Xosé Manuel Pereiro (Monforte, 1956) era delegado de Televisión Española (TVE) e correspondente de El País cando un petroleiro en apuros naufragou fronte ás costas galegas tras seis días vagando polo océano a lombos da errática xestión das autoridades locais e estatais, provocando a maior catástrofe ecolóxica da historia de España.
A Coruña.- Coordinador de Chapapote (Libros del K.O.) e autor de ‘Prestige’, tal como foi, tal como fomos, que se publicaron estes días, é codirector de Luzes e un dos xornalistas que máis estudaron o sinistro e a emerxencia económica, social e ambiental na que derivou e que canalizou o movemento Nunca Máis. Tamén coñece, porque a viviu en primeira liña, a estratexia de mentiras e desinformación que a acompañou, a primeira e probablemente máis basta das que desenvolveron os gobernos de Aznar.
Non lle dá un pouco de medo constatar que quen xestionaron a catástrofe do Prestige non só din que volverían facer o mesmo, senón que é o que hai que facer nun caso así? Non me estraña asumindo que esa decisión a tomaron sen ter en conta ningún tipo de consulta ou criterio técnico. Dependeu do pé co que se levantou ese día o ministro de quenda. Aínda que habería que lembrarlles que un ano antes fixeran un exercicio nacional de salvamento para prever un incidente similar, e a solución técnica que se lles ocorreu entón foi apartar o barco da costa.
Hai unha certa cadencia de entre 10 e 20 anos nos accidentes de petroleiros na costa da Coruña: o Urquiola en 1976, o Mar Exeo en 1992, o Prestige en 2002. Dá un pouco de «yuyu». Cruzo os dedos. A lexislación europea mellorou, pero os medios seguen sendo os mesmos. Mellor dito, a falta de medios segue sendo a mesma.
«A lexislación europea ten mellorado, pero os medios seguen sendo os mesmos. Mellor devandito, a falta de medios segue sendo a mesma».
Onde estaba vostede cando se coñeceron as primeiras noticias sobre un petroleiro en problemas? A cen metros da redacción. Ía camiño da miña casa e chegounos a noticia de que o temporal derrubara un guindastre na rúa Real da Coruña e matara a dúas mulleres. Estabamos a falar co concelleiro que se encargaba de Protección Civil e un compañeiro especializado en marítima preguntoulle por un petroleiro en apuros. O concelleiro non tiña nin idea. Durante entre 12 e 24 horas, a noticia foron as mulleres falecidas, porque ademais morrera outra por outra caída dun guindastre ese mesmo día en Santurzi. Entrei en directo no informativo de primeira hora de La Primera e preguntáronme primeiro polas señoras, e logo polo Prestige, se era certo que o capitán do barco se resistía a ser remolcado. Pareceume que xa entón empezaban a verter tinta de lura.
Como viviu aquelas manobras do entón director de informativos, Alfredo Urdaci, para tapar desde a televisión pública o que estaba a pasar? Empecei a facer reportaxes sobre o Prestige ata que tiven a mala idea de preguntarlle a un sarxento de Rianxo –do primeiro continxente de soldados españois que chegaron ás praias bastante tempo despois de que empezase a chegar petróleo, e que viñan preparar comidas para os voluntarios–, se non pensaba que máis vale tarde que nunca. A partir de aí deixei de facer reportaxes.
Por orde da dirección? Si. Despois daquela peza apaguei o teléfono, e pola mañá tiña unha chea de chamadas e mensaxes dun número co 91 diante. Era o xefe de sección: «Foder, Pereiro! Como me fas isto? Estás tolo!». Ao día seguinte, mentres falaba por teléfono, vin entrar a Urdaci pola porta da delegación. Saudámonos, pero non me dixo nada.
Ou sexa, que foi un desembarco da dirección para tomar o control da información que se daba desde aquí. Si. Desde entón tocoume facer o parte de manchas: a mancha está aquí, vai cara ao norte polo vento, ao sur… Información meteorolóxica. As miñas expectativas non eran chegar a director de informativos de TVE, e en El País si podía contar o que estaba a pasar. Un deses días chamei ao que era xefe de prensa de Mariano Rajoy e díxome: «Imos ver, isto é para TVE ou para El País?». Respondinlle: «David, a verdade é a verdade en calquera medio».
