A compañía nada en Compostela estrea N.E.V.E.R.M.O.R.E., memoria rescatada dunha traxedia e axuste de contas coa nefasta xestión do Prestige. Coproducida polo Centro Dramático Nacional, a obra chega a Galicia despois da estrea no Teatro María Guerrero de Madrid.

Camiño do María Guerrero advírtese un balbordo escuro. Uns cativos reparten pasquíns na volta da esquina. Camisetas e pancartas da cor do chapapote ás portas do teatro do Centro Dramático Nacional, onde Chévere estrea N.E.V.E.R.M.O.R.E., memoria rescatada dunha traxedia e axuste de contas coa nefasta xestión do Prestige. Metateatro na rúa. A antesala da función é unha protesta a pequena escala da que se viviu en Santiago hai case vinte anos. Un pensa: «Que cabróns!». Ou sexa, que bos, pero a realidade non é o que parece: os manifestantes non son actores, senón técnicos temporais do Instituto Nacional de las Artes Escénicas y de la Música (Inaem) que se senten excluídos dunha oferta de emprego público. Madrid, 17 de setembro de 2021. Chévere sempre bebeu da rúa. Hoxe a rúa faise Chévere, pero sen pretendelo.

***

A compañía compostelá mergúllase de novo na foxa onde se mesturan a memoria persoal e a colectiva. Chévere e a súa fórmula caen ben en Madrid. As críticas, unha vez máis, son boas, aínda que algúns medios conservadores non concordan coa interpretación política –máis ben, coa interpretación da xestión política– da obra. Hai unha excusatio non petita que amaina os aguillóns: a notable ou sobresaínte interpretación dos actores e actrices; as proezas técnicas e sonoras que nos levan ás praias e ao océano, onde o animal ferido ameaza con vomitar a súa negrura; e a loanza dos traballos anteriores, ese lugar común que, no terreo musical, remata sempre no sobado «o primeiro disco era mellor». Un medio da dereita cavernícola escribe: «Al panfleto anti-PP se le suman generalidades insustanciales de sesgo ecologista –ese que se enternece con los efectos y mantiene las causas– y toques abertzales al ritmo de las panderetas y al rebufo de los eslóganes». Desbordante imaxinación, moi Conde Roa, para vincular unha cantarela co terrorismo que leva a pensar no comando itinerante Xacarandaina.

***

A obra hai que vela, mais cabe distinguir entre unha parte baseada no relato dos que viviron a catástrofe, que apela ás emocións e emociona, e outra na que se recuperan as conversacións entre o capitán do Prestige, Salvamento Marítimo ou as autoridades, que revela unha trapallada consistente en mandar o barco ao quinto carallo, cando o quinto carallo non sae nas cartas náuticas, como di con sabedoría un dos protagonistas. N.E.V.E.R.M.O.R.E. é a caixa negra do Prestige.

***

Que queda por contar cando xa está todo escrito?

Xesús Ron, o director de Chévere, faise esa pregunta cando chega a marea do coronavirus. O hospital de Cee fai un chamamento para que a poboación entregue o material de protección empregado durante a limpeza do piche. No Grove, mobilízase o servizo de emerxencias co mesmo propósito. Agroman traxes e gafas das confrarías, dos concellos, das casas dos mariñeiros. «Hostia, a xente gardárao todo por se houbera outro!».

Camponegro, Polycomander, Erkowitz, Ildefonso Fierro, Urquiola, Andros Patria, Cason —con acento no o, porque metía medo—, Mar Egeo, Prestige, Covid…

Se o home emporcalla o mar, a natureza cobra a súa vinganza.

Xa había obra. A catástrofe dentro da catástrofe. O virus como marco, nunha terra onde os marcos sempre foron perigosos.

***

Miguel de Lira estaba alí. En Lira.

Xa vira as bostas, pero non o manto negro. Cando o tivo diante, quedou pasmado. O cheiro, pero sobre todo aquel corvo mariño ferido que quería voar. Quixo collelo e levalo ao Centro de Recuperación da Fauna Silvestre, en Oleiros, pero o paxaro tomou pulo, percorreu catro metros e afundiu no petróleo.

«Convocouse unha asemblea e cheguei como cronista dunha realidade. Nela constituíuse a Plataforma Burla Negra. Mellor dito, a Plataforma contra a Burla Negra, para que non parecese que estabamos a favor», ironiza. «Pero o detonante foi aquel corvo mariño, o Nevermore de Poe. Cando o vin morrer, botei a primeira e última bágoa».

