Antón Baamonde regresa ao ensaio cun traballo que goza da virtude de achegarse, en apenas 200 páxinas, a un dos temas centrais que ten o país por diante. En Unha nova Olanda. De Ferrol ao Porto: as cidades galegas e o norte de Portugal no escenario global (Galaxia, 2021), o autor compendia unha serie de ideas que hai tempo que pairan no ambiente para concibir unha Galicia pensada ao grande; e faino, en boa medida, baixo o marco teórico da xeografía radical (Bunge, Brenner, Davis,Harvey etc.) e menos radical (Florida), así coma de teóricos galegos da cidade (Juan Luis Dalda). Un xeito de materialismo no que o espazo —como se produce o espazo— é fundamental para analizar o rango (económico e político) de cada lugar (xeográfico). Entre nós, análises con ese encadre teórico xa llas escoitamos, por exemplo, á deputada Alexandra Fernández(pero pronunciadas desde a area política) e tamén ao xeógrafo Xosé Constenla, quen no seu O colapso territorial en Galiza(Galaxia, 2017) ten propostas para o rural colapsado malia avogar, tamén, pola vertebración da cidade difusa que é hoxe o país.

A Galicia que propón Antón Baamonde debe entenderse como constelación de cidades que deixen de considerarse mera extensión provinciana de Madrid e se constitúan, coa trama urbana do norte de Portugal, como unha das grandes megarrexións europeas

Para aclarar o «Olanda» do título, dicir que Baamonde resgata a figura de Francisco Somoza de Monsoriu. Reformista ilustrado que, en 1775, escribiu un discurso chamado Estorbos i remedios de la riqueza de Galicia. Nel asegurábase que: Galicia pudiera ser una nueva Olanda i un Reino respetable por muchos títulos. Súmase logo Baamonde a unha tradición moi galega: apelar a países espello como guía para o noso: Irlanda no XIX, Dinamarca nos anos 30, Holanda hogano.

A Galicia que propón Antón Baamonde debe entenderse como constelación de cidades que deixen de considerarse mera extensión provinciana de Madrid e se constitúan, na súa articulación coa trama urbana do norte de Portugal, como unha das grandes megarrexións europeas; unha outra «banana» (así se chama a estas megaconurbacións de poboación e fluxos económicos debido á forma da que se considerou a primeira delas: a que vai de Hamburgo a Milán) capaz de competir no escenario global desde presupostos dunha modernización autocentrada.

O libro fai unha serie de análises de interese ao longo do traballo. Así, fala da necesidade de reter talento e capacidades dos mozos e mozas formados; aposta por unha economía de escala do eixe atlántico no que Galicia e o Norte de Portugal acadarían unha masa poboacional de 6,5 millóns de habitantes (máis que Dinamarca, Irlanda ou Finlandia); sinala como a España que medra é a oriental —o vello triángulo económico de Vicens Vives (Castela, Cataluña, País Vasco agora mutado en Madrid, Barcelona e Bilbao), máis as novas ramificacións de Zaragoza, como centro loxístico, e Valencia, como peza estratéxica a desputar por Madrid e Barcelona. Faltaría engadir o porto de Alxeciras para completar o mapa—. Menciona tamén Baamonde como o Gran Porto está conformando unha área de desenvolvemento propia; fai unha boa análise do papel das infraestruturas radiais na creación dun Hinterland peninsular para Madrid; avoga porque a AP9 sexa libre de pagamento para non coartar o desenvolvemento galego; apunta o absurdo da competición entre as cidades galegas en lugar de formar áreas metropolitanas, cooperar e especializárense para crear un único gran espazo urbano etc.

Canda todas estas ideas, e xa no plano da crítica política máis concreta, no libro aparecen dous espazos políticos explicitamente mencionados. Un, o do nacionalismo, que o autor despacha citando o libro de Beiras sobre o atraso económico e facendo unha caricatura da pervivencia desas ideas no presente. Iso é todo polo que respecta a ese espazo (!). O outro, o do PP, a través da denuncia do papel da Xunta como responsable do estado de cousas. O terceiro gran espazo político galego, o do PSdG, curiosamente brilla pola súa ausencia no libro. Del non se fala. Nin ben, nin tampouco mal. Simplemente non se menciona, e todo malia poderse presumir o interese do autor polo maragallismo que hoxe representa Ximo Puig, presidente da Comunidade Valenciana, e o intelectual orgánico do repregamento progresista do Réxime do 78: Enric Juliana, a quen cita. O PSdG está ausente mesmo cando o autor denuncia, con toda a razón, a política localista, por exemplo a respecto dos aeroportos, como o camiño máis curto para «quedar torto a cambio de cegar a outro»; ou cando di: «a experiencia da Área Metropolitana de Barcelona encerra toda unha lección. Pujol dificultou dende os órganos da Generalitat todo o que puido a súa creación, porque iso suporía deixar en mans do PSC un poderoso instrumento.