Como se convive coa sensación de traballar para un medio que estaba a contar mentiras? Nunca me prohibiron dicir «marea negra» nin nada similar. Sei que houbo outros xornalistas aos que si, pero tamén é certo que se presiona a quen se pode. En calquera caso, o que si sucedeu é que había moitas diferenzas entre as informacións que se facían aquí e as que se facían en Madrid. A min ninguén me reprochou nunca nada cando fun facer reportaxes ás localidades onde chegara o chapapote, e houbo xente de TVE que si sufriu iso.
«A lectura do goberno foi: ‘Isto está a pasar a 600 quilómetros, así que non está a pasar’»
Houbo directos de Urdaci rodeado de veciños increpándoo. Non se sentía mal ao ver como a xente insultaba ao medio para o que vostede traballaba? Eu traballo nun medio, pero non lle entrego a miña alma. En canto a Urdaci, despois daquela entradiña xa non se sabía nunca onde estaba.
O problema de que se minimizase desde a televisión pública a chegada da marea negra non era só ético, senón que impediu que se tomasen medidas efectivas contra ela. Foi unha fuxida cara a diante. Negaron o problema. E ao negalo, concluíron que nin sequera a Xunta podía facer algo. Por iso se levantou a xente. A lectura do goberno foi: «Isto está a pasar a 600 quilómetros, así que non está a pasar». E a sensación que tivo a sociedade galega foi que o goberno a enganaba e a Xunta non facía nada. A Administración, o Estado entendido no seu sentido amplo, desapareceu de Galicia. Os seus representantes dedicábanse a contar mentiras, a dicir que a cousa estaba cojonudamente ben, que as praias estaban esplendorosas, como dixo o exministro de Defensa Federico Trillo, ou que grazas á actuación das autoridades se evitou unha marea negra, como dixo Arias Cañete, exministro de Agricultura e Pesca, seis horas despois de que se «chapapotearan» 190 quilómetros de costa.
A prensa galega tivo un comportamento distinto? Durante un tempo os xornalistas tomamos o control do que pasaba. As directrices sobrevoábannos, pero as redaccións convertéronse no que teñen que ser: núcleos de debate sobre o que é noticia ou non. En practicamente todos os medios galegos sucedeu iso.
Vostede cre que os xornalistas e os medios responderían agora da mesma maneira, ou, visto o visto, sería imposible que unha empresa xornalística deixase a xestión informativa doutra catástrofe en mans da súa redacción? Agora hai tanta polarización nos medios que algúns mesmo dirían que non é chapapote, senón chocolate á cunca. E habería un enorme batifondo en redes. A do Prestige foi a primeira gran crise en España que ocorreu cando xa funcionaba Internet, aínda que entón as únicas redes sociais eran os sms e as listas de correo. En xeral, en épocas de crise, os xornalistas sempre acaban arrimando a man ao temón. Haberá xente á que lle diten unha consigna e a siga, pero moita outra acollerase á doutrina de Bartleby, o escribinte: «Preferiría non facelo». Nunha crise, calquera cadea de mando se resente. Na Xunta e no Goberno ninguén cuestionou en público a decisión de apartar o Prestige da costa, pero nas conversacións internas, moitos criticárona.
Afastalo da costa nun roteiro de navegación que expoñía ao mar o costado danado. Dicían que era unha chatarra, pero aguantou sete días e 40.000 golpes de mar, segundo a sentenza. Levárono dun lado a outro, acenderon os motores, que son 200.000 cabalos de potencia… López Veiga, exconselleiro de Pesca da Xunta, xustificouse anos despois dicindo que a súa teoría era que era mellor afastar o barco porque así o chapapote tardaría máis en chegar e estariamos mellor preparados. Pero non foi así porque non había medios. Na ría de Arousa, quen tratou de conter a vertedura foron os mariñeiros, as mariscadoras, a xente, facendo barreiras con almofadas e coxíns. En Galicia contabamos con 8 quilómetros de barreiras, que igual serven para cercar un barco nunha ría, pero non para unha mancha de centos de quilómetros cunha vertedura de 60.000 toneladas. Aínda que, en palabras do delegado do Goberno, Arsenio Fernández de Mesa, «hai unha cantidade clara, e é que a cantidade exacta non se sabe».
