Ao igual que ocorreu en todos e cada un dos comicios electorais celebrados en Galicia desde o restablecemento da democracia ata o mediodía do pasado domingo 23, relixiosas e auxiliares dunha das residencias xeriátricas existentes en Verín empurraban ducias de cadeiras de rodas polo carril bici da Avenida de Laza en dirección á mesa electoral situada no estadio José Arjiz.

Tal e como recolleron en diferentes xornadas electorais os xornalistas locais do Diario do Támega, ao longo de máis de dúas horas a secuencia foi sempre a mesma: «Persoal do asilo de anciáns, ou mesmo relixiosas, empurrando cadeiras de rodas de anciáns con evidentes dificultades motoras e, poida que nalgún caso, ata cognitivas».

Os colegas verinenses testemuñaban un ano máis como a iso das 10 da mañá comezaba o fluxo de visitantes ao colexio electoral, desde os vulnerables maiores conducidos polas monxas ata os que viñan nos vehículos privados dos membros do persoal do asilo. Un ano máis. Velaquí a normalización dese fenómeno estrutural de manipulación electoral coñecido como carretaxe. Unha postal socialmente aceptada en moitos lugares do país logo de catro décadas de convivencia con estas prácticas. É como cando tes unha figuriña que ninguén sabe de onde saiu nun estante á beira dos libros: leva aí tanto tempo que xa nin a ves. Algo semellante ocorre coa carretaxe. Manipulación electoral asimilada e completamente normalizada a plena luz do día.

Pero esta práctica non se reduce ao uso espurio de persoas maiores con dificultades cognitivas e de mobilidade coa finalidade de gañar as eleccións, ás costas das súas familias, coa connivencia das relixiosas e do persoal das residencias ou asilos, coa participación activa de apoderados e interventores; e coa aquiescencia, nalgúns casos, dos membros das mesas —quer por ignorancia, quer por medo, quer polo que sexa—. Tamén falamos de carretaxe cando nos referimos ás redes organizadas de supostos voluntarios, censo en man, que se sinten na obriga de lles devolver favores a segundo quen e que se distribúen por todas e cada unha das pequenas aldeas que nin sequera contan con colexio electoral para se ofrecer co mellor dos sorrisos e unha nada interesada vontade solidaria, a levar ás mesas electorais a maiores que viven en soidade ou a familias completas que non dispoñen do transporte axeitado. A estes últimos chámanlles «transportistas».

É como cando tes unha figuriña que ninguén sabe de onde saiu nun estante á beira dos libros: leva aí tanto tempo que xa nin a ves. Algo semellante ocorre coa carretaxe

Isaac Vila e os transportistas

O pasado maio, na precampaña electoral para as municipais, o PP de Xinzo de Limia organizaba un encontro con militantes nunha sala do Hotel Dous de Maio ao que estaba convocada a prensa. Nese acto reapareceu Isaac Vila Rodríguez (Xinzo de Limia, 1936), exalcalde da capital limiá e exsenador, sobre quen xa recaera no 1996 unha pena de 9 anos de inhabilitación especial por delito de fraude continuada cometida sendo vicepresidente da Deputación de Ourense. Vila, alcalde de Xinzo desde as primeiras eleccións democráticas e ata a súa inhabilitación —isto vén sendo un cuarto de século—, micro en man emocionouse e afirmou: «Imos gañar estas eleccións, porque aquí estamos os cinco pés máis importantes: hai candidatura, interventores, apoderados, transportistas e colaboradores. Aquí estamos todos e con isto non hai medo a gañar unhas eleccións». Aplausos. Sorrisos. Pero velaí estaba tamén a faciana do deputado popular Carlos Gómez, quen tras cruzar unha mirada fugaz cos compañeiros presentes da prensa local, deixou escapar unha rápida risa nerviosa consciente de que todos os presentes sabían que os transportistas aos que se refería o Vila non eran os que levaban as patacas á nave para a escolleita. Isaac Vila foi, durante toda a democracia, o perfecto exemplo de cacique. A inhabilitación xudicial non lle impediu volver presentarse ás eleccións e volver gañar con maioría absoluta unha vez restaurados os seus dereitos políticos polo cumprimento da pena. Moita xente aínda fala del coma o mellor alcalde que tivo Xinzo.

