamento crítico? Non hai pensamento crítico. Non quero falar disto, o fracaso da universidade. A universidade leva 800 anos facendo o mesmo. É a única institución que viviu sen crise, mesmo a igrexa tivo crise. A universidade hoxe valora sobre todo o número de alumnos. Un bo profesor é o que ten moitos alumnos, que dá moito diñeiro á universidade.

Unha persoa coma vostede, que sempre lle dicía aos seus alumnos que nacera no século XII, como vive este mundo tan tecnolóxico? Realmente na aldea de Santa Comba non cambiara nada dende o século XII. Eu alfabeticei a miña nai. Un día díxome unha desas verdades que aínda me emociona: «Eu fun unha vez á escola e pagámoslle ao mestre cun saco de castañas». Todos os días, ás sete da mañá, antes de ir á universidade, dáballe escola. Penso que foi o máis fermoso que fixen na miña vida. A miña nai acabou sabendo ler e escribir. A ela o que lle gustaba ler era a revista Hola e eu compráballa, pero ocultábame para que os meus compañeiros catedráticos non a viran. E un día dixen: «Pero que coño me importan a min todos estes? O que me importa é a miña nai!». E levaba a revista Hola con pracer e con orgullo para darlla a ela.

E como leva a globalización? Mal. O que chaman globalización, palabra feísima ademais, é eliminar todo o que cada país, cada cidade, cada aldea ou cada casa ten de vivo e diferente. No patio da Universidade de Barcelona contei 28 alumnos cos aparatiños eses, poñendo o dedo… Ninguén le un libro. Nos libros temos o pensamento crítico. É un país sen crítica. Aparentemente berran, saen á rúa… Pero a democracia non se fai na rúa, a democracia faise no Parlamento e alí son os mesmos berrallosos. Einstein dixo: «Dúas xeracións de tecnoloxía barata van provocar 300 anos con ausencia de pensamento crítico».

Por que sempre di que ten 19 patrias? É unha especie de chiste, porque a min os patriotas moléstanme moito, porque son os que teñen unha idea que xa non pode cambiar e as ideas teñen que cambiar coa vida. Para min unha patria é un lugar onde a xente me tratou con cortesía e incluso con cariño, un país onde chamar a alguén galego non era un insulto. O mérito inmenso desta xeración, que eu vou ser o último que a viviu, é intentar eliminar na medida das nosas formas aquel complexo de inferioridade que ao longo de 500 anos puxeron sobre nós.

E un home con 19 patrias, aínda sente morriña? A verdade é que non. Son feliz, coa miña muller. Os meus fillos déronme un resultado espléndido. Tiña moitos amigos, o terrible é que morrenon case todos. Eu cando morra supoño que o meu intento será ir ó ceo, pero cando chegue preguntarei:

—Oia, vamos ver, está Carlos Casares?
—Non!
—Por que?
—Porque era un pouco mullereiro.
—Home, iso non é un pecado! Está Ramón Piñeiro?
—Non, porque era roxo.
—Tampouco é pecado! Onde están logo?
—No inferno.
—Pois vou eu alí, porque imaxino o ceo cheo de amigos, senón que vou facer eu?