Cos cartos da primeira comuñón mercáronme unha bici vermella, Rabasa Derby. Nela voaba eu aos sete anos por unha estrada sen asfaltar, entre coios graníticos, ata o veciño lugar de Castroncelos, nas terras de Brollón. Ía á cantina do Adreano mercar un quilo de azucre, de pemento picante, un anaco de queixo de Castela para a festa, un bombo de sardiñas, ou un mazo de fío de atar os chourizos.
En chegando a Castroncelos, aminoraba a marcha, e ficaba conmovida por un estraño reflexo que me daba nos ollos: atravesaba a fiestra da gran Casa do Mesón unha faísca de luz do espello dun vello armario, e eu fitaba cara ao interior daquel pazo abandonado, coma se o misterio me fixese un sinal.
Todas as persoas da contorna acudimos ao campo da festa polo día de Santiago, situado xusto fronte á Casa do Mesón, pois a ela pertencía. A vida da parroquia e das xentes festeiras que acudían nesas datas á nosa música pasan por diante do pazo, sen apenas saber que intrahistoria contén a grande edificación prostrada no abandono.
Nas longas tardes invernizas, escoitei durante a miña infancia a distintas persoas da miña familia e tamén aos veciños de porta con porta, o gran relato das cousas de antes, sempre traídas ao presente co poderoso brillo daquilo que era recreado pola memoria deformante da narración popular.
Sen dúbida, naquel gran tapiz comunal, os retallos relativos á Casa de Mesón foron sempre especialmente atraentes para min, por varios motivos. O primeiro, polo enigma da casa pechada, afeita eu a andar de casa en casa coas portas e portadas abertas como se adoitaba nas aldeas. O segundo, pola diferenza arquitectónica que supuña aquela edificación respecto ás humildes vivendas labregas, e que aos ollos dunha nena resultaba abismal, como en efecto o era. E en terceiro lugar, pola propia fascinación que aqueles relatos populares me transmitían respecto á casa grande de Mesón e os seus antigos moradores. Herdaba eu así, sen sabelo, a fonda ferida da diferenza de clases: o ancestral abraio que a riqueza producía nos pobres.
Herdaba eu, sen sabelo, a fonda ferida da diferenza de clases: o ancestral abraio que a riqueza producía nos pobres
E así como meu pai, que fora nunha burra vella ás feiras de Monforte, soñaba coa sela da caballería do médico do Mesón –que acabou por mercar–, soñaba eu, que non tiña libro ningún, coa posible existencia dunha inmensa biblioteca nas salas do pazo. E a miña mente melómana soñaba tamén con acariñar un piano que alí tocaran os delicados dedos da señora. Ollando o pequeno burato das vellas zapatillas polo que me furaba a deda, pensaba eu nos zapatos brancos de medio tacón, a xogo cun vestido elegante de encaixe, que seguramente a señora portaría mentres interpretaba a Chopin, poño por caso. Unha señora nostálxica, cun aquel romántico e o cabelo recollido, debruzada a ollada cara ao Courel, que podía contemplarse desde a galería.
O Mesón está situado no medio dunha aira, con pozo e gran forno –que foi derrubado nos anos 90 para ampliar o campo da festa en canto viñeron os palcos monstruosos das orquestras–. Á porta do Mesón pasa o Camiño Real, camiño xacobeo de inverno, a escasos oitocentos metros do meu lugariño natal. Cando eu era nena non transitaban peregrinos, senón as xentes que, ao pasar por diante do Mesón, se viñan da arada cargaban co arado ao lombo por evitar a trastella e non molestar os señores. Dicíase que era ese un costume antigo e obrigado ao pasaren por diante dunha casa blasonada.
Na miña adolescencia, un emigrante retornado de Suíza mercou o pazo, cumprindo, coma unha orde do inconsciente colectivo, o gran soño do neno pobre: facer fortuna, e con ela esfarelar o abismo de clase que o condenara a durmir nunha lareira, a escasos metros dos señores que durmían en cama de colcha bordada. Mais o pobre fillo do Tabelo morreu nun accidente sen poder gozar do seu éxito vital, e finalmente o seu pai, o Tabelo vello, e o seu irmán, acabaron por instalarse no pazo, toda vez que a súa casoupiña lles caía enriba.
Ao se instalar no Mesón, para mellorar as condicións de vida nas frías estancias daquela enorme vivenda, acometeron algunhas reformas, que deron ao pazo unha nova facies, produto do descoñecemento e da escaseza de recursos dos novos moradores: ventás de aluminio, paredes encaladas e tixolo tapiando a galería. Alí morreu o Tabelo vello, nunha cama do pazo pero baixo un monte de chaquetas roídas, a modo de mantas e de colchas bordadas. Acababa así a segunda vida do pazo.