Disertaba xa aló polo 1990 o que fora vicepresidente da Xunta con Albor, Carlos Mella, no seu ensaio Non somos inocentes, arredor do que el definía como a «modernización do cacicato». Os caciques como Isaac Vila, que eran os intendentes da organización das carretaxes, estaban xa plenamente incorporados á cultura galega. Aínda que para Mella, xa no comezo dos anos 90 a institución do cacicato dera «un brinco cualitativo e territorial asombroso». «Tecnificouse e modernizouse e o novo cacique manexa o ordenador e a publicidade; move os fíos dende un despacho con información abundante, conselleiros técnicos cualificados e gabinetes de imaxe», engadía o político e ensaísta. Hai máis de tres décadas, Mella xa era consciente de que nun mundo que comezaba a se observar complexo, tecnificado e competitivo, os novos caciques, os poscaciques, eran máis «potentes e anónimos», pois estaban a se conectar entre si mediante novas ferramentas de traballo e xa «non se meten na política senón que deixan ós políticos facer a política que a eles lles interesa».

Con todo, o vello cacique, o que era «recolledor de votos por delegación», ese dependente dunha estrutura de poder claramente establecida e identificable, continuaba a facer con normalidade o seu tradicional traballo de rúa. E facíano do xeito en que continúan aínda hoxe, quizáis algo máis fiscalizados, pero coa inestimable axuda dese poder máis anónimo e concentrado que contribúe a facer da nosa democracia un sistema que se baleira parcialmente de contido ante a vontade de manipulación colectiva de quen nunca creu na vontade popular.

A era das redes sociais: bots, trolls e fachatubers

O camiño desde os métodos tradicionais de manipulación ata o sofisticado emprego das ferramentas dixitais e das redes sociais para influír no debate público de maneira planificada e sistematizada, ten sido un proceso gradual e complexo. Era 2007 e o PSOE enviaba unha nota de prensa na que presumían de ter sobrepasado ao PP en número de seguidores en Facebook. Evidenciaban así os primeiros sinais de que a política española comezaba a adentrarse no terreo dixital. As eleccións de 2008 foron o catalizador, aínda que a incerteza arredor do papel destas novas ferramentas era patente. Cosmopolitismos inútiles e política ficción. Esa era a visión maiorítaria hai 15 anos.

«Hai alcaldes que empregaron móbiles mercados polo Concello para xestionar contas falsas que defenden nas redes unha xestión municipal a un nivel ao que ninguén normal o faría» (Iago Moreno)

As redes sociais empezaron a delinear o seu papel tras a chegada do 15M e das promesas de participación democrática en liña. Pero a dinámica comezou a cambiar radicalmente coa aparición de Podemos. Falamos con Iago Moreno, sociólogo ourensán especialista en política dixital, quen sinala que os morados, «ao non poder influír a través dos métodos tradicionais, fixeron uso das redes sociais, impulsando campañas de trending topics». Pero non nos imos deter en análises nostálxicas. Co paso do tempo, a esfera dixital, que nos seus primeiros anos fora un lugar onde unha minoría da poboación española mantiña discusións políticas e onde o activismo de esquerdas facía ruído, «mutou nun cenagal —sinala Moreno— inundado de contas troll e bots automatizados destinados a amplificar a base de seguidores dos candidatos e o alcance orgánico das súas contas». Este fenómeno, xunto co desembarco de empresas de distintos sectores buscando influír nas formas de facer política, transformou as redes sociais no que o sociólogo ourensán define como «un campo de batalla, afastado da visión utópica dunha ágora democrática e máis próximo a unha escaramuza chea de lodo e trincheiras de contas automatizadas e contas que só buscan enlamar».

