Un derby que remata co público invadindo o hipódromo. Unha viaxe en barco coa participación estelar dunha cantante francesa famosa. O cómico desembarco dos pasaxeiros dunha lancha nunha praia. Carruaxes e persoas cruzando unha monumental ponte londiniense. Unha competición de remo no Támese. As asombrosas transformacións dun prestidixitador en París. Unha nena saltando á corda nun lugar de Madrid. E, por suposto, a chegada dun tren a unha estación. Son algunhas das películas que estrearon o cinema en Galicia. O 2 de setembro cumpriranse 125 anos desta primeira sesión, da que desvelamos a seguir información inédita.

Que a primeira sesión de cinema en Galicia tivo lugar no Circo Coruñés en 1896 é un feito indubitado. Sábese onde e cando, pero esta reportaxe descifra dúas incógnitas fundamentais: o proxector que se empregou e as películas que se exhibiron.

Os tres principais xornais que había na época na cidade coruñesa (El Diario de Galicia, El Telegrama e La Voz de Galicia) falan en todo momento do «cinematógrafo», pero daquela había numerosos enxeños similares en circulación e, como o creado polos irmáns Lumière era o de máis sona e o de mellor funcionamento, en moitas ocasións presentábase como cinematógrafo o que non o era. En canto ás películas («cadros» ou «vistas», na terminoloxía da época) das que puideron gozar aqueles espectadores, hai descricións detalladas de varias das pezas neses mesmos xornais, e son esas crónicas as que, á falta dunha evidencia irrefutable, permitiron aos historiadores de cinema elaborar unha hipótese. «Temos case a completa certeza de que o proxector era de patente británica», aventurábase o galego José Luis Castro de Paz, referencia internacional no estudo do cinema primitivo, no catálogo da exposición José Sellier na Coruña: os comezos do cinema español (2013). Tras os achados que detallaremos nesta reportaxe, podemos confirmar que o presentimento deste catedrático de Comunicación Audiovisual na Universidade de Santiago de Compostela era certeiro: en efecto, o proxector desa primeira sesión foi un animatógrafo, invento do británico Robert William Paul, autor tamén de varias das películas proxectadas nesa histórica xornada.

O Circo Coruñés

Viaxemos agora á orixe, ao 2 de setembro de 1896. Os señores Pedregal e Ramos, empresarios promotores do espectáculo, elixiron como escenario o Circo Coruñés. Era unha instalación multifuncional baseada nun deseño do arquitecto Juan de Ciórraga, autor de boa parte dos edificios que dan personalidade arquitectónica á cidade coruñesa, as galerías da Mariña. Primeiro, en 1884, situouse na praza de María Pita e, desde mediados de 1888, no terreo onde hoxe se ergue o edificio da Autoridade Portuaria. «El Circo Coruñés reúne excelentes condiciones y tiene capacidad para cerca de dos mil espectadores. Desde que ocupa la situación actual, han trabajado buenas compañías líricas y dramáticas y ecuestres, habiéndose visto muy favorecido por la distinguida sociedad coruñesa. En el carnaval se celebran bailes públicos en dicho local y también suelen celebrarse en él meetings y otras reuniones populares», apunta Robustiano Faginas na súa Guía-indicador de La Coruña y de Galicia para 1890-91. Tratábase, polo tanto, dun recinto moi amplo (2.000 espectadores), que superaba en capacidade o Teatro Principal (hoxe, Teatro Rosalía), onde entraban 1.374 persoas.

A última marabilla do século

Antes que á Coruña, o cinema chegara, entre maio e agosto, a Madrid, Barcelona, Zaragoza, Cádiz, San Sebastián, Santander, Bilbao, Alacante, Xixón, Murcia e Avilés. O proxector non era sempre o mesmo (animatógrafo de Robert W. Paul, cinetógrafo de George William de Bedts, motógrafo de Joseph Rous e cinematógrafo dos Lumière), pero o impacto foi similar: asombro xeneralizado.

Na capital, pioneira en España, o animatógrafo adiantouse a todos. Chegou da man do húngaro Edwin Rousby, enviado especial de Robert W. Paul. Presentouse o 11 de maio de 1896 no Circo Parish. Tras a súa estancia en Madrid, onde competiu co cinematógrafo, Rousby marchou en xuño a Portugal, país no que permaneceu ata xaneiro de 1897. Xa que logo, non foi o húngaro quen trouxo o animatógrafo a Galicia, polo menos en persoa. Hai fontes que indican que posuía dous proxectores, e, polo tanto, un deles podería ser o que viaxou á Coruña, pero ten pouco sentido porque a lóxica fai pensar que nese caso faría escala noutras cidades galegas antes de chegar á herculina. Por iso non podemos descartar a opción de que os señores Pedregal e Ramos, promotores da sesión no Circo Coruñés, trouxesen un aparello directamente de Gran Bretaña, conectada intensamente por vía marítima coa Coruña, segunda cidade española, tras Madrid, que recibiu o animatógrafo, un proxector que Robert W. Paul presentara o 20 de febreiro dese mesmo ano en Londres, e que puxo á venda ao mes seguinte.