Hai algúns anos apareceron polo día da festa dúas mozas madrileñas que viñan de mercar o Mesón: chegaban coa idea de transformalo nunha casa rural ou nun albergue para peregrinos. A terceira vida do pazo semellaba pronta para acoller os camiñantes ou os turistas, coma se o antigo Mesón procurase unha nova existencia convertido en mesón. Mais, coma se dun novo enigma se tratase, as dúas mozas madrileñas marcharon trala festa, e nunca máis se soubo delas. O Mesón, pechado de novo, esmorece, e non obstante o seu escudo permanece fortemente amarrado á parede frontal, con helmo altivo ollando á destra, porque ese helmo é o que fica e fala da primeira vida do pazo.
O Mesón esmorece, e non obstante o seu escudo permanece fortemente amarrado á parede frontal, con helmo altivo ollando á destra, o que fica e fala da primeira vida do pazo
Sempre gustei da literatura pacega da Pardo Bazán, e debullei con verdadeira fruición a prosa barroca de Otero Pedrayo onde relata a decadencia da caste fidalga galega no tránsito do século XIX ao XX. Supoño que nesas lecturas de xuventude cintilaba inconscientemente aquel relampo do espello do armario do Mesón, dándome nos olliños mentres detiña a bicicleta e os sentidos.
Non conseguín entrar naquel pazo ata os trinta anos. Mentres ía subindo por unha escaleira de madeira retorneada, e atravesaba o largo corredor e as estancias baleiras, ecoábanme na mente as notas do piano mesturadas coas envolventes historias do esplendor e a decadencia das xentes que habitaran aquel lugar. E ao mesmo tempo, o relato dos labregos, mesturado de ironía e de respecto reverencial por aquelas pantasmas do pasado. Pero o único resto material que alí quedou foi un exemplar abandonado nun recuncho de La Gaceta. Revista Biográfica Argentina, correspondente aos números de marzo e abril de 1925. Rescateino da humidade e do esquezo, coma se atopara un fósil que fala.
O vello fidalgo do Mesón
Na memoria popular ficou o señor Don Carlos, escribán, sentado ao pé da porta xa próximo aos cen anos. Vivía con dous dos seus fillos: Don Ramón, que era o médico, e Ricardo, ao que a xente chamaba «o médico dos nenos». Outro fillo, Don José, dedicouse ao negocio farmacéutico en Santiago, e Don Francisco, avogado e logo xuíz, chegou a maxistrado do Tribunal Supremo en Madrid xa en tempos de Franco, e fixo casa no veciño lugar de Saa, onde pasaba tempadas estivais, e sorprendía á veciñanza polos seus hábitos hixienistas: bañábase espido, verán e inverno, nas frías augas do río.
Mulleres e homes de Castroncelos e outras aldeas de arredor gañaban a vida traballando no pazo: labrando as terras, atendendo o gando, cociñando, servindo. A xente lembra con fascinación os señores montados nas súas cabalarías, acompañados dun paxe. A última criada chamábase Salamé –di miña nai–, coa lembranza dos derradeiros estertores da vida do pazo, aló a mediados dos anos 60, cando Don Carlos, Don Ricardo e Don Ramón, sós, entre a gran casa e a cantina, eran o reflexo decadente do último hálito da fidalguía local.
Aínda que o catrasto do Marqués de Ensenada non se refire aos señores do Mesón como fidalgos, senón como escribáns, Joseph Antonio Balcarze e Francisco Manuel de Balcarze que o habitaron no XVIII pertencían a unha das linaxes máis importantes das terras de Lemos
Aínda que o certo é que o Catastro do Marqués da Ensenada (1752), non se refire aos señores do Mesón como fidalgos senón como escribáns, Joseph Antonio Balcarze e Francisco Manuel de Balcarze, que habitaran o pazo a mediados do XVIII, pertencían a unha das liñaxes máis importantes das terras de Lemos, os Valcarce, que entroncaron cos Somoza, Balboa ou Quiroga. Un Valcárcel y Quiroga, de nome Francisco Antonio, foi Corrixidor e alcalde maior da vila de Monforte, ao tempo que tiña en propiedade o Couto de Valdefariña, no Courel, e a ferraría de Loureiro, non lonxe de Castroncelos, onde se sitúa o noso Mesón. Os emblemas destas estirpes ficaron esmaltados para sempre no escudo de armas do Mesón, presidido, como xa dixen, por un helmo mirando á destra, en sinal de fidalguía.