Nun intento por resultarmos pedagóxicos preguntamos a Iago en que se diferencia unha conta troll dun bot. Un bot, abreviatura do que en inglés chaman social robot, é «unha conta de RRSS automatizada; un programa informático que o que fai é tomar o control dunha conta e pode, de xeito automático, reemprazar un comportamento que antes tiña que facer unha persoa». Os trolls, pola contra, son contas que, «estean ou non automatizadas dedícanse a empregar un comportamento disruptivo, tóxico e daniño coa intención de atacar e provocar ao outro». É sinxelo identificar estas últimas por seren agresivas, provocadoras e disruptivas, pois son «unha especie de infantería que busca principalmente silenciar, amedrentar a rivais políticos ou descarrilar a conversación para poñerlle fin a un debate que non lles compensa», engade o sociólogo ourensán. En España existen unha serie de contas que teñen un peso relevante nas campañas políticas co obxectivo de influír sobre a axenda dos procesos electorais. Estas contas teñen unha difusión que recae en perfís moi sospeitosos de estaren automatizados. «Falamos de perfís que realizan máis de 80 ou 100 retuits nun segundo ou que publican cinco veces a mesma mensaxe nuns segundos», engade Moreno. Contas, en definitiva, cun comportamento atípico, que se empregan para amplificar o alcance da mensaxe, anegando moitas veces as redes de propaganda de emisarios da dereita e da extrema dereita.

Quen ten bots?

Construír redes ben artelladas de contas automatizadas para respaldarte é algo que require que exista unha estructura de poder detrás e recursos económicos. Pero iso non quere dicir que non poidamos atopar casos de propaganda automatizada en todos os partidos. Segundo apunta Iago Moreno, «é bastante probable que haxa un concelleiro aleatorio de calquera concello de tamaño medio que para gañar as eleccións municipais empregou unhas liñas de código que automatizaran tres ou catro contas». Pero cando falamos en perspectiva do problema, está moi enfocado á dereita e á contratación de grandes granxas de bots.

Quen ten trolls?

O das contas troll é un fenómeno máis transversal que sabemos que en Galicia afecta a todos os partidos políticos. «Hai alcaldes de capitais de provincia que empregaron móbiles mercados polo Concello para xestionar contas falsas que defenden nas redes sociais con vehemencia unha xestión municipal a un nivel ao que ningún usuario normal o faría», indica Moreno en clara referencia ao alcalde de Ourense, Gonzalo Pérez Jácome. Non é precipitado dicir que todos os partidos deste país normalizaron en maior ou menor medida o uso de trolls, como xa ocorrera coa carretaxe, asumindo que para defenderse nun contexto onde a guerra sucia está xeralizada, todos precisan o seu exército guerrilleiro de contas anónimas co que desincentivar moitas veces a actividade de trolls rivais. Para Iago, o obxectivo é «facer por medios dixitais e anónimos o que non se atreverían a facer por medios formais na esfera mediática e pública». Moreno lembra en conversa con nós como no proceso de desarticulación e morte do espazo político que representaron as mareas municipais e En Marea en Galicia foi bastante evidente o emprego sistemático de contas troll.

«Houbo unha guerra épica que xa forma parte da historia tecnopolítica de Galicia, que forma parte da historia do noso país nas redes sociais e fóra». Aínda que agora os conflitos no seo das organizacións se xogan nunha partida de xadrez onde esas contas son simples peóns, empregar estas ferramentas para resolver conflitos internos «non é tan importante para o futuro da democracia como o seu uso sistemático a nivel estatal para silenciar activistas, portavoces sociais ou creadores de contido», engade o sociólogo ourensán.

No espazo político dixital dos nosos días prodúcese un terremoto sen que a sociedade en xeral, e os medios de comunicación tradicionais en particular, parezan advertilo. En palabras do noso especialista, «a cobertura mediática das campañas dixitais é anecdotal: tal partido fixo un TikTok con gatiños, o outro subiu unha referencia ao 33 de Fernando Alonso ou Pedro Sánchez incluiu unha canción de Taylor Swift na súa lista de Spotify».

