Canta a curuxa fóra e o frío asubía, entra polas regandixas da casoupa, por entre as goteiras das lousas, polas engurras da vella, polos remendos da roupa refaixo arriba, por entre os dentes, o frío fúndese coa fame e fai tremer o último átomo que a formou no ventre da mai Camila, aló por volta de 1884, cando Van Gogh a pintou, sen o saber, a carón do lar, en Vilarmao, pelando unha pataca á que Deleuze chamou rizoma.

Van Gogh pechou os ollos, inspirou e sentiu o olor a untacio a touciño rancio a xergón a cagallón de pita a lidro a fume, así todo por xunto, e case puido tocar cos dedos a capa de feluxe e graxa das paredes daquela choza de 5 metros cadrados e un ventanuco apenas.

Abriu os ollos e traspasado pola dor da visión da pobreza, decidiu pintar aquel cheirume, aquela sombra, o pote pendurado da gramalleira como lle acontece a todo abismo, mentres fóra, o inverno torneaba os carambelos coma coitelas de punta, suspendidas dos teitos, das árbores, da Historia.

Aquel triste tótem da miseria ante o que Van Gogh chorou pero non soubo poñer nome era a Clementina, a terceira filla de solteira de Camila Veiga, pobre de solemnidade preto da miña casa, e a quen eu non coñecín pero sinto cada noite coma o frío a baixo cero do absoluto desamparo, pedindo paso a través da miña mente. Canta a curuxa fóra e o frío asubía.

Van Gogh quería pintar coa visión emocional da cor, e volver ás orixes naturais e ao lugar do radicalmente humano, que apenas se vía nos grandes salóns das exposicións de pintura. Entrou nos casoupos dos teceláns e dos mineiros aló en Holanda, entrou nas mil casas da Clementina esparexidas polo mundo e escribiulle ao seu irmán Théo:

«Se un cadro sobre os labregos ule a touciño, a fume, ao tafo que sobe das patacas, mellor! Non é nada malo. Se unha corte ule a esterco, ben! Unha corte ten que cheirar a esterco. Se un campo desprende o olor do trigo maduro, das patacas, do abono, iso é san, sobre todo para os da cidade. Porque por medio destes cadros aprenden algo útil. Un cadro sobre os labregos non pode ulir a perfume…»

Á Clementina pícanlle os ollos co fume, a causa do ácido carbónico que expiran os pitelos cando arden, ten a pel áspera, curtida polo sol e polo frío, afumada na lareira a carón da cal dorme, picada polas mil pulgas do espazo, idéntica ás paras da pataca que pela esa noitada. Entumecidiña e entangarañada, xa na vellez, agarra como pode o coitelo mal afiado, pois apenas move un brazo.

Papo de rola

Para o mundo non existe a Clementina. A filla serodia de Camila Veiga Losada, nai solteira, sen pai recoñecido coma as outras dúas irmás, nin sequera foi asentada no Rexistro, porque ademais o Código civil de 1889 impedía, no seu artigo 132, revelar a identidade do pai das criaturas nacidas como ilexítimas: «Cuando el padre o la madre hiciere el reconocimiento separadamente, no podrá revelar el nombre de la persona con quien hubiera tenido el hijo ni expresar ninguna circunstancia por donde pueda ser reconocida. Los funcionarios públicos no autorizarán documento alguno en que se falte a este precepto. Si a pesar de esta prohibición lo hicieren, incurrirán en una multa de 125 a 500 pesetas, y además se tacharán de oficio las palabras que contengan aquella revelación».

Así se expón no testamento da Camila, o 22 de novembro de 1925, cando contaba oitenta anos de idade:

Declara que en su estado de soltera y por consecuencia de relaciones amorosas que ha tenido con un hombre cuyo nombre y circunstancias prohibe revelar el artículo 132 del código civil, con el que no tenía impedimento para contraer matrimonio ha dado a luz en el lugar de Vilarmao a las siguientes hijas: Ramona Veiga (…), María Rosa Veiga (…) y Clementina Veiga (…) que no se halla inscrita tampoco en el registro civil. (…) Reconoce como hijas naturales suyas a las expresadas señoras.

Non fora a primeira nin había ser a última, como revela a altísima taxa de fillos ilexítimos de Galicia naquelas datas. Temos os datos pero endexamais saberemos se a Clementina e as súas irmás foron fillas dun amor oculto por imposible, dun abuso, ou sinxelamente do pracer dun corpo contra outro corpo riba do xergón, tras dun silveiro ou debaixo dunha parra. Fose como for, a Clementina veu á vida no centro total da fame, na raíz de todas as carencias, e naceu cun certo déficit intelectual e con malformacións físicas que a facían coxear e impedían o movemento normal dun brazo.