Fose como fose, o caso é que o mércores 2 de setembro de 1896 un novo entretemento presentouse por primeira vez en Galicia. Como novidade que era, requiriu unha explicación: «Una serie de fotografías en movimiento, ampliadas por una poderosa lente y proyectadas sobre una superficie blanca, constituyeron en resumen el mecanismo del Cinematógrafo. La ilusión es perfecta, resultando una hermosa colección de fotografías animadas», púidose ler ao día seguinte en El Telegrama. Tras esa sesión do día 2, reservada para as autoridades e a prensa, na xornada seguinte realizáronse os primeiros pases para o público en xeral: «¡Grandioso descubrimiento! ¡Última maravilla del siglo!», anunciou ese mesmo xornal.

Os pases, cada media hora, empezaban ás 20.30 e remataban ás 24. Constaban de oito «vistas», e advertíase que no caso de que algunha quedase inutilizada sería substituída. Aínda que non todas elas se conservan, podemos supoñer as principais características das películas: rodadas nun exterior con luz natural, cun plano único e inmobilidade total da cámara, e con non máis dun minuto de duración.
A entrada en cadeira e banqueta custaba unha peseta (o equivalente á subscrición mensual a un xornal local), e en bancada reducíase a 50 céntimos. Pasado o efecto sorpresa, o prezo reduciuse notablemente nas dúas últimas xornadas, as do 9 e 10 de setembro.

Seguramente asistise a algunha destas sesións o fotógrafo local José Sellier, bo amigo dos irmáns Lumière e sempre atento ás últimas novidades tecnolóxicas no ámbito da imaxe.

As primeiras películas

O que permite coñecer que tipo de proxector e que películas se pasaron nesas primeiras sesións galegas de cinema é unha noticia publicada ese último día, información que estivo ata hoxe fóra do radar dos especialistas. Publicouse en El Diario de Galicia, daquela o xornal máis vendido da cidade. Di así: «Hoy es la última exhibición del Cinematógrafo, con arreglo al siguiente programa: 1ª Preciosa marina con figuras y embarcaciones, 2ª Llegada de el Express á la estación de París, 3ª Sobre cubierta del Victoria, 4ª Carreras de caballos del gran premio en Londres, 5ª Movimiento de carruajes sobre el puente del Thámesis 6ª Las grandes regatas de Stanley, 7ª Célebre prestidigitador en la gran Opera de París, 8ª Hermosa niña saltando á la comba en la fuente de la Teja (Madrid) (…)».

De todas as noticias publicadas sobre esas sesións fundacionais, é a única que menciona os títulos, e de aí a súa importancia. Porque en seis dos oito casos pódense establecer correspondencias entre eses títulos e as películas do catálogo de Robert W. Paul, o pioneiro do cinema británico. Porén, non foi un cinematógrafo –como di a noticia de El Diario de Galicia por descoñecemento do redactor– o que funcionou neses días no Circo Coruñés: tratouse dun animatógrafo, un invento de Paul a partir do cinetoscopio de Edison, que era un aparello que só permitía a visión individual.

Segundo as descricións da prensa, en Preciosa marina con figuras y embarcaciones viuse a chegada á praia dunha lancha, cuxos remeiros se lanzan á auga para conducir ata terra, en brazos, os viaxeiros, entre eles unha muller. Esta peza de toques cómicos, que se proxectou con éxito na primeira sesión coruñesa, podería ser Landing at Low Tide (1896), unha película do catálogo de Robert W. Paul dirixida por Birt Acres. Consérvase polo menos unha copia nunha colección privada.

Llegada de el Express a la estación de París pasouse o primeiro día (2 de setembro) e, a petición masiva do público, tívose que repetir nunha das sesións do segundo (3 de setembro). Polo tanto, é a primeira película de éxito proxectada en Galicia. As crónicas describen a chegada dun tren, o descenso dos viaxeiros e os mozos cargando equipaxes. Cremos que se trata de Arrival of the Paris Express (1896), do propio Robert W. Paul, na que uns pasaxeiros chegan á estación de Calais.

En Carreras de caballos del gran premio en Londres, os asistentes asombráronse ao ver o público saltar os valos e invadir masivamente a pista do hipódromo. O historiador de cinema José Luis Castro de Paz sospeitaba que o proxector das sesións do Circo Coruñés en 1896 era de patente británica porque a descrición xornalística dunha das películas encaixaba con The Derby (1896). Pero ese argumento tamén podería corresponderse con outra película perdida, mesmo concibida para outro proxector. O feito –agora coñecido– de que se inclúa nun pase xunto a outras vistas perfectamente identificadas de animatógrafo confirma que, en efecto, se trata de The Derby, rodada por Robert W. Paul en xuño de 1896 no derby hípico de Epsom. O British Film Institute (BFI) conserva unha copia desta película.