Mentres, as estruturas que sosteñen a desinformación en liña quedan á sombra, sen que se faga o esforzo de alumear o seu funcionamento e o seu impacto real. E malia que existen datos concretos sobre como operan estas redes, semella que ninguén quere poñelos no centro do debate público. No terreo dos creadores de contido, Iago Moreno apunta que en Youtube «hai máis de 30 creadores con máis de 100.000 suscriptores que xeran contido a favor da extrema dereita», contidos que suman «máis de 60.000 horas ao mes».

 

A narrativa do pucherazo no 23X

A través dunha análise superficial dos tuits publicados durante unha campaña pódese identificar quen son os nodos e os perfís principais que emiten mensaxes con contidos descalificadores e agresivos. «Existen difusores de bulos profesionais que todo o mundo sabe que existen, pero ninguén quere abrir un espazo para discutir sobre isto; e cando se abren pequenos espazos para debater, os xornalistas ou analistas que os cubren non están suficientemente protexidos», sinala Moreno.

«En Youtube hai máis de 30 creadores con máis de 100.000 suscriptores que xeran contido a favor da extrema dereita, contidos que suman máis de 60.000 horas ao mes» (Iago Moreno)

Diversos medios dixitais alimentan constantemente o debate público con teorías conspirativas sobre o voto CERA ou sobre unha suposta manipulación do voto por correo e estas teorías rematan incorporándose á narrativa política, sendo amplificadas por Feijóo, por exemplo, nun mitin aleatorio. Pero este modus operandi leva cultivándose durante moito tempo, e os actores son sempre os mesmos. Para o sociólogo ourensán un exemplo disto é o caso de Hugo Pereira Chamorro, colaborador da Radio Galega, «quen se fixo famoso a través das redes sociais, onde solta improperios sen ter moito coñecemento sobre como funciona a política». Mais non sempre son frikis aburridos con necesidade de exposición pública. Detrás de moitas desas grandes contas frecuentemente atopamos deputados, concelleiros, alcaldes ou asesores destes. E existindo evidencia de conexións directas entre partidos políticos e estas redes, a impunidade é manifesta e incentiva a réplica por parte do adversario político. A pesar destes problemas, hai tamén luz na paisaxe dixital. Galicia, por exemplo, acubilla «todo un coro plural, rico e creativo de creadores de contido en galego». Para Iago, «temos a sorte de contar cun fenómeno alternativo aos fachatubers, pero as forzas políticas galegas e as institucións deben valorar o seu papel e aproveitar o seu potencial para enriquecer o debate público».

Como vai entrar Galicia na era da intelixencia artificial? Entrará sendo fagocitada por esas dinámicas ou vai intentar crear emprego, cultura e innovación nos novos espazos de socialización?

Analizar o pasado para construírmos o futuro

Como tería sido a historia de España se tiveramos nacionalizado Tuenti, en lugar de deixar que Telefónica o mercase? Que aproveitamento hai do feito de que Galicia sexa un dos poucos lugares do Estado onde se pode ver un fenómeno alternativo ao dos fachatubers? Na nosa conversa co sociólogo Iago Moreno, xorden preguntas sobre como mudar o escenario. Sobre como controlar o espazo político dixital no futuro. Sobre como construírmos espazos de socialización política propios. «Porque a desinformación tamén a hai nos medios, véxase o caso da CRTVG, pero o que é propio das redes sociais é a sistematización do esparexemento de odio e por iso precisamos que o Estado participe directamente na construcción de novos espazos», sinala Moreno.

Dirixímonos cara un mundo de intelixencias artificiais no cal non poderemos distinguir a verdade da mentira ou non poderemos saber se estamos falando cunha conta real ou automatizada pero intelixente. E neste país xogámonos moitas cousas: como vai entrar Galicia como nación na era da intelixencia artificial? Entrará sendo fagocitada por esas dinámicas ou vai intentar crear emprego, cultura e innovación nos novos espazos de socialización? Non podemos deixalo só en mans das insitucións académicas. Temos o deber de participarmos como pobo na construcción dese futuro. De construírmos un papel activo na definición da nova ágora política dixital. E de entendelo como unha cuestión nacional-popular, como algo eminentemente político.