Non sabía Van Gogh, cando a intuíu pelando patacas, que a rapazada do lugar tería por divertimento inocente facer rabear á pobre da vella, alcumándoa «rabiza», «sacho», «manguela» ou «papo de rola». A caricatura que o enxeño popular infantil nos ofrece da Clementina é un fiel retrato esquemático da baixa estatura e da delgadeza da anciá consumida polos anos e pola fame, ao tempo que indica un mal endémico da época, o bocio, que se oculta trala denominación de «papo de rola».

No ano 1922, o doutor Gregorio Marañón, pai da moderna endocrinoloxía, sinalaba os males que asolaban a miserenta terra de Las Hurdes (Cáceres), males presentes tamén naquela época en moitos lugariños de Galicia: «paludismo, anemia, tuberculosis, bocio, cretinismo, enanismo, imbecilidad, sordomudez y… la peor de todas las enfermedades, el hambre».

Parece que a falta –entre outras cousas–, do iodo, que produce a afección tiroidea, afectaba ao normal desenvolvemento dos fetos, e quizais este feito estea na base da dificultades físicas e psíquicas que, sobre a marxinalidade da pobreza, aínda marxinaron máis á pobre da Clementina: filla do palleiro, impedida, celibata, inocente, indixente…

Sempre me chamou a atención que a referencia á vella Clementina, que eu xa non cheguei a coñecer, era «a Clementina», endexamais señora

De nena sempre sentín falar das anciás do meu lugar mediante o apelativo de señora, como sinal de respecto que eu mesma empreguei en alusión a aquelas matronas extintas: a Sra Carme de Benitiño, a Sra Aurora de Chiqué, a Sra Regina de Queitano… Mais sempre me chamou a atención que a referencia á vella Clementina, que eu xa non cheguei a coñecer, era sinxelamente «a Clementina», endexamais señora. De meniña, ás veces ía coa miña nai plantar cebolas a un tallón minúsculo, a «horta da Clementina«, pois a ela lle pertencera, e eu imaxinaba, co meu corazonciño antepasado, unha anciá da cor da terra sachando nas coias, soñando entre cebolas á luz de marmelo dunha tarde de setembro, preto, tan preto, do lugar señorial do Reguengo. Algunha vez puxen, coa solemnidade dunhas mans pequeniñas, unha flor sobre un rego na súa memoria, e marchei coa mamá para a casa, coma quen vén dunha cerimonia sacra, oculta e silenciosa. Porque no fondo eu xa sabía, como soubera Van Gogh, que o dos campesiños era –na vida e na arte- un tema a tratar moi serio e moi digno.

O braseiro prestado

1925. A mai Camila fai testamento ante o notario de Quiroga, e non asina o documento «por no saber». Herda coa metade dos bens á María Rosa, e a outra metade a repartir entre a Ramona e a Clementina. Ningunha das tres fillas asina, «por no saber». Os escasos bens son unha casoupa terrea, unha adega minúscula, unha aira, dous pequenos leiros e un tallón. A María Rosa era a filla destinada a ficar na casa, casara co Fulgencio e tiñan catro rapazolos. A outra irmá, a Ramona, casara en Parteme (Quiroga), e a Clementina era coma aquela «infanta jorobadita» do poema de Pemán que recitaba a miña nai, que non agardaba vodas nin príncipes e ficaba atada ao lugar coma un rizoma máis da miseria. Unha súa tía solteira, a Carmen, irmá da mai Camila, deixáralle en herdanza a casoupiña na que vivía.

Se as cousas ían como tiñan que ir, a mai Camila morrería a carón das fillas e a Clementina sería a tía celibata amparada pola irmá e os sobriños. Pero xusto tres meses despois do testamento, e a poucos días do pasamento da vella Camila Veiga, veu unha pega petar á ventá do cuarto onde durmían o Fulgencio e a María Rosa. Petou unha, dúas e ata tres veces, e de mañá cedo o Fulgencio non espertou como era costume para ir á bouza. Por máis que a muller o bacoteou no leito, o home non deu sinal de vida ningún. E de súpeto algo galgou por riba do teito na forma dun corvo, dun vendaval, dun aire espiral estraño ao que ninguén sabe poñerlle nome. Pero era, sen dúbida, a desgraza traidora, unha cousa que vive e que non se ve.