«Agora hai tanta polarización nos medios que algúns mesmo dirían que non é chapapote, senón chocolate á cunca»
De ter refuxiado o barco na ría de Corcubión, como se barallou, non tería afundido e non se tería producido o verquido desas 60.000 toneladas, que algúns elevan a 70.000. Si, pero o PP pensou como un problema político que podía levalo a perder alcaldías e, con elas, deputacións. Non houbo outro cálculo que non fora ese. Ás dúas horas do primeiro SOS do capitán do barco, o director xeral da Mariña Mercante, López-Sors, díxolle ao director xeral de Salvamento Marítimo que había que afastar o barco ata que se afundise.
É razoable que nunha situación así se poidan tomar medidas equivocadas, pero non se entende que unha vez que se constata que non funcionaron, os mesmos implicados sigan dicindo anos despois que fixeron o correcto. Se tivesen debatido o asunto e se a conclusión á que chegasen fose que o mellor era afastar o barco, poderían asumilo como un erro. Pero insisto en que ese debate nunca existiu. Claro que foi unha decisión apresurada. Tomárona en dúas horas, ao remolcador Ría de Vigo nin sequera lle dera tempo a chegar onde estaba o petroleiro.
Volvendo a ese tempo breve no que os xornalistas e as redaccións tiveron o control da información, todo iso rematou en canto Aznar delegou en Rajoy a xestión da crise. Rajoy contactou cos propietarios dos medios e ao día seguinte prohibiuse aos xornalistas falar de manchas e de marea negra, termos que se substituíron por «galletas» e «lentellas» de chapapote. En TVE non foi así. Quizais porque nun informativo de televisión a información está menos xerarquizada, no sentido de que son tres, catro ou cinco pezas, como moito, non como un xornal, que tiña moitísimas máis. Pero no resto dos medios si se notou. Os medios galegos contaron feitos ata que apareceu Nunca Máis, e entón empezaron a facerse as preguntas equivocadas: quen son estes tipos, quen está detrás, quen paga as bandeiras de Nunca Máis… No canto de preguntarse por que xurdira o movemento e tratar de responder a esa pregunta. Desde entón, na prensa deixaron de mandar a realidade e a verdade e empezaron a mandar os intereses do poder. ABC e La Razón sacaron as fotos dos líderes de Nunca Máis coma se acabasen de saír de Alcalá Meco, caeron as demandas de Manos Limpias, a investigación do fiscal xeral do Estado, Jesús Cardenal…
En todo iso non puido influír que o poder considerase a Nunca Máis como unha ferramenta política da oposición, non como un movemento cidadán? O esqueleto de Nunca Máis era o Bloque Nacionalista Galego, que pensou que unha manifestación que convocaran os sindicatos para protestar pola xestión da crise e as consecuencias da vertedura, e que foi o inicio do movemento, non debería ser sectorial, senón un acto de repulsa nacional. Nunca Máis non era un plataforma convencional de partidos e sindicatos. Entre as 365 organizacións que a formaron –e lémbroo porque eran tantas como os días do ano–, había desde asociacións ecoloxistas e veciñais ata multinacionais da acuicultura como Stolt Sea Farm. E é certo que, tamén durante un tempo, Nunca Máis tivo poder real. Porque era un movemento transversal e aberto, o que permitiu que tivese a enorme dimensión social que tivo. Para min mesmo, máis que o Non á guerra e que o 15M.
Nunca Máis foi resultado da xestión do naufraxio ou das mentiras? Foi o resultado da sensación de orfandade que sentiu a sociedade galega. «O goberno central engánanos, o de aquí non se move e obedece». Fraga, que era un tipo que estaba todos os días na rúa, desapareceu por completo nunha época na que a cidadanía tiña a impresión de que a Xunta mandaba en Galicia máis que o Goberno de España. Abandono e engano.
«Nunca Máis tivo unha dimensión social maior que o Non á guerra e que o 15M»
Aznar mandou aquí a Rajoy a xestionar a crise ambiental provocada pola vertedura ou para neutralizar a emerxencia social derivada de Nunca Máis? Rajoy era o único que podía apagar o lume. O resto, como se soubo logo, eran ladróns ou ineptos.
Rajoy tamén quedou de inepto diante da opinión pública case desde o primeiro día, con aquilo dos «hilitos de plastilina en estiramiento vertical». Iso foi unha cabronada, sinceramente. El leu un informe técnico sen saber que o que estaba a ler, con esa graza natural que o caracteriza (ata o punto de que dixo «hilitos» e todo o mundo pensou que dicía «hilillos»), estaba a verse por televisión.