O helmo viu pasar por diante os húsares napoleónicos que viñan de arrasar San Clodio, e sitian e atacan Monforte de Lemos en xaneiro, abril e xuño de 1809, provocando numerosas mortes entre a poboación civil, así como enormes danos no patrimonio da vila.
O helmo viu de novo o repregue das tropas francesas marchar polo Camiño Real, que máis tarde sería reformado en tempos de Carlos III, e que pasa por Cereixa, Brollón e Castroncelos en dirección a Quiroga. E neste senso, a denominación de «Mesón» podería precisamente ter relación coa condición de lugar de parada e posta na rede viaria da época moderna.
O XIX foi unha boa época para o esplendor da casa. Ás xa extensas propiedades habería que sumar as recadadas na desamortización de Mendizábal, mercando os bens expropiados á Igrexa
Sen dúbida, o século XIX foi unha boa época para o esplendor da casa. Ás xa extensas propiedades da familia Valcarce habería que sumar aqueloutras recadadas na Desamortización de Mendizábal, mercando os bens expropiados á Igrexa. E é que entre 1836 e 1837, as reformas liberais eliminan os mosteiros e ordes militares e monacais, decretándose paralelamente a venda dos bens inmobles que lles pertencían: unha medida coa que o liberalismo pretendía modificar o réxime de propiedade da terra. Mais como os lotes de terras á venda foron elaborados por comisións municipais, o poder beneficiou ao poder, de xeito que a maioría dos lotes resultaban inasequibles aos pequenos propietarios. Os bens eclesiásticos pasaron así a engrosar as propiedades das oligarquías, aqueles que dispuñan de fondos para mercar as terras. Foi o caso dos fidalgos do Mesón, que acabaron mercando lotes de terras do Igrexario de Cereixa, nas terras de Brollón.
A liñaxe dos Valcarce está representada no século XIX pola señora do Mesón, Dna Ysolina Valcarce (n. 1859), que casaría co escribán monfortino, D. Carlos Rodríguez Barbeito, descendente de escribáns da vila lemava. Pois ben, Don Carlos participou activamente na política provincial da época e na súa arañeira caciquil. Foi primeiro concelleiro e logo alcalde da Pobra do Brollón a finais do século XIX, e Deputado provincial a comezos do XX, chegando a ser Presidente da Deputación de Lugo durante un breve lapso de tempo (xaneiro-abril de 1927). A prensa da época recolle as súas actuacións para a reconstrución da igrexa de Castroncelos, que fora arrasada por un incendio precisamente aquel ano de 1927, así como diversas actividades políticas en tanto xestor da Deputación lucense polos distritos de Monforte e Quiroga ata a Guerra Civil.
A figura do fidalgo e escribán que devén tamén político na época da Restauración, ilustra á perfección a continuidade das elites locais no poder, xa que, reformulando apenas súa fisionomía, perpetúan a orde secular asentada primeiro na propiedade da terra, logo no dominio oligarca da administración, e por último no estreito control político das vontades sometidas, case por herdanza xenética, ás clases dominantes. Don Carlos, coma tantos outros, foi todo iso a un tempo: foreiro, escribán e político. Así, a imaxe patriarcal do cacique –na que se concentra a inmemorial memoria dos poderes–, reprodúcese na prensa da época, que o sitúa dirixindo o pobo nas tarefas para sufocar o incendio da igrexa parroquial, ou citado como testemuña cualificada nalgún caso de conflito veciñal, como o intento de roubo do billete de lotaría á vella Maripepa.
Integrante do Partido Conservador, foi seguidor do Deputado polo distrito de Monforte, e logo senador vitalicio, Guillermo Joaquín de Osma, e chegada a Ditadura de Primo de Rivera foi membro do partido primorriverista Unión Patriótica.
A chegada da Guerra Civil parece ter provocado, non obstante, a fin da carreira política do dereitista do Mesón, e mesmo se viu estrañamente afectado pola Lei de Responsabilidades Políticas, que o imposibilitaba para o exercicio da función pública, sen que saibamos polo momento a razón. E a razón quizais poida ter que ver, ben con loitas polo poder municipal con outra familia fidalga da parroquia –que se alzaría coa alcaldía durante longos anos–, ou ben cos lazos que unían o noso escribán a unha familia da burguesía ilustrada compostelá marcada pola represión: os Baltar.
