Di Marzenna Adamczyk (Varsovia, 1956) que os embaixadores viven coas maletas feitas, como os emigrantes. E coa equipaxe preparada, a dous meses de deixar España, conversamos coa diplomática nunha das salas do edificio que é Polonia en Madrid. Antes que embaixada, foi a casa particular do ditador Trujillo, que a mandou construír imitando a Tara de Foise co vento para compracer a súa muller. Cóntanolo Marzenna, entre outras moitas anécdotas. Ri moito, e con cada gargallada consegue desfacer un prexuízo. Non sería arriscado afirmar que é a primeira da súa profesión que se fixo famosa entre os mozos (a «embaixadora pop» chámanlle) e a súa personalidade parece refrescar a imaxe dun país que está de actualidade por motivos non tan amables. Amiga de Kapuściński, profunda coñecedora da cultura hispánica, falou de moitos temas nun castelán perfecto, pero mantívose fiel á equidistancia á que obriga o seu cargo
Cal é o secreto da súa popularidade, sobre todo, entre a xente nova? A verdade é que non acabo de ver razón ningunha que xustifique esta popularidade. É certo que queriamos chegar aos mozos e eramos conscientes de que desde unha embaixada, aínda traballando moi duro, non hai posibilidade de chegar a eses grupos de idade. A vida deles afástase moito da dun embaixador. Por propia definición, están fóra do establishment, dos círculos económicos, do poder, dos círculos culturais «oficiais». Se hai unha palabra que os define é transgresión. Francamente, non sabiamos como chegar a este grupo e veunos de perlas a invitación que nos cursaron desde A Resistencia, un programa que chega precisamente a este grupo xuvenil, e que se converteu case que nun espazo «de culto».
Pero antes saíu nun programa en Telemadrid que tivo moito éxito… Efectivamente, este foi o primeiro paso, a miña intervención nun programa titulado Madrid, la ciudad de los 100 países e, polo visto, a entrevista que me fixeron funcionou porque pola rúa recoñecíame moita xente «normal», sobre todo persoas maiores. Debeu verme alguén do programa de David Broncano. Talvez, se o pensase un pouco, non aceptaría a invitación (risas) porque un embaixador, por moi ben que fale o idioma do país, ten o risco de facer o ridículo.
Pero non o fixo, e demostrou un dominio do idioma excelente. Iso me dixeron, porque teño que recoñecer que eu non vin o programa. Nunca vexo os programas nos que saio.
Creo que desde entón lle choveron moitas ofertas e traballo en televisión. Si, e foron propostas serias. Cando me negaba, ofrecíanme máis diñeiro pola miña participación, subían o meu caché, un caché que eu non pedía nin cobraría xamais. Un embaixador pode saír algunha vez nun programa, pero non creo que deba ser algo habitual.
Vostede non é diplomática de carreira, senón profesora universitaria, especializada en estudos hispánicos. De onde lle vén este aprecio polo español? Eu creo que a maioría das decisións máis importantes da vida tómanse por casualidade. E así me ocorreu a min. Cando tiña 15 anos acudín ao concerto dunha coral catalá. Eu non sabia que era Cataluña, así que volvín á casa encantada e, como aínda non existían eses personaxes aos que adoramos («tío Google» e «tía Wikipedia»), fun consultar un tomo da Enciclopedia Universal. Busquei Cataluña e, tras unha breve descrición, cheguei ao «véxase España», e seguín pasando páxinas descubrindo España. E así ata hoxe.
O seu primeiro destino como embaixadora foi Cuba. Como resultou volver vivir nun país comunista? Cando cheguei a Cuba aínda vivía Fidel Castro. Coñecino no inicio das sesións do Parlamento cubano. Foi algo excepcional ver a Castro xa moi enfermo pronunciando un discurso que lembraba o orador incansable que foi. Impactaba. Pero eu pequei de inxenua na Habana. Pensei que, como pasara a maior parte da miña vida no «socialismo real» (así lle chamabamos) non me ía a sorprender nada. Pero equivoqueime. Cuba é unha illa, e iso afastábaa do acceso á información. Na Polonia comunista había fronteiras e esta situación, aínda que pareza un paradoxo, permitía acceder ao que ocorría alén.
