De Touriñán, o punto máis occidental da España peninsular, hai tempo que se foron as visitas. O torreiro fíxoo a principios dos 80, cando foi levantado o novo faro. A última parella que decidiu fotografarse ante os cantís violentos e atlánticos, hai só media hora. O nordés venceunos a todos. Son as 20:52, case as 20:53, e oficialmente o sol púxose en Europa. Mais é mentira.

O finis solis, a postal perfecta para as contas de Instagram, é só unha ilusión. O sol que vemos deitarse fronte ao Atlántico, de Galicia a Noruega, en realidade xa non está alí. Hai oito minutos que marchou.

O último que visitou o astro este xoves de setembro foi un illote da Costa da Morte ao que os veciños mudan de nome segundo o que anden a falar: chámanlle Herbosa, cando aluden a terras e colleitas, e Castelo, cando rememoran a historia. Na súa cima, á que só se pode acceder cando baixa a marea, aínda se conservan os restos dunha pequena torre que ben puido ser un faro primitivo ou un castro marítimo. Nada aquí, na Costa Morte, é o que parece. Ou é que quizá todo sexa sempre cuestión de perspectiva.

Investigacións recentes empeñadas en levarlle a contraria ao xeneral romano Décimo Junio Bruto Galaico, quen tras conquistar Gallaecia non quixo marchar sen ver o Sol caer sobre mare tenebrosum, demostraron que a fin da terra coñecida, o Finis Terrae, non é a actual Fisterra, senón este cabo Touriñán (aínda que cartograficamente falando habería que outorgarlle o título ao cabo de Roca, en Portugal). Unha diferenza minúscula, un minuto de arco, un nada maiúsculo que o explica todo: os derbis futbolísticos, a curva das consonantes, a forma de mirar o mundo. Unha historia de rivalidades que ten unha nova disputa no título de último solpor de Europa. Pode parecer prosaico, pero hai diñeiro (turistas) en xogo.

A súa latitude, 43°03’ N 9°18’ O, e o ángulo cambiante que describe a Terra ao rotar, fan que durante dous meses ao ano (do 24 de marzo ao 23 de abril e do 18 de agosto ao 19 de setembro) sexan os cantís de Touriñán o último lugar do continente europeo do que se despide o sol. Sempre que o nordés nubrado non venza antes. O finis solis baila coas estacións: entre o solsticio de inverno e o de verán desprázase desde cabo São Vicente (Portugal) a Cabo de Roca, cabo Touriñán e, finalmente, á costa norueguesa, a Aglapsvik, preto de Tromsø, para rematar a Måsøy.

O 1 de agosto, o sol empeza a percorrer o camiño de volta cara ao cabo São Vicente. Na súa ruta prodúcese dúas veces ao ano unha fermosa chiscadela: o 24 de abril e o 18 de agosto, cando o reinado do sol poñente se traslada de Touriñán a Aglapsvik, o solpor da Europa continental coincide co último crepúsculo da África continental que eses días ten lugar preto de cabo Branco, na fronteira entre o Sáhara Occidental e Mauritania. E xa se encargaron Hollywood e Instagram de mostrarnos o maxestoso que é un atardecer en África. Xusto a esa mesma hora e eses dous días, o sol ocúltase tamén polo Land´s End, o punto máis occidental da illa de Inglaterra. A fin do mundo en tres escenas paralelas. Como nunha película de Christopher Nolan.

Con todo, como o cientificismo imperante se empeña en recalcar, a mera observación dun feito implica a súa modificación. Puro (en versión para principiantes) principio de incerteza de Heisenberg. Cos atardeceres da Costa da Morte ocorre algo semellante: será o último dependendo do facho –nome co que se coñece aos montes nos que se acendían lumes, como Almenaras de Gondor, para guiar os barcos ou alertar de ataques na antigüidade– dende o que o mires.

Desde Touriñán, a uns 70 metros sobre o nivel do mar, a liña do horizonte queda fixada a uns 30 quilómetros sobre o Atlántico. Fronte ao faro de Fisterra, a 135 metros de altura, chega aos 41 quilómetros e no monte Pindo, o Olimpo celta, alcanza os 89. Aínda que o sol se pon en Touriñán, o último solpor pódese ver dende O Pindo. «A diferenza», apunta no seu estudo «Perseguindo o último sol da Europa continental» o físico da Universidade de Santiago de Compostela (USC) Jorge Mira «é duns 2 minutos». O último solpor é sempre mentira.

   

«O que teño que facer para non ter que ir ao mar»

A fin do mundo non a inventaron os cristiáns. Pero si a comercializaron. De feito, case todos os pobos occidentais tiñan o seu propio culto ao sol antes da chegada dos romanos. «Existe a crenza de que a ermida do peregrino de San Guillerme –hoxe en ruínas– foi levantada para cristianizar antigos cultos pagáns que se levaban a cabo no monte Facho de Fisterra», explica o historiador Xan Fernández Carreira. O propio camiño de Santiago non sería máis que unha versión cristiá desas rutas pagás para despedir os raios dourados.

Convertido nun multimillonario negocio turístico, hai anos que o camiño non remata en Santiago, senón no promontorio de Fisterra no que, como en todos os sitios nos que xa só queda dar marcha atrás, un quita de enriba o que pesa: os soños, a conciencia, as botas sucias. O atardecer atlántico, a miúdo esquivo, tan distinto do ceo despexado de África, converteuse no último gran reclamo para peregrinos. Se viñeron ata aquí para venerar os ósos dun apóstolo que probablemente non está alí enterrado, que lles vai importar que este non sexa realmente o último solpor de Europa?