Algo similar sucede coa Área Metropolitana de Vigo.» Vemos en ambos casos que o partido galego que está articulado como comandita de localismos provincianos (lembremos o famoso «tranquilos coruñeses, el humo va para Ferrol» de Francisco Vázquez, ou o «usted que es, de Santiago?, viva Vigo para siempre cagoental!» do forofo pasado de voltas na manifa que montou Caballero para «salvar Peinador»), non aparece por ningures. Tanto máis canto hoxe o relevo de Francisco Vázquez tomouno Abel Caballero (o amigo de negar carnés de transporte aos demais residentes da ría). Un Abel Caballero que considera a Área Metropolitana, canda outros poderes fácticos locais, coma un problema e evita profundizala para non ver reducida a súa capacidade de influencia fronte outros concellos máis pequenos cos que, considera, non ten que repartir o poder (coma Pujol).

Alén disto, hai un tipo de xeneralización nos argumentos de Baamonde, recoñecibles xa en traballos anteriores, na que, penso, compre deterse. Vaiamos a un exemplo: cando o autor escribe sobre a liquidación das caixas de aforro coma un auténtico mazazo que «ninguén lamentou, mais aló dos golpes de peito retóricos», un entende que con ese «ninguén» se está a referir á opinión publicada nos grandes medios, ao empresariado galego, aos partidos políticos que carecen dunha idea de Galicia, en suma, ás elites. Se a cousa vai por aí, Baamonde ten toda a razón. El mesmo di, cando fala de que «Galicia carece de proxecto» (o cal é demasiado abstracto) que, sobre todo carece «de clases sociais que queiran dotarse do poder necesario para facer efectiva unha idea estratéxica.» E porén, o libro está cheo de xuízos que basculan entre o psicoloxizante e o irritantemente idealista que non fan xustiza a esa conclusión prístina sobre as clases sociais (aínda que aquí «clases sociais» sexan un eufemismo de burguesía).

Se algo ensina a historia de España é que asegurar a preponderancia de Madrid sempre foi, para os poderes do Estado, calquera cousa menos algo inocente

Naturalmente, como indica Baamonde, no libro pártese da concepción de Galicia como «nación cultural», ao xeito de Ramón Villares; o cal é xa, por si mesmo, ademais dun a priori xeneroso e cuestionable —se, como di, o país no dá de si—, un impedimento para desenvolver unha proposta política mellor ancorada na realidade das clases sociais do país e que teña máis en conta a realpolitik dentro do Estado español (porque algo máis que «facer lobby» haberá que propor para forzar ao Estado español a que acepte que Galicia entable relacións autónomas e centrífugas con Portugal). Un exemplo desta vaguedade ilústrase coa pasaxe na que reflexiona sobre o papel histórico de Madrid como centro de poder e califica de «inocencia» que Azaña desexase un Madrid forte. A seguir, asevera Baamonde que a de Azaña foi unha «inocencia que herdou o Estado democrático». Se algo ensina a historia de España (ou a experiencia de Castelao cos republicanos españois nos tempos de Azaña) é que asegurar a preponderancia de Madrid sempre foi, para os poderes do Estado, calquera cousa menos algo inocente; é todo un xeito de xestión do territorio. Un territorio, por certo, máis concebido como imperio que como estado-nación, como ben explicou Óscar Pazos no seu Madrid es una isla. El Estado contra la ciudadanía (Los Libros del Lince, 2013).

Deteñámonos agora, para aclarármonos mellor sobre o que di autor, na seguinte cuestión: desde onde fala Baamonde? Unha posible resposta está no feito de que escolla ao ilustrado coruñés Francisco Somoza coma inspiración. Nada que obxectar á posición ilustrada. Sen ela nada seriamos quen cremos que o mundo é transformable pola acción humana. A de Baamonde é, certamente, unha posición neoilustrada, pero dunha neoilustración que gusta de cofarse na inocencia impostada e na condescendencia a partes iguais. Baamonde é un neoilustrado que reacciona fronte unha realidade na que «os nosos líderes carecen de perspectiva. O seu nivel de formación intelectual é perfectamente descritible.» Unha realidade «na que os medios de comunicación rara vez cumpren a súa función de ser órganos morais e intelectuais que organicen a discusión pública con criterio e bo sentido.» Isto é, a Baamonde non lle entra na cabeza que vivamos nunha realidade de líderes zopencos e iletrados (non de líderes que se moven como peixes na auga no contexto de mediatización de masas da comunicación política e que son orgánicos a determinados intereses cos que cumpren cunha eficacia fóra de dúbida, que é o que en realidade sucede).