Pero debería ter lido antes o informe, non? Pasoulle como hai pouco a Feijóo con 1984. Ou o mesmo que Arias Cañete dicindo que non había marea negra seis horas despois de que o fuel chegase á costa. Oia, é que vostede non escoita a radio? É que non ten persoal de prensa e comunicación que lle diga que hai 190 quilómetros de costa «chapapoteada»? Non, vostede vén de Madrid coa súa historia aprendida de que aquí non pasa nada e a realidade impórtalle unha merda. Vostede vén enganar. O que sucedeu con Rajoy é que o papel de portavoz único que ten que haber en calquera crise, nesta tocáballe a Fernández de Mesa, que non daba o perfil. Aznar enviou a Rajoy a sufocar incendios. Non era experto en recollida de chapapote, nin moito menos.
Era portavoz do Goberno, e galego. Rajoy é vago pero disciplinado, como alguén me definiu a min unha vez. Mandárono a arranxalo, a arranxalo todo, aínda que evidentemente non sabía nada de mar.
O plan Galicia que aprobou o goberno de Aznar nun Consello de Ministros na Coruña, con proxectos e investimentos millonarios para o país, foi unha idea de Rajoy? Posiblemente. De Rajoy e de Francisco Vázquez, que era o alcalde da Coruña, do PSOE. Cando Vázquez se decatou de que o porto exterior non figuraba inicialmente no plan, ameazou con abrir a casa do Concello para que Nunca Máis puidese entrar e rebentar o Consello de Ministros. Contouno el mesmo.
Dixeron que o porto exterior da Coruña, en Punta Langosteira (Arteixo), que custou máis de 1.000 millóns de euros e se construíu por mor do «Prestige», ía ser un porto refuxio. É un porto comercial de contedores. Non pode ser un porto refuxio porque está en mar aberto e activo menos de cen días ao ano. Terían que programar os naufraxios para que ocorresen só neses días.
«Paco Vázquez ameazou con rebentar o Consello de Ministros da Coruña porque o porto exterior de Langosteira non aparecía no plan Galicia»
Ou sexa, que forma parte do cúmulo de mentiras que aínda hoxe se seguen vertendo sobre o Prestige. O porto exterior fíxose para impulsar unha operación inmobiliaria, consistente en liberar os terreos do porto urbano da Coruña, que está no medio da cidade, para construír neles e trasladar a Langosteira esas instalacións. Calquera porto refuxio ten que estar abrigado e ser accesible. De feito, cando os barcos non poden entrar na Coruña ou en Ferrol polo estado do mar, onde se refuxian é na ría de Ares, non en Langosteira.
As mentiras sobre o Prestige continuaron logo co plan Galicia, do que non se executaron nin a metade dos investimentos. Nunca vin un goberno tan espido como aquel.
O protocolo de mentiras co que aquel goberno de Aznar enfrontou a crise do Prestige repetiuse pouco despois co accidente do Yakolev, a foto das Azores e as armas de destrución masiva, e ata cos atentados do 11M. De feito, co 11M a reacción social non se produciu tras a constatación dunha mentira, senón pola sospeita dunha mentira. Recordo a Francisco Vázquez ao día seguinte, na manifestación da Coruña, dicir: «Que non veña agora ningún fillo de puta a dicir que isto non foi obra de ETA». E iso que os manifestantes non gritaban «non foi ETA», senón «quen foi?».
No 11M xa non se deixou a información en mans dos xornalistas e das redaccións. Dígoo polas chamadas de Aznar aos directores dos grandes medios, e do seu xefe de gabinete aos dos xornais medianos, para convencelos de que atribuísen os atentados a ETA. E ás embaixadas, para que fixesen o mesmo no estranxeiro. Contaba Jesús Ceberio, director de El País, que cando Bush foi á capela ardente se achegou ao embaixador e lle dixo que os seus servizos de intelixencia lle aseguraban que non fora ETA.
A única consecuencia política inmediata do Prestige en Galicia foi a caída de Cuiña e a súa substitución por Feijóo. Feijóo está onde está, e a rama galeguista do PP, laminada. Polo menos, como liña de pensamento.
Vostede cre que iso se repetiría se houbese outro Prestige? Que o poder manipularía aos medios e que os medios se deixarían manipular? Creo que si, pero volvo acudir ao da polarización. Hoxe habería medios que tentarían convencernos de que o que vemos cos nosos ollos non é verdade.