A quen si lles importa é aos concellos (e veciños) da zona, minifundistas, suspicaces uns dos outros desde que Camariñas levou a fama e as remesas dos emigrantes que importaban toneladas de encaixe palillado en Muxía ou Ponte do Porto. Desta comarca de mar bravo, dunha autoestrada inaugurada en 2016 pola que só transitan 7.300 vehículos ao día, marcharon moitos. Primeiro ao novo mundo, agora á Coruña, a Santiago ou Londres.

«Aquí o nordés pega duro», avisa Viki Rivadulla. Fala do vento, pero tamén da vida. Nunca nada na Costa da Morte é o que parece. Hai case 40 anos que todo empezou a mudar. E non sempre para ben. A principios dos 80 amarraban no porto de Muxía máis de 60 barcos. Hoxe, no peirao vencido tamén pola furia do formigón dos anos felices, apenas queda unha decena. A política pesqueira da Unión Europea está a exterminar o negocio. «Os rapaces xa non queren ir ao mar».

«O que teño que facer para non ter que ir o mar, sobra peixe que vender e fariña para amasar?». Aquí tamén houbo, por suposto, descargas de narcotráfico. «É un lugar ideal, porque hai areais de difícil acceso e pouco vixiados», recoñecerá horas despois, co sol xa vencido, como se fala sempre destas cousas, Fernández Carreira.

En Muxía houbo moitos cartos. O descubrimento de O Canto, un caladoiro de ollomol e pescada poucas millas mar a dentro, alentaba as xornadas de mar: co que gañaban os mariñeiros construíronse edificios de distintas cores e alturas, un arco da vella de excesos arquitectónicos hoxe reconvertidos en casas baleiras ou en alugueres de AirBnB. E xa non se sabe que é peor.

De peregrinos que son pintores e de mares que son naufraxio

Na lonxa nova, fronte a un aparcamento ao que lle faltan coches, hai un mural enorme con rostro de muller. É Claudina. Pero podía ser calquera outra. É unha homenaxe ao mar. Ao mar habitado. Ás mulleres que o habitan. Á súa sombra, nos catro bancos colocados polo Concello, hai sete persoas sentadas. Só ocupan dous bancos. Ningunha baixa dos 40. Os mozos? «E aquí que van facer?», responde Viki.

En 2002, cando o desastre do Prestige, vivían no concello 6.103 persoas. Hoxe quedan 4.852. O único que non cambiou é que todas seguen pendentes do parte meteorolóxico. Antes, para saber como ía o Atlántico, hoxe para ver se chegan turistas. Desvíanse, rumbo a Muxía, para ver a pedra de Abalar. Tamén, cada vez máis, para ver o solpor. O último de Europa. «Están obsesionados co atardecer. Nós –continúa a pintora– non somos conscientes do seu valor. É verdade que nos marabilla, pero estamos afeitos».

Non todos os turistas son iguais. Hainos, como o xaponés Yoshiro Tachibana, o pintor salvaxe de Muxía, que xa non souberon irse. Ou como Detlef Kappeler, que atopou aquí a outra ribeira do Báltico, a súa conexión con Caspar David Friedrich e o romanticismo alemán. Hoxe case todos os turistas que xogan a non selo prefiren quedar en Nemiña, coas bandadas de gaivotas, as caravanas e as táboas de surf.

–Podo coller un xeado e apúntasmo?, pregunta un mozo, quizá xa non tanto, prototípico, pelo louro, pel tostada e español forzado. A camareira, esta si menos de 30 e español fino e edulcorado, suramericano, asente coa cabeza. Este é aínda outro mundo.

Ao dobrar a terra, xunto ao faro, os turistas fugaces xa se recolleron. Aos últimos en irse, unha parella que tivo que esperar a que outros como eles rematasen de fotografarse no banco que testemuña que hoxe e aquí ten lugar o último atardecer de Europa, ninguén lles contou que neste mar morreron moitos. Ou intentaron matalos. Os 18 náufragos do vapor California, torpedeado polos alemáns en 1917, ou os quen sabe cantos soldados nazis afundidos polos aliados na guerra do Wolframio. Pero se hai un naufraxio ligado para sempre á Laxe dos Buxeirados é o do barco alemán Madeleine Reig: en 1935, cando viaxaba desde Casablanca a Bremen, chocou co pesqueiro galego Oito Irmáns, ao que partiu en dous. Aínda que os alemáns rescataron os seus catro tripulantes, abandonáronos horas máis tarde á entrada da baía da Coruña. Dúas décadas despois, o 30 de maio de 1957, o Madeleine Reig volveu chocar na Laxe dos Buxeirados. O mar, que nunca esquece, levouno ao fondo, pero polo menos permitiu vivir aos seus 26 tripulantes. «Aquí houbo tantos naufraxios como noutras zonas da Costa da Morte, pero menos mortos, quizais porque a zona onde se produciron a maioría deles está situada só a tres cuartos de milla dos perigosos cantís da costa», apunta Fernández Carreira.

Sen esperalo, como parte desas historias de bombardeos e naufraxios, a luz de Touriñán aluma por fin o océano. Dous tipos asiáticos asómanse á carreira. O nordés xa lles roubou o peiteado. Avanzan cara a un dos extremos do cantil. Son as 20:53 e aquí xa non queda atardecer. Tampouco parece importarlles. Coma se eles xa soubesen que, en realidade, o solpor xa se produciu hai oito minutos, que ese é o tempo que tardan as partículas de luz en alcanzar a terra, que cando vemos o sol poñerse, en realidade xa non está alí. Coma se eles xa soubesen que o camiño tras do último sol de Europa é en realidade unha ilusión. E que lles dea igual.