Quedou a María Rosa soa con tres dos seus fillos e a Clementina, cheíños de fame e frío. Non había moito marchara para a Arxentina o seu fillo maior, o Manuel, e desde aló mandara 125 pesetas para poder pagar o foro e para pagar unha débeda.

Daquel envío non quedara un peso, e non tardando houbo que pedir prestado para poder comer, para mercar unha vaca vella e algunha leña, e pouco a pouco a tulla quedou sen un só gran de centeo e chegando o inverno mesmo houbo que ir pedir prestado o braseiro para se quentar, cando cocía alguén o pan e quedaban as brasas do forno como unha promesa da calor. Viña o fillo maior, o Antonio, correndo coma unha lebre, contento cunha lata vella que contiña as ascuas carreiro abaixo desde o lugar á aldea, portando os restos do lume coma un Prometeo rural, meu pobre. Ás veces, de paso, levaba no peto un codelo quente que valía máis có ouro.

Así as cousas, unha noitada veu o Antonio á casa dos meus avós, pois había amizade entre as dúas familias. O rapaz soñaba con reunirse co seu irmán e sabía que o meu avó estivera na Arxentina, e máis dunha vez escoitara con embeleso o son do tango na nosa gramola. Falou a soas con el e o rapaz marchou con algúns cartos no peto, os suficientes para pagar a súa pasaxe no barco que o levaría de Vigo a Bos Aires de alí a un mes. Aínda quedou a Mª Rosa catro anos máis, termando da  casa e da Clementina, tentando redimir o foro da Lagúa e saír adiante por se algún dos fillos máis novos, o Ramón ou José, querían ficar na terra.

Recibí de María Rosa Veiga, vecina de Villarmao, ocho pesetas setenta y cinco céntimos, importe de la redención de dos cuartillos y medio de centeno que anualmente pagaba al foral de La Lagúa, de catorce ferrados, dominio directo del que subscribe. Y para resguardo, doy esta en Castroncelos en 28 de noviembre de 1929. Carlos R. Barbeito.

Meteu o papel no peto, botou o mandil á cabeza e ía polo Camiño Real abaixo pensando en que lle quedaba a deber a Bernardo Touza, da Pobra, as oito pesetas da redención do foro daquel lugariño de fermosísimo nome, digno dunha cantiga de Pero Meogo: «A Lagúa dos cervos».

E xa lle debía máis ao Touzas –aquel home que comezara de quincalleiro e acabara de comerciante rico e de prestamista–. E tamén lle debía máis a máis xente, sempre co aval seguro do meu avó. Cando chegou á casa tiña carta do seu fillo Antonio, e foi onda meu avó para que lla lese: Querida mamá te escribo Querida mamá, e chorou.

As corenta cartas de alén mar

Teño entre as mans dúas sinxelas carpetas de cartón que permaneceron gardadas durante moitos anos nun maletín a carón das escrituras da nosa casa. Baixo a rúbrica «Documentos de España» e «Correspondencia a España desde el año 1926», os portafolios conteñen un inmenso arquivo formado por testamentos, escrituras de foro, trocos e vendas, pero tamén por corenta cartas de aquén e alén mar, xiros, xustificantes de pagos de débedas, recibos da contribución, todo clasificado de maneira meticulosa ao longo de corenta anos, desde 1925 ata 1965.

A súa lectura desvela, de maneira intensamente vívida, a historia cruzada da emigración, da pobreza, da guerra e da posguerra, da vida alén mar e do despoboamento do rural galego, pero sobre todo deixa falar e trae ao presente unha rica heteroglosia, as voces entretecidas de seres con nome e apelidos, desherdados, soñando no delgadísimo arame das acrobacias vitais, enviándose durante anos e ata a fin dos seus días, saúdos, saudades, temores, esperanzas, novas da intrahistoria local, apoio psicolóxico e económico, lamentos e sorrisos ditados –coma un palimpsesto enorme– a quen soubera escribir con letra clara e correcta, esperando que al recibo de estas letras se encuentren bien, nosotros bien G.A.D.

Carpeta «Correspondencia a España desde 1926».Como e por que este arquivo está nas miñas mans é a historia dunha amizade secular entre dúas familias veciñas e o relato da asistencia solidaria dos que ficaron aos que marcharon, e dos que marcharon aos que tiveron que ficar aquí.

