Este ano fai 35 que se produciu o maior accidente industrial da historia da humanidade, o ocorrido o 26 de abril de 1986 na central nuclear de Chernóbil, situado daquela na República Socialista Soviética de Ucraína. Á 1:23 da mañá daquel día, sábado, estoupou o reactor número 4 liberando unha gran cantidade de material radioactivo cara ao exterior. Ese foi o inicio dunha terrible loita entre o home e as consecuencias por el mesmo provocadas; un proceso que segue a día de hoxe e que, por diferentes motivos, non ten data fixa de solución.

Texto: Pablo González. Fotos: Juan Teixeira

As dificultades económicas son o maior, pero non o único, dos problemas para seguir cos traballos de limpeza da denominada «zona de exclusión» e o desmonte da propia central nuclear, que deixou de funcionar por completo no ano 2000. Ademais, á falta de interese internacional únese a unha xestión incorrecta de recursos continuada no tempo, como recoñeceu no seu día Svitlana Kolomiets, viceministra ucraína de Ecoloxía, responsable administrativa da zona e da loita contra as consecuencias da catástrofe.

Kolomiets a pesar diso tiña unha visión positiva do que se pode facer a partir de agora. Sinala que «fai falta reconsiderar a relación que se ten coa zona». Pide para iso un esforzo internacional para poder «pasar da traxedia á oportunidade». E é que nestes anos a zona con contaminación radioactiva non se converteu nunha zona inhóspita similar ás imaxes postapocalípticas, senón que é un fervedoiro de vida salvaxe. Unha zona ideal para a investigación tanto das consecuencias da radiación sobre a natureza, como sobre os posibles efectos paralelos, algún posiblemente positivo, que se poida sacar do uso da radiación. Non existe outra área coas mesmas condicións no mundo, a excepción quizais do aérea próxima a Fukushima, no Xapón.

Con todo, para que estas intencións positivas se poidan transformar en reais, queda moito por facer, e sobre todo por planear. Máis aló de 2017 non existía ningún plan aprobado para seguir cos traballos de limpeza e desmonte. Prevíase que a finais de 2016, ou principios de 2017, o reactor número 4 xunto ao vello sartego que o garda, foran cubertos por un novo cofre de 30 mil toneladas que os tapase por completo e mesmo permitise ter unha importante marxe de altura para que os guindastres poidan traballar dentro. Estes traballos fainos o consorcio Navarka, un proxecto francés creado para esta obra, e elixido nun concurso cuxa limpeza se seguía poñendo en dúbida cando os traballos estaban case finalizados. E é que o proxecto non estaba nin entre os sete mellores no seu momento, pero unha estraña decisión burocrática formalizou a súa escolla. Unha vez instalado o sartego novo por parte de Navarka, non hai máis plans aprobados.

Niso reside o maior problema loxístico por agora. Dada a magnitude da zona e o gran número de traballos pendentes, sen un plan ben trazado, é imposible avanzar en recuperarlle o terreo á catástrofe, convertendo toda a zona nun enorme cemiterio de material radioactivo no centro do continente europeo; devolvéndolle a atención de cando en vez só para volver tapar o maldito reactor. Se nalgún momento iso non se fixese a tempo, e colapsase o sartego, como estivo a punto de suceder co que se estaba tapando, o escape de material radioactivo podería volver ser de magnitudes similares á catástrofe inicial. Dependendo de como sopre o vento, iso podería ameazar a Ucraína, Bielorrusia ou calquera dos países veciños da UE.

Para entender ata que punto é necesaria unha planificación detallada, e ben financiada na súa realización, débense entender as dimensións da zona e a súa localización. A propia central atópase a uns cen quilómetros de Kiev, a capital da agora independente Ucraína. A zona de alienación ou exclusión empeza a 70 quilómetros da cidade. Non se sabe ben o motivo polo que as autoridades soviéticas construíron algo tan potencialmente perigoso a tan poucos quilómetros, pero queda claro que non esperaban un accidente similar.

O que estalou era o reactor máis moderno dos catro que tiña en funcionamento a central naquel momento: levaba pouco máis de dous anos de actividade. O proxecto prevía que a central se convertese na maior do mundo. No momento do accidente xa estaban en construción outros dous reactores —serían os 5 e 6—  do mesmo modelo que o que estourou. Os plans teóricos querían elevar o número total de reactores ata un total de dez. Para iso, construíuse ao norte da central unha cidade desde cero. O nome deullo o río Pripyat, un afluente do Dniepr, que uns cuantos quilómetros máis ao sur atravesa Kiev polo medio.

Pripyat, con case 50 mil habitantes, era no momento do accidente unha cidade privilexiada dentro da Unión Soviética. Estaba previsto que tivese nuns anos ata 75 mil persoas vivindo nela. Era a novena «cidade atómica» dentro do país, proxectada e construída para que os traballadores da central tivesen un nivel de vida adecuado para a elite que eran os que se dedicaban á enerxía nuclear no país. Modernos bloques de apartamentos, instalacións deportivas e culturais, tendas mellor abastecidas que no resto da nación, algo importante naquela época. Todo iso completábase con zonas de recreo situadas nos numerosos bosques que ten a rexión a beiras de ríos e lagos. Unha rexión que segue sendo bela esteticamente hoxe en día a pesar de todo o sucedido.

Ademais na zona había unha base militar secreta, Chernóbil 2. Nela atopábase unha enorme antena de 700 metros de longo e 140 de alto que servía para detectar o lanzamento de mísiles balísticos desde o territorio de Norteamérica. Ao redor da antena había un complexo militar con non poucos edificios para blindados, barracóns para tropa e cuarteis de mando. Todo iso rodeado de valos e moito aramado.

Tampouco podemos esquecer os numerosos pobos da rexión. Nun principio evacuáronse 76 pobos, pero a magnitude da catástrofe tecnolóxica fixo que o número subise noutros 92, ata chegar aos actuais 168 pobos abandonados. En total 4.125 quilómetros cadrados (a provincia de Pontevedra ten 4.495) contaminados só en Ucraína, e inservibles para a vida humana permanente neses territorios.

Todo ese terreo require dun detallado plan de limpeza. Non só polas consecuencias do accidente, senón tamén polas consecuencias dos primeiros anos de limpeza do mesmo durante a época soviética. Neses primeiros anos de limpeza creáronse uns 800 vertedoiros temporais en todo o territorio da zona. A práctica común era mediante escavadoras arrasar e logo tapar con terra calquera zona cunha alta contaminación, xa fose unha área boscosa ou un pobo de varios centos de habitantes. Arrasar, enterrar.

Algo parecido fíxose co propio reactor. Simplemente toda a materia que se esparexeu ao seu redor volveuse meter dentro do buraco ocasionado pola explosión. 90 mil metros cúbicos de materiais altamente radioactivos amontoáronse e tapáronse cun sartego de metal e cemento. Fíxose todo tan rápido que non se trazaron plans a longo prazo. O sartego tiña unha vida útil de 30 anos, e o novo, unha vez instalado, deixa aberta a vía para poder empezar os traballos de limpeza da zona máis contaminada e perigosa, a do reactor.

Para levar a cabo eses traballos, ademais de planificación, fará falta un financiamento abundante e estable. A día de hoxe Ucraína ten outras prioridades moito máis urxentes, co país nunha delicada situación social, económica e política. Por iso se espera que un problema que a longo prazo pode ser de todo o continente, sexa visto como unha oportunidade de investigación e reciba os fondos necesarios para empezar uns traballos que no mellor dos casos durarán 60 anos.