É unha vaca sagrada no seu país. Con dez anos subiu aos escenarios para tocar a primeira arpa céltica que o seu pai, Georges Cochevelou, músico e luthier, construíra rescatando un instrumento perdido dende a Idade Media. Vinte anos despois, en 1973, o seu directo no Olympia de París foi un éxito internacional, con dous millóns de copias vendidas e varios himnos inevitables en calquera festa folk ou en calquera colección de discos na época do fervor celta. Aquí pasou a febre, pero Alan Stivell, que acaba de cumplir 70 anos, nunca deixou de gravar e de facer concertos.

 

Sen perder o son de raíces célticas, o bretón Alan Stivell achegouse en seis décadas a diferentes correntes musicais —sinfónica, rock dos 70, world music— en máis de vinte LP. Revisitou o seu repertorio clásico con cameos diversos —Shane MacGowan, Jim Kerr, John Cale, Paddy Moloney, Cheb Khaled, Youssou N’Dour—, editou algún directo, e como parece propio de alguén cunha carreira artística tan lonxeva, dende hai un par de anos dedícase ás efemérides. No 2013 chamou ao guitarrista Dan Ar Braz, compañeiro dos primeiros anos, e lembraron no mesmo escenario do Olympia o medio século da gravación do disco que o lanzou en todo o mundo. Na actualidade anda ocupado coa presentación dun libro conmemo-ra-tivo dos sesenta anos da recuperación da arpa céltica: Telenn: La Harpe Bretonne, que escribiu con Jean-Nöel Verdier.

Estivo por primeira vez en Galicia a finais dos setenta. «Tiña dor de cabeza e andou por Santiago á procura dunha farmacia», recorda o xornalista Perfecto Conde. De alí a seis anos foi distante con Xurxo Souto cando o cantante dos Diplomáticos de Monte Alto se puxo pinkfloid e insistiu máis do razoable en se vira «a lúa sobre a costa de Ortigueira». Romaní, Ferreirós e Seoane, os futuros Milladoiro, xa sufriran un arrebato emocional parecido no 77, nunha viaxe que fixeron á Bretaña para coñecelo. E no 2005, das últimas veces que veu a Galicia —en Telenn menciona unha viaxe con Carlos Núñez de guía, «notre visite inoubliable de la Galice, peu avant la catastrophe écologique»—, Fran Rivera, daquela director do Festival de Ortigueira, non conseguiu traspasar o control do seu representante nin sequera para pedirlle un autógrafo. Parece que a Alan Stivel precédeo entre os músicos galegos unha sona de personaxe esquivo.

Para unha xeración de galegos que buscaba novos camiños estéticos na época en que os Milladoiro viaxaron nun dous cabalos a Langonned, Stivell foi quen de demostrar que a fusión entre a tradición —a sonoridade céltica— e a modernidade —o rock dos setenta— era posible. Polo tanto, a proposta de Luzes tiña a día de hoxe algo de misión divina. Primeiro, viaxar ata Rennes, na Bretaña, para averiguar se monsieur Stivell segue activo. Segundo, investigar que pasou hai corenta anos coa visita dos Milladoiro a Langonned. Terceiro, comprobar se en realidade é tan inaccesible. E cuarto, de confirmarse o anterior, conseguir que a entrevista concertada durase máis de quince minutos.

Nada máis desembarcar en Nantes, a cidade rival de Rennes —niso dos localismos vese que galegos e bretóns si que somos parecidos—, uns mozos que me confesan a súa admiración polo Celta de Vigo por ter acollido a Makelele —natural desta cidade— nas súas filas véñenme demostrar que o meu francés esmoreceu bastante. É entón cando me lembro que no 68, Georges Pompidou respondeu aos nacionalistas bretóns que «non hai lugar para as linguas rexionais nunha Francia chamada a imprimir en Europa o seu cuño específico». Parece que os esforzos de Pompidou e de personaxes similares non espallaron demasiado o uso do francés por Europa, aínda que de camiño conseguisen que na actualidade vivan na Bretaña máis de tres millóns de persoas, e que só 200.000 falen o bretón, o seu idioma.

Deixo as declaracións do ex-presidente Pompidou para o remate da entrevista e comezo polo detalle máis amable, que é regalarlle a Alan Stivell un exemplar d’As cruces de Pedra da Bretaña de Castelao. «Grazas, xa me falara Carlos Núñez deste libro. Existe unha edición en francés, penso, pero non a teño localizada», responde o músico, moi amable. O seu aspecto louro e dunha certa fraxilidade semella agora máis céltico que cando era un mozo de guedella escurecida. O músico bretón engade un comentario: «Precisamente onte cumpríronse sesenta anos do meu debut en París, o 28 de novembro de 1953, con esta arpa que construíu meu pai, e que foi o punto de partida do rexurdimento dun instrumento que desaparecera hai moito, moito tempo. O meu foi un amor á primeira vista pola civilización céltica en xeral».

Stivell amosa a primeira arpa construída polo seu pai, a mesma que empregou no concerto do Centro Bretón de París no 53.