No 1930, Mª Rosa Veiga e o seu fillo Ramón reúnense cos outros dous fillos, o Manuel e o Antonio, na cidade arxentina de Córdoba. Desde alí envían nos primeiros tempos numerosos xiros para tentar pagar as débedas que contraeran. Ao comezo estes xiros realízanse a nome da Mª Rosa, e trala partida desta, ao nome do meu avó, Antonio Novo, quen se encargaría de entregar puntualmente todas as cantidades ás persoas correspondentes para ir saldando as débedas. Á marxe do interese histórico dos documentos –como ten a escrita popular para a Historia das Migracións–, súmase o emocional, inscrito no reverso dos mesmos: as anotacións a lapis onde se dá conta do obxectivo de cada letra de cambio, que non é no fondo máis que a ruptura definitiva dos lazos negros que os mantiñan atados á memoria da fame.

Así pois, desde o número 510 da cordobesa Avda Emilio Olmos, onde se cruzan a longa rúa Santiago del Estero e o Bulevard Guzmán, chegaban cartas á aldea de Vilarmao, que traían dentro o rebumbio dos tranvías e o bulicio da nova vida imprevista.

Dos primeiros tempos apenas se conservan máis que letras de cambio, concentrado o esforzo no pago das débedas, que ascendían a 2.834 pesetas. Pola organización detallada da documentación –que revela a importancia da mesma para quen a remite–, coñecemos o montante das pasaxes de barco a Arxentina e mesmo o da redención do servizo militar dun dos irmáns. E a carón destes pagos obrigados, anotacións de cantidades diversas enviadas como regalo a algúns veciños amigos –entre eles o meu avó–, e xiros de axuda familiar á Clementina.

Entretecidas coa racionalidade das decisións dos emigrantes emerxen, nestas cartas e documentos, a potencia das redes microsociais e o relato sentimental, como a propósito do estudo das fontes orais e epistolares da migración teñen posto de manifesto os historiadores Domingo L. González Lopo e Xosé M. Núñez Seixas mediante a metáfora das «Amarras de tinta».

Amarras de tinta en castelán, pois a pouca escolarización dos seus produtores negaba a existencia do galego como lingua e, por suposto, como vehículo de instrución. Amarras de tinta nun castelán, iso si, trufado de galeguismos, de marabillosos xiros orais que manteñen vivo o idioma materno, latente baixo a dobremente allea lingua da escrita.

Amarras que parecen tamén romperse por momentos e que escenifican a enorme dificultade dos tempos históricos. O silencio na correspondencia entre 1936 e 1948 fala por si só. Os anos da fame, que extremaron as penalidades de quen ocupaba a zona marxinal da marxe, no espazo real e simbólico onde conflúen quen pide e quen come pedras.

Hoxe é día 11 de xuño do ano 1941. É feira na Pobra. A Clementina érguese cedo, fai unhas papas de millo e, coa barriga ben pouco farta, marcha pedir esmola entre o rebumbio dos tratantes de gando e das polbeiras. Andaba o cego de Eixón cantando un crime horrendo, dúas vacas de Castelao despedíanse unha da outra para sempre, a Pescada vendía ovos, brillábanlles os ollos aos mozos que máis tarde ían ao paseo á par do río coas namoradas. Estaba a Clementina coa man tendida por ver se alguén lle dera unha perra, e nisto viu o toliño do Alfredo que deu en machucar un cantazo contra outro e logo comeu a fariña daqueles coios. Porque o Alfredo, todo o mundo o sabía, a falta de pan, papaba pedras. A indixente mirou ao tolo con compaixón e o mundo seguiu o seu curso sen inmutarse.

Jamás nos olvidamos de todos vosotros

No ano 1948, unha carta dirixida ao meu avó pola familia Vázquez revela a quebra na comunicación durante o decenio no que se viviu a guerra e a inmediata posguerra:

«(…) Hace yá mucho tiempo que no tenemos noticias de vosotros, comprendemos que los correos estuvieron muy mal estos últimos tiempos, y que tal vez por esta causa no hemos tenido la suerte de saber nada de esa desde el año 1938 más o menos, por esa causa esta carta se la remitimos por avión, en la esperanza de que llegue pronto a su destino (…)».