O Fidalgo Forista e o Ciruxián Humanista
Dos catro fillos de Carlos Rguez Barbeito, tres deles –Ramón, Ricardo e José– estudaron medicina na Universidade de Santiago. E mentres no máis absoluto anonimato as xentes de Castroncelos comezaban a sega da casa de Mesón, en xuño de 1916, os fillos de Don Carlos remataban o curso académico, e El Eco de Galicia felicitaba a Rodríguez Barbeito polas sobresalientes cualificacións da súa prole.
As rúas de Santiago foron testemuñas do nacente amor entre un dos fillos de Don Carlos, Ramón José Vicente Rguez Valcárcel, e a moza Isabel Baltar Domínguez, filla do eminente doutor Ángel Baltar Cortés (1868-1934), quen inaugurara o primeiro sanatorio cirúrxico de Galicia en 1908.
Ángel Baltar e Don Carlos de Mesón, que foron consogros ao casaren os seus fillos, viñeran ao mundo no mesmo ano de 1868, que vería nacer a Revolución Setembrina na procura dun réxime democrático, e que anticipaba a chegada da I República. Aínda que os destinos destes dous homes se cruzaron, e sempre mantiveron unha relación cordial dados os lazos familiares que os unían, o seu xeito de estar no mundo foi moi diferente.
Ángel Baltar Cortés procedía dunha acomodada familia ilustrada con raíces en Padrón, onde seu pai rexentara a farmacia familiar, a coñecida Farmacia Baltar, fundada en 1816 e que aínda existe na praza que leva o nome do noso cirurxián. O farmacéutico Baltar posuía unha importante biblioteca que foi a miúdo consultada por Manuel Murguía e Rosalía de Castro, pois a amizade que os unía era fonda, e de feito, os desvelos pola situación económica da parella de escritores foron constantes no seu benquerido amigo Baltar, que en máis dunha ocasión os socorreu discretamente. Medrou, xa que logo, Ángel Baltar Cortés, anainado pola poesía rosaliana, entre libros e música e remedios de botica.
Estas tres fascinacións infantís perdurarían para sempre na poliédrica personalidade de Ángel Baltar, que cultivou a poesía, tocaba dúas ou tres horas ao día o piano, e puxo en práctica no seu labor profesional o coñecemento médico e o auxilio ante o padecemento. Pensarían os pacientes no privilexio de seren operados polos áxiles dedos dun pianista…? Cómpre dicir que a historia da medicina en Galicia ten no nome de Ángel Baltar Cortés unha das súas páxinas máis brillantes e tamén máis conmovedoras.
Tras exercer de médico rural, pasa a traballar no Hospital Real de Santiago de Compostela, do que chegaría a ser director entre 1923 e 1926. No citado establecemento sanitario, Don Ángel practica con verdadeira vocación a cirurxía xeral. As súas publicacións en importantes revistas médicas da época, ou a súa estadía en Berlín no ano 1909 a carón do eminente doutor Bier, dan conta da categoría profesional de quen puxo a cirurxía galega ao máis alto nivel. Particularmente interesado pola cirxurxía otorrinolaringolóxica, e especialmente dotado para a fabricación de aparellos diversos, Baltar foi tamén un enxeñeiro ao servizo da medicina: chegou a inventar, entre outras cousas, diferentes pinzas e ganchos para a extracción de obxectos atravesados na gorxa.
En 1908, como foi dito, inaugura, canda o seu amigo, o Dr Varela Radío, o primeiro sanatorio cirúrxico de Galicia, onde foron operadas a prezos asequibles, centos e centos de persoas que lembraron sempre, con sentido agradecemento, as cualidades médicas e humanas do doutor.
Cando abre o sanatorio facíanse dez anos do seu casamento coa tamén padronesa Isabel Domínguez Orense (1873-1963). Con ela tivo cinco fillas e dous fillos, que herdaron a sensibilidade, o delicado gusto pola cultura, pola música, e algúns deles tamén pola medicina.
Os nenos e nenas da familia Baltar, criados en Santiago, gozaron longas tempadas estivais en Rianxo, no pazo que o seu pai construíra na praia de Tanxil. No xardín da gran casa celebrábanse concertos de piano, xuntanzas amigables cos Castelao e cos Dieste, preparaban a saída desde o embarcadoiro privado no iate de Baltar. E desde a ría podía albiscarse a Virxe de Guadalupe, esculpida por Asorey, que ollaba o mar desde o xardín pacego.