Na xuntanza elaborouse un manifesto: «Somos todos os que sabemos que non podemos calar mentres nos envorcan de merda». Enrolados no barco do pirata pontevedrés Benito Souto: Burla negra. «Avante toda. O mar é noso».

«Eu son case materia dramática do propio espectáculo», di o actor, que bautizou con ese nome a plataforma e logo protagonizou un peche xunto a outros artistas na Casa da Cultura de Laxe, que volvía ser Portozás. «Coa marea baixa limpabamos o chapapote e coa marea alta, a burla», lembra. «Daquela abandoneino todo e dediqueime á construción e a resistencia. Era o despertar dun pobo».

***

A investigadora e produtora cultural María Bella estableceuse en Corcubión en 2015, onde comezou a entrevistar as xentes afectadas pola vertedura do Prestige. Coas conversas, Chévere fía o relato emocional da marea negra. «Ela era virxe, porque non o vivira», comenta Miguel. «E os actores tamén, porque non coñecían os entrevistados, polo que se achegan a eles desde as gravacións, sen condicionamentos», engade Xesús.

Pero había que envolver as súas palabras cos escenarios dos feitos, polo que xorden dous retos. Un, estético, que pasaba pola plasticidade, a poética e a épica escénica: Chévere emprega por primeira vez na súa historia unha gran tremoia, que permite que os paraugas negros –de Compostela– parezan corvos pousados en cables de postes eléctricos e os colchóns dos voluntarios, velas dun barco tripulado por Manuel Cortés, Patricia de Lorenzo, Borja Fernández, Mónica García, Arantza Villar e Miguel de Lira.

O outro desafío pasaba pola recreación da atmosfera, na costa e mar dentro, para o que se valen dos efectos Foley, ou sexa, dun decorado sonoro que crean a partir de obxectos inventados. «Como non sabiamos como facer os sons, empezamos a escoitar o mar», recorda Xesús. O mar, a area, o petroleiro, o helicóptero, a chamada de socorro… E o ruído que se produce cando che quitan as gafas, o traxe e as luvas, repetido de novo case dúas décadas despois.

***

Venres, 1 de outubro. Outra folga, pero non de técnicos do Inaem. Desta vez, a protesta dos maquinistas de Renfe pon en perigo a viaxe de vinte e cinco seareiros de Chévere, que conseguen coller o tren en Santiago para ver a función ao día seguinte. Son membros da asociación A Troita Armada, como Kiko, quen non agarda a que se represente a obra na súa cidade. «Se veñen a Madrid e actúan en galego, nós, como galegos, tamén imos». Outros colegas chegan de Navarra, Burgos, Barcelona…

«Eu non vou ao teatro, vou ver a Chévere», deixa claro Ángeles, que subiu ao Alvia en Ourense. «Son unha fan fatal de Patricia de Lorenzo, a mellor actriz que vin». Pepa, impresionada pola obra, recoñece que a viaxe tamén é para lembrar colectivamente o vivido na gran mani-festa-acción celebrada en Madrid o 23 de febreiro de 2003. «Agora falamos das Mareas, pero realmente veñen da marea dos paraugas na praza do Obradoiro. Parecía que o que quedou despois da catástrofe foi a vitoria do PP nas eleccións municipais de Muxía, pero o que perdurou foi unha sociedade civil organizada, como demostrou a loita dos afectados polas preferentes», engade Pepa.

Ao remate das funcións, Xesús Ron sempre sae do María Guerrero para escoitar as reaccións dos espectadores. Algúns, emocionados, recoñéceno e danlle as grazas pola experiencia vivida. Entende que é teatro político, pero non unha obra política. Por iso quixo poñer a xente no centro, aínda que tamén reflexiona sobre o acontecido nos sucesivos comicios locais en moitos concellos da Costa da Morte, onde deixou de gobernar o PP.

«Malia que houbo un cambio político, quedou o mito de Muxía, onde gañou aquel maio de 2013», explica. «Para iso, creouse un relato oficial a partir do Plan Galicia, rearmado coa compra das vontades dos medios de comunicación, que presentaron un Goberno salvador. Focalizaron todo nunha vila pequena para poder vendelo como un grande éxito».

***

N.E.V.E.R.M.O.R.E. non se poderá ver, precisamente, nalgúns pobos pequenos. En novembro pasará por Santiago, Lugo, Ferrol, Vilagarcía e Pontevedra. Para asistir ás representacións na Coruña e en Ourense haberá que agardar a decembro, mentres que a Vigo chegará en xaneiro. Pero quedan fóra outros concellos onde Chévere adoitaba actuar porque os seus teatros e auditorios non compren cos requisitos técnicos, ou sexa, carecen da tremoia axeitada.