A citada carta revela tamén as políticas migratorias arxentinas ou as dificultades que os emigrantes tiñan que salvar para o envío de diñeiro. E revela o permanente desexo de auxilio económico por parte dos emigrados, así como do mantemento do afecto que galga por riba do océano:

«Por este mismo correo, le mando regalito de cien pesetas en un giro de cuatrocientas, para que usted las distribuya así; cien para usted, cien para mi hermana Ramona de Parteme y doscientas para mi hermana Clementina. Este dinero lo ha de ir a cobrar a Quiroga, en la casa de los señores Germán Vázquez y Hermanos S.R.L, por ser ellos los Agentes pagadores del Banco en ese lugar. Nosotros nos vemos obligados a mandar todo dirigido a una persona porque este gobierno así lo dispone y como usted es la persona de nuestra mayor confianza en esa, como siempre nos dirigimos a usted. Nosotros deseamos remitirles un regalo de más valor pero no nos es posible, no obstante, dentro de nuestra pobreza, hacemos lo posible por enviarles algo, pues tengan la seguridad de que jamás nos olvidamos de todos vosotros (…)».

Esta carta, a primeira de moitas, pretende restablecer o contacto e polo tanto condensa os elementos esenciais da comunicación, entre os que cómpre destacar o interese polas terras que aquí deixaran, co obxectivo de vendelas, e a expresión permanente da saudade e o soño de volver para visitar os amigos:

«Mucho le agradeceremos que nos diga si sigue cultivando nuestros terrenos, y si le fuera posible decir cuánto está pagando de impuestos por año, y si tienen mucho valor las tierras por si alguno desearía venderlas y a su juicio cuanto se podría sacar por todo lo que tenemos en esa. Si algún día tenemos la suerte de ir a dar una vuelta por esos hermosos lugares, nosotros tenemos muchos deseos, pero no sabemos si la suerte nos permitirá darnos con este gran gusto y cuando será».

O Antonio tiña xa case rematada a carta, a máquina, con aquela tinta azul océano, sen un só erro, nunha perfecta redacción que aprendera daqueles libros de modelos de redacción epistolar. A Mª Rosa, que endexamais aprendera a ler nin a escribir, íalle ditando a carta e el reelaboraba as preguntas, as novas, e mesmo as emocións da súa nai. Estaba case rematada a carta cando ela o mirou cos ollos chorosos e pronunciou entrecortadamente un nome… «Pepe». Entón, sen mediar palabra, o Antonio escribiu: «Yo vivo con mis hijos Manuel, Antonio y Ramón pero de José no sabemos nada, así que les agradeceré que si saben algo de él me comuniquen». E a mesma pregunta foi formulada na mesma data por carta á Clementina e á irmá Ramona, que vivía en Parteme. Pero ninguén soubo nunca nada do José, o fillo serodio perdido no mundo ou no mar, que nunca chegou ao porto arxentino onde o agardaban súa nai e seus irmáns. E quizais unha noite na eira do trigo, ao refrexo do branco luar…

A Clementina recibiu a carta e algúns días despois colleu o seu caxato e, con ela na man, foi pedir axuda para que lla leran e dar resposta á mesma. No ano corenta chegáralle un xiro de cincuenta pesetas, ata mercara unhas medias, e tiña a esperanza agora de ter novas dos seus despois de tanto tempo, e tamén de recibir algún carto. Seica escribía moi ben o fillo da señora Carme de Benitiño, que ía moi adiantado na escola, e alí foi a pobre da Clementina coma quen se dirixe a un oráculo. Ben sabía ela que non podía ir coa carta onda calquera, porque xa se deran casos de que a lectura non fose a correcta ou que o ditado da resposta non fose o desexado.

Villermao 30 de Abril de 1948

Sra. Dña

María Rosa Veiga & Hijos

Buenos Aires

Mi querida hermana: Hace ya cerca de un mes que tengo la vuestra en mi poder, la que me encantó muchísimo el ver que estades bien de saluz, de igual veneficio desfruto yo.

Bueno hermana, te doy las expresivas gracias por el dinero que me as mandado y has mirado por la falta, me encuentro muy inútil, he vuelto romper la pierna de recha, estube asistida por los vecinos ahora ya me encuentro algo mejor (…) Hoye, de lo que medices de las tierras y de la casa, la casa está muy mal está toda despisada y case cayendo las paredes, y las tierras hoy tienen menos valor que hace un año, motivado aque los ganados han bajado mucho y la jente se encuentra sin dinero, pero en fin quien compre no falta. (…) Hoye María Rosa haber cuándo puedas me mandas un traje para la boda que pronto será, y también boy rizar el pelo (…) De por aquí la jente muy cambiada la joventud muy desarrollada cuando vengas no conoces anadie. Muchos recuerdos de todos los vecinos y en par ticular de los de Venitiño el que escribe la carta es un hijo de Carmen de Venitiño Antonio Sánchez. Haber si nos comunicamos más ame nudo adiós.