De seguro que ten un gran valor económico. Imposible poñerlle valor. ara min só ten valor sentimental. Foi unha obra mestra, un verdadeiro stradivarius. Foi preciso que meu pai tivese ese don para facer ese primeiro instrumento e que ese instrumento fose perfecto, que tivese un son perfecto, para activar en min un mundo que se pon en marcha no máis profundo do meu ser debido á perfección do son.

O celtismo que é? Un mito? Un sentimento? Para min comezou por ser un sentimento, cando era cativo. Sentía que o mundo céltico existira sempre. Toda a miña adolescencia e toda a miña mocidade
foron, no fondo, para amosar que ese soño era tamén unha realidade.

Cal é o elemento de identidade máis recoñecible do celtismo? Sen querer excluír a Galicia, Asturias ou o norte de Portugal do mundo céltico dun xeito amplo, existe como un eido central que non son nin sequera os países célticos —Bretaña, Escocia, Irlanda e Gales— senón o interior deses países célticos, as zonas nas que se fala unha lingua céltica. A lingua por si mesma ten unha especie de celtitude, de celtismo heavy. Ata en Cornualles ou na Illa de Man, cando falan unha lingua céltica, empregan como mínimo unhas dúas mil palabras que son comúns ao conxunto do mundo céltico.

Se o celtismo do que fala é o celtismo heavy, supoño que os de Galicia e Asturias serían celtismos light? algún xeito, aínda que o feito de que ese mundo galego estea interesado polo mundo céltico e teña ganas de integrarse nese mundo céltico é algo bo para o conxunto da civilización occidental. Hai outro aspecto que esquecemos ás veces, que é fantástico na cultura céltica. É o feito de que se trata dun mundo europeo ou occidental que se interesa polo mundo non occidental, polo orientalismo, por un mundo de fraternidade entre os pobos.

O seu repertorio sempre inclúe temas irlandeses, doutros países célticos que non son Bretaña… O espazo cultural, a orixe, é a mesma. Sempre busquei nese sentido os arquetipos, onde se cristalizan e se concentran o máis orixinal e o máis diferente que podía atopar na música céltica, a diferenza doutros músicos que tentan tocar temas diversos. Por exemplo, se son jigs ou reels, van tocar decenas, centos de compo-sicións diferentes. Eu o que fixen máis ben foi dicir «isto é o jig por excelencia». E dese mesmo jig fago multitude de versións e tócoas sempre nos concertos moitos anos despois.

 

Existen moi poucas noticias sobre a relación entre o artista bretón e os músicos de Galicia, coas excepcións de Emilio Cao, que o visitou despois de que este lle mandase un texto de presentación para Fonte do Araño, o disco que veu inaugurar o celtismo musical made in Galicia, e unha colaboración con Carlos Núñez, que niso dos cameos pode chegar ata onde se propoña. «Eu xa escoitara falar de Galicia nos anos sesenta. Pero existía unha barreira con respecto ao conxunto de España por culpa de Franco», explica. Nunca visitara o país, e mesmo cando comecei a cantar non me propuña nin sequera organizar concertos en España. Había unha sensación peculiar, algo facía que quedase bastante lonxe, coma se existise un impedimento.

Vostede sabía de todos os xeitos da existencia dun incipiente movemento procéltico en
Galicia, quero pensar… Cando era adolescente, aínda no instituto, gustábame debuxar mapas dos países célticos, dos países con lingua céltica. Dábame moita ledicia saber ademais que o mundo céltico era aínda máis extenso. Entón integraba —cun punteado máis abaixo— tamén Galicia e Asturias, e tamén puña unha frecha cara a Nova Escocia, no Canadá. Para min o pensamento céltico é un pensamento fluído, que non soporta o feito de estar pechado en parcelas, nas parcelas do pensamento cartesiano. Falamos dun mundo en movemento.

As visitas a Galicia foron no entanto escasas… A partir de mediados dos setenta comecei a facer algunha xira por distintos lugares de España e foi cando me decatei que, ademais dos elementos históricos, existía algo máis contemporáneo en lugares como Asturias ou Galicia que era a existencia de movementos artísticos e culturais que buscaban a a súa conexión céltica. Unha conexión que me deu grandes motivos de conversa, por exemplo, cando coñecín a Emilio Cao ou cando viñeron os de Milladoiro a Langonned para coñecerme.

 

Antón Seoane conta nas súas colosais memorias —De Voces Ceibes a Milladoiro, libro, CD e DVD, éxito
de vendas no Nadal— os pormenores da viaxe nun dous cabalos ata Langonned, departamento de Morbihan, no noroeste de Francia. O contacto viñéralles pola UPG, que mantiña relacións políticas coa Unión Democrática Bretoa (UDB), unha organización coa que aínda simpatiza Alan Stivell. O primeiro que lle falara a Rodrigo Romaní da existencia do artista bretón fora precisamente o poeta monfortino Lois Diéguez. Deste encontro, os músicos galegos conservan unha foto a toda cor e o recordo dun recibimento cheo de frialdade, ata que Ferreirós sacou a gaita e se puxo a tocar a muiñeira de Cabanas, coma quen lle suplica ao deus Breogán que baixe resolver o equívoco de que a delegación de galegos non era un grupo de fans entolecidos, senón xente seria. Os de Milladoiro traerían despois a Stivell por primeira vez a Santiago e a Pontevedra, no 79.