En 1918 a chamada «gripe española» dezmou a poboación. En Rianxo, Ángel Baltar, axudado por Castelao, atendeu a poboación afectada pola pandemia mortal. Recluíu a súa familia no pazo e non regresou á casa ata pasados vinte días, durante os cales dedicou tódolos seus esforzos e o seu saber a salvar vidas, poñendo en risco a súa propia. O pobo de Rianxo en recoñecemento ao seu labor, dedicoulle unha gran homenaxe popular. Aínda hoxe se pode contemplar a placa conmemorativa na fachada do Concello. A luz eléctrica chegou a Rianxo da man de Baltar no ano 16, mentres en Castroncelos seguía reinando a noite pecha.
Tan só cinco anos despois, en 1921, a súa filla maior, Isabel, casada aos vinte e un anos con Ramón Rodríguez Valcárcel, transitaba cun candil as salas da casa do Mesón, coa ilusión da casadiña nova, pero tamén coa nostalxia do mar de Tanxil e o bulicio de Santiago. A propia Isabel deu conta, nun artigo escrito na súa vellez, da dor do seu pai ao ver marchar do seu lado a súa filla maior, e ela non quixo que se fixesen fotografías do enlace. Conservamos, iso si, as novas que a prensa da época publica con ocasión da petición de man e mailo casamento, no pazo rianxeiro.
O piano de Isabel Baltar
Como ben informa El compostelano, o enlace tivo lugar no pazo que a familia Baltar posuía en Tanxil (Rianxo). Trala viaxe de noivos, Ramón e a súa muller instálanse no Mesón de Castroncelos, onde el se asenta como médico rural. Podo imaxinar o abraio das miñas xentiñas ao ver entrar no pazo o piano vertical que tocara Ángel Baltar e que lle regala á súa filla, a melómana, culta, sensible e intelixente Isabel Baltar, para que a música a acompañase ás terras do interior de Lugo. Con tímpanos atemporais, paréceme escoitar nota a nota, unha melodía nunha limpa mañá de maio, mentres as espigas do noso trigo recoñecen a Listz e a Schumann.
Cando paso por diante do Mesón pregúntome, agora que coñezo a historia dos seus antigos moradores, se viría á festa do Santiago o eminente cirurxián, se quizais escoitou a gaita do Piquelo tocar sempre a mesma melodía –«toca Piquelo, sempre na mesma»–; se viu o meu pai, de neno, sentar nunha pedriña a carón do pazo; ou se quizais lle extraeu unha faba que lle quedara atrancada na gorxa a un neno da casa do Xastre; se falou coa señora Aurora, se atendeu a miña avoa Benigna dun mal estraño que lle quedou dun parto, se…
As xentiñas de Castroncelos saúdan a Dna Isabel, que pasea polo carreiro de Su a Eirexa canda a súa querida curmá Mª Asunción Baltar Tojo, que viña reporse ao puro ar da montaña, e gustaba de ir mollar os pés ao rego de Lamelas entre veas de seixo e morotes do paraíso.
Ao ano de casaren, Isabel e Ramón teñen un fillo, que levará o nome do seu avó: Carlos Rodríguez Baltar, o meniño no que se unen o sangue da vella fidalguía rural e o da burguesía ilustrada urbana.
Carlitos pasou os primeiros anos da súa nenez entre o mundo labrego de Castroncelos e o mariñeiro de Rianxo. Algunhas fotos familiares sitúano na colocación da estatua da Guadalupe de Asorey no pazo de Tanxil, ou nas reunións da súa familia coa intelectualidade galega. Carlitos pasou a «Calritos» entre as xentes de Rianxo, onde foi sempre moi aprezado.
En Castroncelos, non obstante, pouca memoria quedou de Carlitos, pois por volta de 1930, sendo aínda un neno de oito anos, Isabel e Ramón sepáranse, e a nai e o fillo regresan a Santiago á casa familiar. Foi, pois, o avó Ángel Baltar a gran figura paterna para Carlitos, e á morte do avó, o seu tío materno Ramón Baltar.
Carlos devén así o curmán maior dos nenos Baltar, querido e admirado pola súa personalidade xenerosa, excéntrica e xenial. Non obstante, Carlitos seguiu pasando tempadas coa familia paterna en Castroncelos, onde adquiriu unha profunda cultura labrega e o galego dialectal da área lucuauriense, que di «il» no canto de «el», e «iste» no canto de «este»… Presumía, sendo xa adulto, do seu galego de Brollón, e de saber de memoria as partes do carro… Daquel, quizais, tirado polas vaquiñas da casa do Mesón nas estribacións do Val de Lemos, lindando coa premontaña courelá.
A separación do matrimonio do Mesón causou, como é lóxico, estupor nas xentes da aldea. E o símbolo daquela ruptura materializouse na saída do piano de Isabel Baltar pola porta da casa de Mesón, rumbo, de novo, a Compostela. E a música ficou aboiando polos carreiros da parroquia, sen saber onde ir, a que dedos delicados volver acubillarse.