Nunha carta moito máis breve e cunha letra máis insegura respóndelles o meu avó case un ano máis tarde. O arquivo dos Vázquez permitiume así descubrir a insegura caligrafía do avó, pois esta é unha das poucas mostras que temos da letra de Antonio Novo, pai do meu pai, meu camarada do alén.

No ano 1949, a familia Vázquez fai un envío de roupa usada para a Clementina e para o meu avó, pedindo ademais que sigan mirando pola velliña desasistida: «por este mismo correo le enviamos a nuestra tía Clementina una encomienda con un poco de ropa usada, en la que hemos incluido unas prendas de vestir para usted que creo que mi tía se las entregará tan pronto como las reciba, se trata de ropa usada porque nueva no me es posible mandársela, y que espero sea de su agrado».

Reitérase na carta a expresión dos afectos na distancia, porque o regreso definitivo non se contempla nunca, dada a modesta posición económica á que fan constantes referencias, pero probablemente tamén porque a vida xa enraizara no novo lugar.

Así, a partir de novembro do ano 49 a familia Vázquez envía as súas cartas desde a rúa Santiago del Estero, nº 194. O traslado de domicilio parece vir motivado por unha certa mellora no eido laboral. O Google Earth levoume unha tarde de novembro, setenta anos despois, á pegada deixada naquel lugar de Córdoba polos seus moradores e veciños meus de antano: o Residencial Vázquez, un hostal co que gañarían a vida durante longos anos, e parte de cuxas ganancias cruzaron o Atlántico para aliviar a miseria da pobre Clementina.

Ao longo dos anos 50, as cartas da Clementina e da familia Novo sucédense e dan conta das dificultades económicas, deixan entrever as tensións veciñais, os conflitos e faladurías, e tamén informan dos acontecementos máis importantes no microcosmos parroquial, coma os nacementos, os decesos, e algunha nova sorprendente. Entre elas, no ano 52 a vella Clementina recibe unha prestación económica do goberno que vén aliviar un tanto a súa condición de pobre de pedir. Era o exiguo «Seguro Obrero de Vejez e Invalidez» que pon en marcha o réxime a partir de 1947, e que a miña avoa solicitou para a Clementina en 1950. Pasaba a cobrar 125 pesetas mensuais ademais dos atrasos. E deste xeito, cun tenro ton que hoxe nos resulta cómico anuncia a miña avoa que «Clementina es el ama del pueblo pues está cobrando por la biejez todos los meses y todas las noches está en mi casa calientando las canelas ahora que son las noches grandes». E insiste anos máis tarde: «Apreciable Antonio de lo que medice de la Clementina está bien, note guíes por las quejas de ella, tiene cuatro gallinas y un cerdo, cobra de biejez cuarenta y cinco duros».

Pero lonxe de que o porco fose para cebar e ter alimento, o animal foi para a Clementina unha compaña que durmía a carón dela onda a lareira. Para a miña avoa e para calquera aquel subsidio da Clementina supuña o acceso a unha liquidez da que poucos dispuñan nun contexto dunha economía agraria de subsistencia. No entanto, a Clementina reitera nas súas misivas unha e outra vez a súa necesidade, a dureza da súa vida e a terrible condición de se ver inútil. Pois as cartas reflicten a varias voces o prisma da representación da subxectividade. Pero o certo é que tanto a irmá coma os sobriños intentaron paliar, como puideron, as necesidades máis urxentes da tía que ficaba lonxe no espazo e no tempo, como pode verse no envío de cantidades diversas a fins dos anos 40 e comezos dos 50.

Con gran pesar le intero de la triste muerte del Antonio

En decembro de 1953, a miña avoa Benigna envía unha carta –escrita por un seu fillo, dado que ela non sabe facelo-, na que informa aos seus amigos de Arxentina da morte do meu avó. A epístola reflicte de xeito moi nítido a cosmovisión da matriarca viúva e a reconfiguración do tecido familiar ao que dá lugar a desaparición do petrucio:

(…) Con gran pesar le intero de la triste muerte del Antonio (q.e.p.d.), pues fué el intierro el día veintiseis de Mayo de este año, apenas estuvo enfermo, la gente lo sentió mucho.

Amigos míos, os había mandar antes la noticia pero casi no pude, quedé muy disgustada el quedar sin el hombre que yo más quería en esta vida, a pesar que tengo conmigo dos hijos trabajadores y humildes, el mayor tiene veintiseis años que se llama Antonio, y otro Jaime de veinticuatro, y dos hijas también, la Manolita que ya la conocías tu, y otra Elia, y los otros cuatro están casados y colocados también.