Unha realidade de medios de comunicación que non responden, vaia vostede saber por que, ao mito da prensa independente na sociedade liberal. Por sorte, para Baamonde si se poderían salvar outros correlixionarios ilustrados: «polo menos entre os economistas, entre os avogados e enxeñeiros, entre os profesores e médicos, entre os traballadores, especialmente os intelectuais» […] «debería de haber alguén que se informase, que pensase, que fixera presión, que obrigase a escoitar argumentos.» A esperanza estaría logo na habilidade argumentativa da mesocracia tecnocrática diso que chaman a sociedade civil liberal. E aínda que «debería de haber», resulta que non hai porque todas esas capas medias ilustradas tamén deben estar alienadas e non ocupadas dos seus propios intereses. Co cal, xa só se pode culpar da situación a uns tempos que, suponse, deben ser moito máis ruíns ca outros do pasado: «Vivimos nun tempo no que hai demasiado ruído e pouca serena reflexión máis alá das manías de cada grupo.» Vemos, logo, que a de Baamonde, ademais de tratarse dunha posición neoilustrada, é un tipo de neoilustración hidropónica. Unha ilustración sen complicidade con ningún poder, nin revolucionario nin déspota, nen proletario nen burgués, sen organicidade con movemento político ningún, unha ilustración flotante, libresca, autoerixida en excepción, que escribe cartas sen destinatario a un pobo que non a merece.

Atopámonos, por tanto, ante un libro cheo de ideas interesantes, un libro que aborda un tema crucial, pero que está escrito desde unha sorte de casandrismo sen practicidade política

Deslindado este lugar desde o que se fala, a enxurrada de psicoloxismos elitistas que inzan o libro aparecen iluminados como a consecuencia lóxica do anterior: Así, entre as moitas diatribas do autor, podemos ler que: «O gran problema de Galicia [é] a súa falta de imaxinación. Non hai alento e falta talento»; «Non hai plano, deseño, proxecto. Non hai unha idea consistente e convincente de Galicia»; «Se os galegos apreciasen a súa propia idiosincrasia e cultura, a súa singularidade, iso engadiría unha nota de orixinalidade, nun mundo tristemente menos diverso»; «Galicia é un pobo que quere suicidarse e non o consegue. Eu diría que xa está a piques de logralo, despois de tantos intentos sucesivos». Canda estas xeneralizacións esencializadoras, sen ningún contraste con nada concreto, outras totalmente gratuítas como esta: «o país está cheo de xente que presume —máis do que se lamenta— das penalidades dos seus primeiros anos, probablemente para alardear dos seus logros posteriores. Parecería que a pobreza galega é especial e selecta, máis pobreza ca a dos xornaleiros andaluces, ou a dos alemáns despois da derrota e as violacións en masa da posguerra». De quen fala? A quen se refire? Non queda claro. Ou como esta: «moitos galegos teñen unha relación patolóxica, propia dun narcisismo decepcionado, co seu pasado. Hai nesas actitudes demasiada catexe emocional, unha gran condescendencia cun mesmo e a suposición de que en Madrid ou Berlín tiñan montes e moreas. Por iso é incapaz de imaxinar o seu futuro. O horizonte está lastrado polo trauma». Ou como esta: «A interiorización por parte dos galegos desa imaxe [a deitada sobre Galicia polos escritores do Siglo de Oro] cóntase entre as forzas obxectivas que impiden saír do círculo fatal da historia».

Unha visión autoculpabilizadora e pesimista do país, mesmo autofrustrigante ao comparar a potencia deste coa de dúas capitais europeas de Estado-nación!, que contrasta, cando non contradí, o ton voluntarista, case de libro de autoaxuda, que impregna outras partes do traballo: «O que os galegos necesitamos tanto individual como colectivamente é termos confianza en nós mesmos». Baamonde semella un intelectual con necesidade de rifar ao persoal baseándose en pouco máis ca en opinioloxía e freudismo variopinto. Un sorte de reedición do: «disolvamos o pobo e elixamos outro». O máis dramático do asunto?: a nivel político ese tipo de comentarios son completamente inocuos. Non serven para nada.

Atopámonos, por tanto, ante un libro cheo de ideas interesantes, un libro que aborda un tema crucial, pero que está escrito desde unha sorte de casandrismo sen practicidade política nin conexión aparente con ningún espazo político concreto. Un apelo a facer de Galicia unha Holanda —«a primeira economía moderna, e por certo tamén o primeiro lugar no que os irmáns De Witt sostiveron unha república de tolerancia intelectual e relixiosa »— que, permítaseme a brincadeira, non ten en conta o feito rotundo de que se as Provincias Unidas se converteron no máscarón de proa da primeira modernidade foi porque lle fixeron a guerra ao Duque de Alba e ao imperio católico. Isto é: porque se erixiron en nación política. Algo que non é menor, agora que a nostalxia imperial, os terzos de Flandres e a abxuración de todo contubernio nacional-luterano, está en máximos entre a opinión pública española.