O símbolo da ruptura do matrimonio do Mesón materializouse na saída do piano de Isabel Baltar pola porta de Mesón rumbo a Compostela
Estamos en marzo de 1934. Carlitos correu ao colo do avó Ángel. Aquel día, pola mañá, o cirurxián recibira no sanatorio unha humildísima muller de Rianxo. Chegado o momento de pagar a consulta, ela comezou a remexer nos petos e nada atopou naquel abismo baleiro para lle dar ao doutor. El, decatándose da situación, insistiulle á muller para que marchase axiña, non fose perder o autocar de regreso a Rianxo. Ela entón, coa ollada no chan, seguiu remexendo nos petos. Daquela o doutor, con inmensa tenrura, sacou da súa carteira o importe exacto da viaxe entre Compostela e Rianxo, e pousouno nas mans da paciente, que viñera sen cartiños para o médico, e sen un peso sequera pra se volver para a casa.
Carlitos correu ao colo do avó Ángel. Este amosoulle un bonequiño minúsculo que extraera da gorxa dunha nena había tres días. Non morrera por pouco… E tras gardar de novo o boneco na caixa de «obxectos extraños», bicou na fronte ao seu netiño maior e marchou para a consulta.
A operación daquela tarde era complexa. De súpeto, sentiu que comezaba a ver con dificultade os tecidos da enferma e pousou inmediatamente o bisturí. Acenou con rapidez á enfermeira porque notou que se lle varría a vista. E xa non volveu en si. A hemorraxia cerebral silenciara para sempre a súa música absoluta, pero non a memoria do ben que fixo.
Tiña 66 anos. Ao seu enterro, no ecuador da II República, acudiron centos de persoas. Quizais a vida non quixo que vira o tráxico momento histórico que se aveciñaba. Como os seus amigos de Rianxo eran perseguidos, axustizados ou tiñan que marchar ao exilio. O seu propio fillo, o brillante doutor e profesor da Facultade de Medicina, Antonio Baltar Domínguez (1906-1970), casado con Mireya Dieste, protagonizou unha espectacular fuxida en barco a Arxentina, polo perigo inminente que corría a súa vida, dado o seu inquebrantable apoio aos ideais republicanos. No exilio dedicou os seus esforzos de médico ao auxilio dos máis pobres. E no medio dos máis humildes mineiros da Patagonia, pensaría Antonio Baltar naquel vello piano e nos delicados dedos da súa irmá, que tocaron para min, máis aló do tempo, unha sinfonía barroca.
O fillo de Ángel Baltar, o doutor e profesor da Facultade de Medicina, Antonio Baltar Domínguez, protagonizou unha espectacular fuxida en barco a Arxentina, dado o seu inquebrantable apoio aos ideais republicanos
E mentres, en Tanxil, as forzas do fascismo requisaban o pazo dos Baltar para instalar os militares encargados do control do campo de concentración de Rianxo. E en Santiago expulsaban do seu posto de profesor universitario a Ramón Baltar, irmán de Antonio e de Isabel, humanista e eminente cirurxián cuxa integridade e coherencia ideolóxica non deixou de traerlle problemas ao longo do franquismo, baixo diversas acusacións.
Ramón Baltar pasou a ser a verdadeira figura paterna de Carlos, toda vez que Castroncelos se ía desdebuxando no decorrer da súa xuventude, aínda que nunca se perdeu o contacto cordial coa familia do pai. E neste senso, aproveitando o tempo libre que lle deixaba a vida do campo nas tempadas que pasaba en Castroncelos, chegou a facerse maquinista de RENFE, levando trens de mercancías por toda España. Este aspecto revela unha das características máis importantes da especial personalidade de Carlos Baltar: a profunda querenza pola liberdade vital, certo espírito bohemio, e o non sometemento ás normas académicas ou sociais que coartaran o seu espírito libre, quizais forxado a imaxe do voo dos paxaros contemplados no campo de Castroncelos na súa primeira infancia. E tamén quizais por iso, e á marxe da aventura da viaxe, a verdadeira vocación de Carlos Rodríguez Baltar achegábase máis á aventura da mente: a maxia da alquimia, da química, do fulgor eléctrico e dos raios incógnitos. O poeta contempla os eléctrodos.
Carlitos de Castroncelos: o xenio inventor que separaba os minerais.