Pues María Rosa y Antonio, no por esto quiero que se perda la amistad, sino al contrario, quiero escribirnos más amenudo que nunca, ya sabeis que aquí teneis una amiga fiel y cobarde para todo que os sea útil y necesitéis, siguiré atendiendo de todo lo buestro como lo hacía mi esposo, y si algún día disponeis de buestras tierras, no lo hazeis sin abisarme ami, es un favor que os pido.

Los recibos de la contribución los tengo yo, los que os mandaré en otra carta. Y nada más.

Humildemente se despide de bosotros la que siempre seguirá siendo cariñosa y atenta a cia bosotros. Y lo soy Benigna Rodríguez.

O pasamento de quen ata o momento fora o principal apoio dos Vázquez no seu lugariño de orixe, fai que a miña avoa subliñe o seu desexo de manter e estreitar os lazos de amizade que os unen, dando continuidade ao elo sentimental que asegura e reforza a cadea de transmisión simbólica. Mais non esquece asegurar a compra dos terreos dos amigos emigrados para fortalecer a economía familiar, toda vez que vén de finar o home e ela ten que tomar as rendas.

Porén, as dificultades económicas farán que a compra dos bens da María Rosa se vaia alongando no tempo, e que o asunto das terras sexa o elemento central da correspondencia cando meu pai fica como herdeiro na casa. E de xeito natural prodúcese tamén a herdanza dos afectos e dos lazos xeracionais, pois a partir de 1961, e por un breve lapso de tempo, unha nova caligrafía asoma no epistolario: con gran emoción descubrín que aquel pai ao que só viamos asinar pero endexamais escribir, sabía non obstante facelo. Deixárao de facer había tantos anos que non ficara memoria daquela alfabetización que apenas lle fixo falta no seu labor cotián de labrego.

Agosto do ano 1961. De mi vida poco os puedo decir.

Querida hermana, Vuestra carta me alegró mucho pues hacía bastante tiempo que no sabía nada de vosotros. ¡Cuánto me alegró, no os lo imagináis! De mi vida poco os puedo decir. Tengo muchos años e impedida para más, por lo que me es casi imposible arreglarme yo sola, además de todo esto llena de miseria y ahora siquiera puedo buscar algo de comer. Os agradezco mucho vuestro interés por mí, que tan desamparada me veo a no ser de Dios. Clementina Veiga.

Xuño de 1964

Poño os pés no carreiro polo que volve a Sra Aurora de Chiqué cando o seu fillo lle di: seica está ben maliña a Clementina, mai. Ela, sen dar fala, disposta como é, mete nun gabelo unhas sabas e uns roupóns para lle facer o leito á Clementina e que poida vir vela un médico. Matou unha pita e levoulle o caldo. Xa a Pescada levaba días asistindo tamén á pobre Clementina, mais nada valeu de nada e foi trasladada ao Hospital de Lugo onde permaneceu internada un mes. Ao repoñerse un chisco,  e en vista da situación, a mestra e o crego xestionaron o ingreso da anciá no asilo en Sarria. Alí faleceu o 17 de outubro de 1964. Así llo transmite aos seus familiares da emigración a miña avoa Benigna -desta volta xa na caligrafía da miña nai-, nunha das últimas cartas do epistolario que é toda unha lección de antropoloxía da morte naquela Galicia labrega dos anos sesenta:

(…) Pues Antonio también te daré la triste noticia de la muerte de tu tía Clementina que se murió el día diecisiete de este mes, pues mira estubo mes y medio bastante enferma no le faltó nada, café, leche y galletas, tomó todo lo que quiso, llamamos el médico que tenemos en Puebla que es muy buen médico y dijo que tenía los pulmones terminados que era mayor que se llevara al ospital de Lugo y la llevamos en un coche y después la fui ver yo a Lugo y estaba muy contenta pero luego se puso un poco mejor y la mandaron para el asilo de Sarria y allí se murió (…). El día veinteseis de este mes le tuvimos aquí los funerales de intierro le tuvimos seis curas el intierro lo tuvimos aquí en esta parroquia de Castroncelos mandamos avisar los curas de las parroquias y a tenido mucha gente de todas partes y especialmente los vecinos no faltó uno, para el intierro y todo esto tenía ella, el intierro estuvo muy bien. (…) Puedes estar tranquilo, a ella no le faltó nada. Para primeros de mes le tendremos otras dos misas por ella.