A compañía non rexeitou o chamamento do Centro Dramático Nacional, que coproduce a obra que abriu a tempada do María Guerrero. «Queriamos romper coa inercia dese teatro: textos clásicos e público avellentado», comenta Xesús. «Hai que reivindicar a ambición artística e creativa, polo que non podiamos renunciar á oportunidade de facer algo diferente e intervir neste espazo». A obra, pois, foi pensada para o María Guerrero, conscientes de que sería imposible representala nalgunhas salas.

«Pensas máis no que che gusta que no que sacrificas», engade Miguel de Lira, quen expón un panorama desalentador. «O teatro contrátase ao peso por falta de medios e de cartos. E os xestores culturais vense abocados á mesma miseria que vivimos nós. Todo iso leva a formatos lixeiros, baratos e comerciais, o que lastra a calidade e a pluralidade das propostas. Somos moi leais ao noso público, pero os espectadores tamén se poden desprazar». A viaxe dos socios da Troita Armada dálle a razón: «Hai turismo cultural!».

Logo están as restricións motivadas pola pandemia. Neste contexto, paga a pena a batalla para chegar a prazas onde non hai mercado?, pregúntase o director da compañía. «Deixaron de contratar Curva España e As fillas bravas. A xestión do coronavirus provocou un corte brutal, moi destrutivo para o teatro, porque podías meter a moi poucas persoas por función. Por no falar das cancelacións, claro. Unha ruína».

***

A familia de Santi é do Porto do Son, aínda que el de cativo viviu en Muxía. Cando o Prestige, residía nunha vila de Girona, desde a que se chegou a Madrid para xuntarse cos colegas de Santiago. «Chévere non deixa de sorprenderte, pero desta vez remexeunos as tripas. Serve para que non esquezamos o que pasou, porque seguen acontecendo cousas iguais ca estas, aínda que non tan cromáticas», engade antes de establecer un paralelismo coa pandemia: «Todo se minimiza, nada é un problema. Nunca hai unha vontade de ir por diante das cousas».

Napo, o seu amigo, vivía aquí durante a marea negra. «Paréceme unha obra sincera», opina. Logo encadea un discurso apocalíptico: «É unha hostia de realidade que mereceriamos levar a diario. Búscanse responsables individuais –que se o capitán do barco, que se un político–, pero somos todos parecidos. Merecemos que nos leven a todos por diante!».

***

Miguel de Lira sabe que o que pasou pode volver a pasar: «Non esquecemos». De aí o seu propósito de situar a memoria nun sitio digno. O resultado, segundo el, é catártico. «Non se esperaba unha reacción así do pobo galego, que non tiña nada de achantado. Simplemente, sacou para fóra o que estaba agochado». Así naceu o Nunca Máis: «Unha marca respectada en todo o Estado. Máis marca que Galicia calidade».

Xesús: «A obra é un baño de autoestima».

Miguel: «E de orgullo e esperanza».

***

Aquí case non se fala de N.E.V.E.R.M.O.R.E. para que a vaian ver. Talvez non se represente na súa localidade porque o teatro carece de tremoia ou estea enferruxada, pero algún haberá máis ou menos preto da casa. Se poñen autobuses para ir a un enterro ou de carallada, malo será que non os poñan para poder escoitar a memoria das nosas vidas.

***

«Iso provocámolo nós e agora o planeta rebélase, cun virus, cun volcán e con todas as que nos veñan no futuro. Que fixeron os dinosauros para merecer o meteorito? Pois nós fixemos moito máis». Fala Napo. «Iso» é o Prestige. «A pandemia, máis que un virus, é unha vacina contra nós. Como especie humana, a Covid convérteme no virus deste planeta».

Acábase o mundo, como se acabou hai dezanove anos.

«Eu son extincionista desde hai moito tempo».

Morreu o conto.

***

Aplausos atronadores. O público ponse en pé: «Nunca máis, nunca máis!», «Nevermore, nevermore!».

Remata a obra coas pancartas das manifestacións, créditos finais dese movemento social do despertar dun pobo. A metáfora é de Miguel de Lira. Tamén esta sentenza: «O futuro non é o que vai pasar, senón o que imos facer».

***

O teatro María Guerrero está ás escuras e N.E.V.E.R.M.O.R.E., a piques de comezar. Dúas persoas conversan nas súas butacas.

– Isto non é a Nasa.

– Non ten taberna.