Ademais, e aínda que ás veces me rifan por dicir isto, non podemos ignorar que a revolución cubana significou o ascenso social de moitísima xente. A Cuba de Batista non era un paraíso, non nos enganemos. Para moitas persoas que vivían en condicións de semiescravitude, a revolución supuxo o acceso á educación, á sanidade, a unha vivenda, ao status de cidadán… A Cuba de Batista era máis eficiente economicamente, pero con moitísimas desigualdades sociais. Un negro nunca podería ter unha carreira universitaria. Despois da revolución, si foi posible.
Que recordos ten vostede do comunismo? Os meus recordos son recordos de mocidade e están baixo o alegre filtro con que todos lembramos eses anos dos primeiros amores, das primeiras trasnadas, das primeiras citas. As adversidades penéiranse. Pero dabámonos de conta de que non podiamos saír fóra das nosas fronteiras, de que existían outros mundos. De feito, moitos polacos temos familiares no estranxeiro porque Polonia foi un país emigrante. Ademais da emigración que se produciu no século XIX, cando Polonia non existía nos mapas como nación, tamén houbo outra vaga despois da Segunda Guerra Mundial. E, por moi férrea que fose a censura, chegábannos cartas, postais e a xente soñaba con esa vida chea de cores.
Como se burlaba a censura? Moitas veces a arte era un excelente vehículo para transmitir información política discrepante. Lembro unha viñeta de Perich que dicía: «hai que aprender a escribir entre liñas para non vivir entre reixas», e iso era o que se practicaba na Polonia comunista. A arte era un diálogo do artista coa sociedade cheo de alusións, de metáforas políticas. Cando un polaco ía a unha exposición, ía preparado para recibir unha mensaxe política subversiva. Mesmo algo tan inocente como os beléns de Nadal que se expoñían nas igrexas tiñan significado político. A xente facía malabarismos para que os libros chegasen, para recibir información, pero os cárceres existían e os valentes que se metían en política naqueles tempos pagaban un prezo moi alto. E as súas familias tamén. Recordo que os fillos dos opositores non podían acceder á universidade.
Un español da súa idade contaríanos case o mesmo, pero con outros actores. Si, é certo. Pero eu non compararía as dúas situacións. En Polonia hai outros factores que condicionan a vivencia da ditadura. España nunca foi borrada do mapa de Europa cono Estado. Polonia si. A finais do século XVIII desaparecemos como Estado e só despois de moitas sublevacións, en 1918, Polonia recuperou a súa independencia despois de 120 anos. Son moitas xeracións. Esa inexistencia como nación fixo que a nosa preocupación primordial fose conservar o Estado. Pero só durou 20 anos. A Segunda Guerra Mundial custounos seis millóns de vidas e a destrución do país. Polonia quedou con moitas feridas non cicatrizadas. Alí está Auschwitz para lembralo.
Pasaron dunha invasión a outra… Moitos resistíronse á dependencia da URSS, pero era unha sociedade tan debilitada ante unha potencia tan forte! Todo isto fai que non se poida comparar a nosa situación coa española. Polonia tivo unha forza externa. A Guerra Civil e o franquismo ocorreron no marco do mesmo país.
En España hai quen lembra con certa nostalxia os anos da ditadura franquista e, mesmo, algúns sectores pretenden unha revisión da historia máis favorable ao franquismo. Ocorre tamén nos países do leste? Esa nostalxia polo anterior tamén existe en Polonia, sobre todo por parte das persoas maiores que sempre din que se vivía mellor.
E por que cren que se vivía mellor? Para algúns existían máis garantías. En calquera sistema policial, saes á rúa e sénteste máis seguro. A non ser que te metas en política, claro, pero calquera fillo de veciño percibe máis seguridade. Ademais, non había excesivas desigualdades. Moitas persoas maiores de Polonia repiten unha frase: «todos tiñamos pouco, pero todos tiñamos algo». En Polonia non se facía alarde da riqueza, aínda que existisen ricos moi ricos e sempre houbese desigualdades, a pesar de ser un réxime socialista. Tamén se bota de menos o acceso gratuíto á educación e á sanidade, porque era un sistema de educación bastante bo, aínda que coas lagoas propias da censura.