Ata os últimos tempos, a Clementina foi a anciá que solidariamente acollía con dozura no seu casoupo os nenos da veciñanza mentres os pais ían aos labores do campo, coma os meniños da casa de Casumira, veciños porta con porta. E cando xa lle chovía no lar e case se lle esborrallou a súa humildísima vivenda, foron precisamente eles quen lle deixaron a súa adega para que puidese vivir baixo un teito.

 

A última carta: Aquí a emigrado casi toda la gente nueva

Villarmao 7-1-65

Sr. D. Antonio Vázquez V.

Nuestro más estimado amigo: después de saludarte atentamente damos contestación a tu carta (…). Antonio de lo que nos dices de las tierras nosotros estamos con las mismas ideas de comprártelas porque nosotros le tenemos cariño como si fueran nuestras, ya por ser de unos amigos tan grandes. El valor que tienen no te podemos mandar la certeza, porque aquí a emigrado casi toda la gente nueva, y claro la gente no quiere trabajar, pero nosotros te damos lo que te dábamos antes, de quince a diez y seis mil pesetas, y de lo que dices que quieres venir aquí, ya lo sabes que te esperamos con los brazos abiertos y con muchas ganas de verte como si fueras un propio hijo (…) Antonio de lo que dices que tu madre sigue mal, pues me causa bastante tristeza porque héramos tan amigas, pero no hay que desesperarse que es cosa de los años, yo también tengo setenta y tres pero de momento me encuentro bastante bien, ya que estoy viviendo solo con el hijo más joven que es el Jaime y está casado con una chica muy buena, tenemos un niño llamado Felipe Carlos, solo cuenta once meses y es mi divertición (…)

            Benigna Rodríguez.

Algúns meses despois, meu pai merca por fin os bens de Mª Rosa Veiga, que pasaron a formar parte dos sitios da nosa casa, mais conservaron ata hoxe memoria da súa orixe no microtopónimo co que a eles nos referimos: o horto da Clementina, Pelo-Corzo e a aira da María Rosa… Coma se a pertenza profunda non fose a propiedade, e aquela non se merca endexamais.

Á tardiña baixa dun día de verán do ano 67 peta na nosa portada do patio unha parella sorrinte de aparencia afable. Miña nai non sabe quen son. Mais o home desliza un Buenas tardes con acento riopratense, soy Antonio Vázquez hijo de María Rosa. E miña nai devólvelle o sorriso e mándaos pasar e, como non, quedar a cear con nós. Ficaron uns días na casa, el tivo antollo do caldo e das fabas lobas da súa infancia. A súa expansiva felicidade deixou un recordo imborrable na miña nai, que lembra inda hoxe aquela parella de anciáns, doces e agarimosos un co outro e co mundo. Coma se a expresión da felicidade fose algo realmente exótico, case tanto coma o afastado lugar do que viñan. Viñan nun daqueles tours destinados a percorrer a vella Europa e na estadía en España fixeran aquela escapada a Galicia tan longamente desexada. Traía na maleta dúas carpetas marróns cheas de cartas e documentos, escrituras de venda, copias de xiros e as vidas de varias persoas inscritas nelas, pois. Quedaron gardadas na nosa casa nunha maletiña de madeira durante máis de cincuenta anos. Ata hoxe. Neles volvía a Galicia a historia da emigración, así como sobre a Clementina orbita a historia universal da pobreza, do desamparo, e da vida, a pesar de todo. Os fluxos do acontecer, do imprevisto, do movemento pendular entre a permanencia e a transformación, entre o sedentarismo ancestral e a fabulosa viaxe nun tranvía de alén mar.

Eu non nacera aínda cando aquela parella petou na portada do noso patio, e non puiden levalos ao punto exacto onde un día poñería unha flor na memoria da Clementina, nin puiden preguntarlles pola cadencia do tango, polas marabillas do Novo Mundo que fora en efecto un mundo novo para eles, como se entretecen o amor e a vida ultrapasando sabiamente a dor do desarraigo. E non puiden amosarlles a velliña do cadro de Van Gogh nas miñas mans de nena ou na miña mente de adulta anegada pola verdade. Porque quizais Heidegger tiña razón cando describe a arte coma un medio para abrirse á verdade dun pobo histórico. E por iso precisamente, escribo desde a Aletheia grega: a verdade que é ausencia de esquezo, a verdade que só pode selo se é memoria.