De catro das cintas vistas non hai descricións: Sobre cubierta del Victoria, Las grandes regatas de Stanley, Movimiento de carruajes sobre el puente del Thámesis e Hermosa niña saltando a la comba en la fuente de la Teja (Madrid). A pesar da falta de detalles, identificamos as tres primeiras.
Sobre cubierta del Victoria é, sen dúbida, On the Calais Steamboat (1896), unha película na que os espectadores puideron ver a Yvette Guilbert no SS Victoria, mentres o barco navegaba de Dover a Calais. É a primeira grande estrela do cinema que os galegos admiraron: Guilbert era unha cantante e actriz francesa moi famosa, que foi pintada por Picasso e Toulouse-Lautrec.

Las grandes regatas de Stanley é unha filmación realizada por Robert W. Paul en xullo de 1896 durante unha famosa competición de remo (Real Regata de Henley). O seu título orixinal é Henley Regatta (1896). Polo tanto, trátase dunha película deportiva, como a antes analizada The Derby (1896).

Movimiento de carruajes sobre el puente del Thámesis é Blackfriars Bridge, rodada tamén por Robert W. Paul nesa ponte, pola que circulan carruaxes e persoas, algunhas das cales miran á cámara. O British Film Institute (BFI) custodia unha copia desta película.

En canto á vista protagonizada pola nena –Hermosa niña saltando á la comba en la fuente de la Teja (Madrid)–, é sabido que o operador Henry W. Short, asociado con Robert W. Paul, rodou en Madrid –tamén en Sevilla e Cádiz– varias películas documentais entre agosto e setembro de 1896. Con todo, non consta que en ningunha delas haxa unha nena saltando á corda.

Tampouco logramos identificar unha película que a prensa refire como Célebre prestidigitador en la gran Opera de París, e da que hai unha breve descrición en El Telegrama: «un prestidigitador efectúa diferentes escamoteos y transformaciones». Dese mesmo ano 1896 é Séance de prestidigitation, do parisiense Georges Méliès, quen lle comprou un animatógrafo a Robert W. Paul.

A chegada do cinematógrafo

O resto de Galicia terá que agardar polo menos ata o ano seguinte para gozar do novo entretemento. Unha empresa portuguesa constituída para a explotación do cinematógrafo exercerá ese papel «evanxelizador». Fórmana Alexandre Pais de Azevedo e Lima, coñecido actor, e Augusto Cesar Marques e Caldera, quen fará ás veces de proxectista nesta xira de presentación.

Entre abril e xullo de 1897 visitarán sete cidades galegas, pero nunha delas atoparanse, para a súa maiúscula sorpresa, con competencia local. A intención dos empresarios –lóxica, pois procedían do veciño Portugal– era arrincar o seu periplo en Vigo, pero ao non atopar local adecuado na cidade olívica deciden ir co invento a outra parte, en concreto a Pontevedra.

Así, o sábado 17 de abril recalan no Teatro do Liceo (hoxe, Teatro Principal). Fano para presentar «la maravilla del siglo», como indican nos panfletos que reparten pola cidade: é o cinematógrafo Lumière. «No confundirse con los aparatos de este género presentados hasta hoy, pues el único y verdadero es éste», engade a publicidade. Pontevedra convértese así na primeira localidade galega que recibe o invento dos irmáns franceses, posto que o aparello que funcionara no Circo Coruñés o ano anterior era, como se acredita definitivamente nesta reportaxe, un animatógrafo.

Deste xeito, o cinematógrafo chegou a estas terras quince meses despois que a París –o 28 de decembro de 1895 realizouse a primeira sesión pública do cinematógrafo Lumière, no Salón do Alexandre Pais de Azevedo e Lima – e once máis tarde á primeira cidade do Estado, Madrid, que o recibiu o 13 de maio de 1896.

As funcións pontevedresas, que se desenvolveron ás 19, 20, 21 e 22 horas, foron moi soadas: «O éxito do espectáculo foi rotundo, pois malia contar cuns prezos moi elevados para a época e que case nunca máis volveu acadar o cine en todo o período mudo –1,50 ptas. butaca e 0,50 xeral para asistir á presentación– permaneceu nove días en cartel, o que era moitísimo tempo para unha poboación de pouco máis de vinte mil habitantes», conta Carlos Aurelio López no seu libro O nacemento dunha cidade. A implantación do cine en Pontevedra.

As seguintes escalas de Azevedo, Marques e o seu proxector serán Vigo (a partir do 29 de abril de 1897), Tui (desde o 13 de maio), A Coruña (desde o 23 de maio), Betanzos (desde o 11 de xuño), Ferrol (desde o 16 de xuño) e Lugo (desde o 7 de xullo). É na súa cuarta parada, na Coruña, cando levarán unha sorpresa: o 23 de maio, o mesmo día en que se presentan no número 25 da rúa Real, o fotógrafo local José Sellier activa outro cinematógrafo no número 8, no Bazar da Industria. Nese mesmo local, este operador presentará as primeiras películas do cinema español rodadas con cámara Lumière por un operador alleo á casa francesa. Algunhas delas levan títulos tan autóctonos como Orzán, oleaje; Fábrica de Gas ou Plaza de Mina. Pero esa xa é outra historia.