En 1936 Carlitos ten catorce anos. No sanatorio Baltar, o seu avó e o Dr Radío Varela instalaran o primeiro laboratorio que realiza hemocultivos e conta ademais con modernos aparellos de Raios X, a través dos cales ve Baltar a endémica artrose da poboación galega. Coa chegada da guerra, escasean os repostos, así que as avarías dos aparellos de Raios cómpre solucionalas con enxeño. Así é como Carlitos comeza a demostrar unha habilidade especial para a mecánica e a electrónica, desmontando e arranxando con intelixencia de pequeno enxeñeiro a maquinaria necesaria.
Estuda o Bacharelato en Santiago, pero no canto de marchar a Madrid para estudar Enxeñería, decide facer o servizo militar e adiantar así a inevitable obriga. Mais por aqueles mesmos anos de xuventude, á idade de dezaoito, en 1940, preséntase a un concurso internacional para a fabricación de aparellos de Raios X. E é que, malia a súa xuventude, Carlos tiña xa unha gran experiencia cos «raios incógnita», como os denominara Röntgen en 1895.
Desde Alemaña, Siemens enviaría unicamente as lámpadas e cumpriría fabricar e montar o resto dos compoñentes, así como facer a instalación nos hospitais ou nas consultas. Carlos gaña o concurso, para gran sorpresa dos concorrentes dada a idade do gañador, e pasaría entón a ser representante fa factoría alemá durante anos. Abre por entón un pequeno obradoiro en Santiago, no extremo do Pombal, ollando a Alameda e o Instituto que leva o nome de Rosalía de Castro, amiga do seu bisavó Baltar.
O contrato con Siemens mantívose en vigor ata ben entrados os anos 70, cando xa se podían mercar os equipos de Raios X completos. Neste labor, chegou a instalar aparellos de Raios en multitude de hospitais e clínicas de toda España, mais entrementres, na súa vida e no seu obradoiro de alquimista acontecían tamén outras cousas…
Acabou os estudos de Química, traballou nas instalacións industriais de Jesús Lago y Lago na Coruña, a onde se trasladou tralo seu casamento en 1950 con Carmen Barrena, con quen tivo tres fillos. E paralelamente, tanto na Coruña como en Santiago, mantivo toda a súa vida unha importante rede de amizades entre a intelectualidade galega: Isidro Parga Pondal, Francisco Dotras, Francisco Guitián, José Ramón Massaguer, Carlos Alonso del Real, Isaac Díaz Pardo, Francisco Bermejo, etc, etc.
Dotado dunha gran cultura literaria, científica e humanística en xeral, dominaba as linguas alemá, inglesa e francesa, pero foi nos seus infindos proxectos de xenio inventor onde brillou con maior fulgor a súa intelixencia de alquimista contemporáneo. Así, nos anos 60, foi convidado a dar unha conferencia na Universidade de Atlanta (EUA), onde chegou a ter unha sala co seu nome destinada á investigación a partir de ideas súas: a sala «Baltar Project», e colaborou así mesmo coa Cátedra de Química-Física da Universidade de Oviedo.
Nos 60, Carlitos de Castroncelos foi convidado a dar unha conferencia na Universidade de Atlanta, onde chegou a ter unha sala co seu nome destinada á investigación a partir de ideas súas: a sala «Baltar Project»
E é que, cando xa non foi rendible o traballo de instalación dos aparellos de Raios X, Carlos Baltar aplicou os seus coñecementos á minería metálica: a utilización de altas intensidades eléctricas permitíalle concentrar e separar os minerais, así como no seu ADN se concentraban e opoñían a cultura mariñeira de Rianxo e a labrega de Brollón, a vella fidalguía rural de Castroncelos e a ilustrada burguesía urbana de Compostela, o saber popular que canta canda o eixe dun carro, e a alta cultura dos saberes librescos, a intuición xenial do creador e a cultura académica. Todos estes contrastes estaban presentes en Carlos Baltar. A concentración dos xenes e a separación dos pais. O seu avó materno tiña un Sanatorio cirúrxico en Santiago, mentres o seu pai receitaba «auga de vexeto» ás humildísimas xentes de aldea que descoñecían a existencia do hemocultivo, e para quen os raios X eran verdadeiramente unha incógnita.
As súas patentes deron lugar a aplicacións en España, EUA e América do Sur, de xeito que incluso unha das empresas máis importantes do mundo, W.R. Grace and Co. de Nova York, ofreceulle un contrato como técnico, posto que rexeitou, pois para el a vida entre Santiago e A Coruña, as súas investigacións no obradoiro alquímico e a súa liberdade creadora eran prioridades ás que nunca quixo renunciar. Os seus equipos e técnicas de separación de minerais, con tecnoloxía propia, electrostática, magnética, hidráulica, etc, seguen a funcionar hoxe en día aplicadas a distintos campos.