É inevitable unha comparación. En Polonia existe un territorio chamado Galitzia. Coñece vostede a nosa Galicia? Teñen cousas en común, ademais do nome? A orixe do nome é diferente e a coincidencia pura casualidade. Galitzia era unha zona pobre e ese nome utilizábase con certo matiz despectivo. Pero os propios habitantes daquela Galitzia, converteron en motivo de orgullo ser orixinarios desa terra. Ser de Galitzia era pertencer a un sitio diferente. Cando se dividiu Polonia, Galitzia caeu en mans do Imperio Astrohúngaro, e empapáronse das cerimonias imperiais… e dunha repostería exquisita. En Galitzia naceron moitos artistas, escritores… Alí comezou o movemento modernista polaco, por exemplo.
Hai uns anos (2015) o seu antecesor asinou un acordo de colaboración (Dúas Galicias, unha Europa) onde se incide no turismo relixioso e cultural. De feito, os polacos son dos europeos que máis percorren o Camiño de Santiago. Cando Polonia entrou na UE, as celebracións principais fixéronse en Compostela. En Fonseca presentei unha exposición que tivo moito éxito, que se titulaba Galitzia en Galicia e recollía a obra de artistas polacos desde a Idade Media ata a actualidade. E conseguín mesmo que no pazo Arcebispal se fixese unha exposición de iconas tradicionais e de iconas «escritas» na actualidade [en polaco non se di pintar unha icona, senón «escribir» unha icona, aínda que en realidade se trate de pintar].
O camiño de Santiago non se librou da desacralización que parece afectar a case toda Europa. Con todo, en Polonia a relixión católica é un piar importante. É, como din, un país «ultracatólico»? Esa relixiosidade da que moitos polacos fan alarde, creo que ten que ver coa historia do país. Xurdiu precisamente na etapa en que Polonia non existía como Estado, prohibiuse o polaco, non se podía falar nin ensinar, nin escribir en polaco. A xente refuxiábase nas igrexas porque a policía non podía acceder aos templos. A igrexa converteuse no último baluarte da polonialidade. Alí rezábase en polaco e cantábase en polaco. A igrexa polaca sempre estivo á beira do pobo, nunca á beira do poder. Tivo unha actividade autenticamente patriótica. O mesmo papel xogou durante a Segunda Guerra mundial e, especialmente, durante a época comunista. Defendía os perseguidos, estableceu contactos coa oposición democrática, dentro e fóra de Polonia. Se un quería escoitar as últimas noticias, tiña que ir á igrexa e atender a homilía do sacerdote. Por iso, hai tantas igrexas, por iso tanto apego á relixión. Pero supoño que a desacralización da vida é algo, ao meu xuízo, inevitable. Agora somos o país máis católico de Europa e, por iso, o Camiño é moi popular en Polonia, aínda que hai moitos que non acoden movidos pola fe. Creo que soubestes converter o camiño nun elemento aglutinador non só para os crentes. Europeizouse.
Como se sente cando se acusa a Polonia de ser un país ultraconservador e ultratradicionalista? Sempre me vexo na necesidade de xustificar estes adxectivos, ao meu xuízo demasiado duros. Por suposto, nos países que sufriron ditaduras de dereitas, sempre se impoñen as esquerdas, e ao revés. Os gobernos polacos son gobernos elixidos democraticamente e a esquerda está a pagar o prezo de moitos anos de comunismo, sexa ou non culpable do que pasou. O de ultraconservador, ultranacionalista… eu non creo que se deban utilizar termos tan extremos. Se un país loitou tanto por recuperar a independencia, estaría disposto a ceder parte desa independencia a unha institución? Iso é o que eu pido para Polonia: que entendan que, por razóns históricas, temos diferente sensibilidade.
Pero imaxina un goberno de esquerdas no futuro? A poboación polaca non é uniforme. Hai crispación, hai conservadores, esquerdistas, pero mentres que todo se desenvolva nun marco democrático, que importa? O importante é que falen os votantes. Poida que dentro duns anos gañe a esquerda. Pode ocorrer. Todo pode cambiar. O único que pode preocupar en moitos países europeos é a abstención. Teño a sensación de que coa abstención se pretende castigar os políticos, pero ao final é un autocastigo. Creo que votar é un privilexio, pero tamén un deber.
Que opina das recentes leis de Hungría, polémicas pola súa homofobia? Non quero nin debo opinar. Hungría é un Estado independente co que Polonia ten relacións moi boas e non son quen para opinar sobre este tema. De novo, se todo se desenvolve dentro dun marco democrático, pode gustarme máis ou menos, pero prefiro non opinar.
Coñecemos realmente Polonia? Non, pero a culpa é dos polacos. Temos desde sempre a defecto de non sabernos vender.