Case un século antes de que a coñecida escritora británica Virginia Woolf alzase a voz en pro das mulleres na súa obra A Room Of One´s Own (Unha habitación propia), Rosalía de Castro fixo o propio. Non foi, no seu caso, necesario un longuísimo tratado para expresar o seu rexeitamento e falta de esperanza cara a situación da muller na literatura do momento. Certo é que dende que o mundo é mundo din iso de «menos é máis». A de Padrón, serviuse do formato epistolar para dar renda solta aos seus pensamentos. Sen máis misterio. Unha carta presentada de manera ficticia como «manuscrito atopado», dirixida á sua amiga Eduarda e firmada co nome de Nicanora, capaz de conxuralo todo.

Foi publicada por primeira vez no Almanaque de Galicia no ano 1865 baixo o título Las literatas e co sobrenome de Carta de Eduarda. Sen embargo, aí quedou entón. Enterrada nunha hemeroteca que hoxe case ninguén consulta, como sucedía con case todo o «salpicado» polas voces daquelas mulleres que se atrevían a dar un paso adiante e dubidar de certas cuestións das que colgaba a etiqueta de «incuestionables». Por suposto, pola recorrente e cheirenta pantomima da tradición. E, non confundamos. Na súa descoñecida reflexión, non descubriu Rosalía o Santo Grial ou, sequera, destapou realidades descoñecidas que fixesen a alguén berrar ou levar as maos á cabeza. Pero, como ben saben todos os que teñen cabeza enriba dos ombros, hai certos asuntos que ao ser pronunciados en alto cambian o conto. Non é o mesmo saber que morre xente no mar que escoitar chorar á nai dun neno que perdeu a vida tentando chegar a terra segura. Confrontar coa realidade fai renxer dun xeito sen igual os tímpanos de segundo quen. Por iso non é de estrañar que as punzantes palabras de «Nicanora» quedasen relegadas a un par páxinas dun libro destinado a coller po nun estante calquera. Unha proba do pasar do tempo. Case medio século despois, no 1996, foi incluído na súa Obra Completa, editada pola Fundación Rosalía de Castro na terra da escritora.

«Mi querida Eduarda: ¿Seré demasiado cruel, al empezar esta carta, diciéndote que la tuya me ha puesto triste y malhumorada? ¿Iré a parecerte envidiosa de tus talentos, o brutalmente franca, cuando me atrevo a despojarte, sin rebozo ni compasión, de esas caras ilusiones que tan ardientemente acaricias?», comeza. A misiva é unha tentativa de apertura de ollos. Unha muller que coñece ben o mundo literario —e, sobre todo, o distante plano no que as mulleres se relacionan con el— e tenta afastar da mente da súa amiga a idea de mergullarse nel. «Eduarda, aleja de ti tan fatal tentación, no publiques nada y guarda para ti sola tus versos y tu prosa, tus novelas y tus dramas: que ése sea un secreto entre el cielo, tú y yo. ¿No ves que el mundo está lleno de esas cosas? Todos escriben y de todo. Las musas se han desencadenado. Hay más libros que arenas tiene el mar, más genios que estrellas tiene el cielo y más críticos que hierbas hay en los campos». Unha intención, a de Nicanora, limpa; pois, a pesar de ser consciente do que as súas letras podían supoñer
para a súa amizade, sacrifícase e permítese o privilexio de exteriorizar o seu sentir. Os amigos, din, «nunca nos din o que queremos escoitar, senón o mellor para nós». Simple e claro o obxectivo: tentar evitar o sufrimento que deriva de ser muller e ter a ben relacionarse, da maneira que sexa, coas letras. Escribilas, sentilas, respiralas.

Nun século no que todos os ámbitos da vida, excepto o fogar, eran «espazos de homes»; que cabe esperar da literatura, un mundo no que aínda hoxe existen certas cousas das que avergoñarse? Sendo realistas, pouco. De aí a présa de Nicanora en facer a Eduarda consciente da boca do lobo á que se dirixía. «Pero es el caso, Eduarda, que los hombres miran a las literatas peor que mirarían al diablo, y éste es un nuevo escollo que debes temer tú que no tienes dote. Únicamente alguno de verdadero talento pudiera, estimándote en lo que vales, despreciar necias y aun erradas preocupaciones; pero… ¡ay de ti entonces!, ya nada de cuanto escribes es tuyo, se acabó tu numen, tu marido es el que escribe y tú la que firmas», continúa o escrito.

Rosalía non foi a única en dar conta da situación das mulleres escritoras. Próbao a chea de escritos de contemporáneas nos que se trata a mesma cuestión. Sen embargo, poucos se asemellan en forma e contido á carta de Rosalía. Por un detalle por enriba de todo: o acercamento á cotiandade da realidade que presenta. Un mar de exemplos da vida diaria; pequenos obstáculos para ilustrar a situación, sen necesidade de falar dos grandes males. O intrusismo, a conciliación da vida familiar, os comentarios desafortunados, as múltiples responsabilidades para cos maridos ou as envexas. Unha mirada de todo iso que tende a non ser protagonista das liñas de protesta da época. «Sobre todo los que escriben y se tienen por graciosos, no dejan pasar nunca la ocasión de decirte que las mujeres deben dejar la pluma y repasar los calcetines de sus maridos, si lo tienen, y si no, aunque sean los del criado. Cosa fácil era para algunas abrir el armario y plantarle delante de las narices los zurcidos pacientemente trabajados, para probarle que el escribir algunas páginas no le hace a todas olvidarse de sus quehaceres domésticos, pudiendo añadir que los que tal murmuran saben olvidarse, en cambio, de que no han nacido más que para tragar el pan de cada día y vivir como los parásitos», prosegue.

Polo que conta e —tamén— polo que non. As escasas tres páxinas da carta son un feixe de luz. O papel dos homes no obrigado silencio das mulleres, o arraigo de certas crenzas, o recorrente desprezo, a emética chulería de moitos rostros con cellas poboadas e narices grandes. Quen falaba, por aquel entón, de todo isto? Ninguén. «Yo, a quien sin duda un mal genio ha querido llevar por el perverso camino de las musas, sé harto bien la senda que en tal peregrinación recorremos. Por lo que a mí respecta, se dice muy corrientemente que mi marido trabaja sin cesar para hacerme inmortal. Versos, prosa, bueno o malo, todo es suyo; pero, sobre todo, lo que les parece menos malo y no hay principiante de poeta ni hombre sesudo que no lo afirme».

Con todo, unha conclusión —a que busca plasmar Rosalía— pesimista. Ou, quizais, simplemente realista: ser muller e escritora é unha quimera. Como o era, nese momento e por desgraza, case todo o que afastase as señoras de remexer o pucheiro ou pasar o trapo. «Pero no creas que para aquí el mal, pues una poetisa o escritora no puede vivir humanamente en paz sobre la tierra, puesto que, además de las agitaciones de su espíritu, tiene las que levantan en torno de ellas cuantos la rodean», sentencia Nicanora cara o final.

As letras son, sen dúbida, as mellores mestras do pasado. As únicas capaces de amosar unha realidade que xa foi e non vai volver. Unha que ollos presentes xamais alcanzarán a ver. Das letras un aprende. Como tamén o fai do tempo, dos erros e dos berros. Quero pensar que as ordenadas por Rosalía nesta carta non son menos; que dalgunha maneira empuxaron a alguén a dar os primeros pasos do cambio lento —aínda en proceso— de mentalidade que permite que hoxe sexa cada vez menos probable atopar cartas como esta.

Pode ler a carta completa aquí.