Desde Galicia asesorou a universidades e institutos de diversos puntos do planeta, e en Galicia traballou polo mellor aproveitamento dos minerais na súa aplicación cerámica, por exemplo. Así, no ano 1974 comeza a colaborar co Seminario de Estudos Cerámicos de Sargadelos –lembremos a gran amizade que o unía a Isaac Díaz Pardo–, no seo do cal se fabrican sistemas pulsantes de separación de minerais e hidrociclóns de porcelana. En 1979, Carlos R. Baltar foi un dos membros fundadores da Área de Xeoloxía e Minería do novo Seminario de Estudos Galegos, e Sargadelos deixou para a memoria colectiva a imaxe de Carlos Rodríguez Baltar no azul cobalto característico da súa cerámica, inventando a alta poesía hidrociclónica.
Unha tarde de 1988 soa o teléfono. Carlos ten nesa altura 66 anos, exactamente a mesma idade do avó Ángel Baltar cando finou. Carlos levanta o aparello e escoita a voz do seu querido curmán Juan Ramón Baltar Tojo, Juancho. Falan de química –Juancho é químico, en certo modo pola admiración que sentía desde a infancia polo seu primo–; falan de minerais, da oferta dunha empresa alemá a Carlos. Falan da familia, da curmá maior, Mª Asunción: ela vén de restaurar o piano de Isabel Baltar, e de súpeto unha nota entre grilos e trigo xorde nun estrato da memoria de Carlos.
Cando colga o teléfono unha doce presión póusase sobre o seu peito e pecha os ollos, e xusto nese intre pasa meu pai pola súa mente, meniño, cun rabaño de ovellas por diante do Mesón, en Castroncelos, e quitando a pucha, diríxese ao neno elegante que xoga na aira do pazo: Que usté lo pase bien, señorito Carlos. E bota a correr tras das ovellas namentres as primeiras notas do piano se espallan pola aira, polas leiras, polas devesas, pola carballeira, polo castro e pola chá da pequena mente de Carlos Rodríguez Baltar, Carlitos de Castroncelos, que separaba os minerais coma un hidrociclón nas paredes do útero da señora Isabel Baltar, a onde regresa, aquela tarde, para sempre.
O cromosoma máis alá do cromosoma
No verán pasado, no mes de xullo do 2018, fun pasar uns días a Rianxo. Cada día fomos bañarnos á praia de Tanxil. Un gran manto arbóreo cubría un gran xardín dun pazo invisible. Eu aínda non sabía que era o pazo dos Baltar.
Paseando por Rianxo detívenme a ler a placa dedicada a Ángel Baltar na Casa do Concello. Aínda non coñecía o personaxe.
No mesmo verán fun investigar á Biblioteca do Museo do Pobo Galego. Fun amablemente atendida pola bibliotecaria Rosa Mª Méndez. Descoñecía aínda que a familia Baltar depositara a súa biblioteca no citado Museo, da man de Juan Ramón Baltar Tojo.
Cando decidín, hai dous meses, comezar a escribir un «cromosoma» sobre a casa de Mesón, de Castroncelos, e o apelido Baltar regresou á memoria procedente da tradición oral da miña aldea, comecei as pescudas.
O meu amigo Xurxo Ayán, arqueólogo, tiña investigado a incautación do pazo dos Baltar polas tropas fascistas durante a guerra civil, e puxo á miña disposición os seus coñecementos neste e en moitos outros asuntos históricos.
Rosa, a bibliotecaria do MPG púxome inmediatamente en contacto con Juan Ramón Baltar Tojo, curmán de Carlos Baltar. A el debo unha parte moi importante dos datos sobre Carlos: imaxes, referencias bibliográficas, toda unha memoria familiar e un saber afectivo que puxo á miña disposición con enorme xenerosidade. A nova da miña pequena investigación chegou aos fillos de Carlos, como tamén chegou a Mª Asunción, irmá maior de Juan Ramón, ela que conserva con amor o piano de Isabel Baltar que eu escoitei máis aló do tempo que non hai, que non existe. E Mª Asunción transmitiu as súas fermosas lembranzas da estancia en Castroncelos. E dalgunha maneira, todos volvemos a un lugar común que nunca compartiramos pero que sempre compartimos.
Esta é, sen dúbida, a verdadeira vida e o senso profundo destes cromosomas escritos: a vida máis aló da escrita, a vida que se comporta dun xeito azaroso e poético, unindo persoas e saberes, recreando a memoria e creando Feliz Idade.