Romaní, Ferreirós e Seoane falan de que foi «unha viaxe iniciática». Si?

Aínda que non se producise un gran feeling no encontro con vostede… Si? Din iso? [Interesado]

Din que foi vostede distante. E que estaban preocupados... Preocupados?

Si, preocupados, aínda que levaban unha gaita e que cando Ferreirós se puxo a tocar vostede xa comezou a mostrarse máis próximo, máis afable… Si? Tocaron a muiñeira de Cabanas. Que eu non falara moito e que despois me amosei máis elocuente? É iso o que din?

Si. É o seu relato, o que eles contan. Ten vostede lembranzas desa anécdota? Si que me lembro da súa visita, aínda que nun principio son unha persoa bastante tímida, introvertida, mais cando prende a faísca convér-tome nun lingoreteiro. Apaixóname falar das relacións entre os países célticos, falar de todos eses temas, que non sempre son alegres, até son dolorosos ás veces. Gústame conversar sobre a noción de identidade e de loita pola defensa da diferenza. E tamén falar para comparar os nosos desexos, as nosas vidas.

Vostede estivo a finais dos setenta en distintas cidades de Galicia, despois dúas veces no Festival de Ortigueira, que lembranza ten dos concertos? Descubrín unha relación coa festa moi particular, á que non estaba acostumado. Tiven que adaptarme, porque cando estaba preto de quedarme durmido, tiña que comezar o concerto. Iso por exemplo foi unha das cousas que me sorprendeu moito: o tarde que se producían as actuacións. E despois, tanta xente en espazos gratuítos. Aquí, na Bretaña, era todo ben distinto. Así que descubrín un xeito diferente de vivir a noite. Despois estaba tamén o entusiasmo da xente, na que notaba algo explosivo e recente. Sempre que fun a Galicia notei esa sensación de xente que ten un entusiasmo incrible, sempre a bailar diante do escenario. Iso dáche optimismo, enerxía.

Para moitos galegos que mercaban os seus discos nos anos 70, a fusión que fixo vostede entre a música rock e a tradición céltica foi todo un camiño a seguir… Que outras influencias recoñece no seu estilo? Eu comecei coa música clásica, a tocar o piano, despois a arpa. O que pasa é que nos remontamos moi atrás, aos anos cincuenta, unha época na que o rock and roll aínda non chegara a Europa. A miña idea era a creación dunha música nova, que sería a música celto‑clásica, música céltica-sinfónica, etc. Foi moito máis tarde cando retomei a idea e acabei creando unha sinfonía céltica. A chegada do rock and roll a finais dos cincuenta para min foi fantástica. Por riba atopaba influencias célticas no rock que non había noutros estilos, como por exemplo na música clásica ou mesmo no jazz; refírome ao jazz que podiamos escoitar nesa época que non era un jazz modal. O que agora chaman world music era algo que tamén me atraía dende a infancia.

Pero parece que a fusión co rock foi o que lle produciu, dalgún xeito, maiores satisfaccións…
Dende os catorce anos era o que viña buscando, o rock céltico, unha fusión á que eu lle daba unha proxección de futuro. Atraíame tanto o misterio da mitoloxía céltica que ollaba cara ao pasado, coma un tempo futuro aínda máis afastado, quero dicir, o mundo da ciencia ficción… Entón o rock and roll que chegaba, que parecía que viña do futuro, a guitarra eléctrica que chegaba do futuro, os primeiros teclados electrónicos que chegaban do futuro… púxome nesa liña de fusión electro-acústica. Sempre tratei, aínda agora, de que fosen xuntas a tecnoloxía moderna e o son, un son que sexa puro, belo, cristalino. O son é o principal, porque no fondo para min a música é principalmente son, antes mesmo de ser notas.

 

No 75, Alan Stivell grava en directo no National Stadium de Dublín o seu tema máis reivindicativo, Délivrance: «E as follas volverán medrar da Bretaña a España, de Malí a Chile, de Indochina a Palestina», declama o cantautor. «Abriremos o corazón dos labregos e os mariñeiros a todos os pobos do planeta Terra, e ofreceremos os nosos ollos ao mundo. É demasiado pretensioso crer que somos iguais? É demasiado pedir que poidamos vivir?».

Alan, que queda de todas esas aspiracións, dos soños desa época? Existe un camiño importante percorrido, que foi o de demostrar que moitos deses soños non eran utopías. Estamos, de todos os xeitos, lonxe de que Bretaña teña, por poñer un exemplo, o mesmo nivel de autonomía que Galicia, Euskadi ou Cataluña. Iso é aínda un soño.

Sente desacougo pola perda tan grande de persoas que falen ou que coñezan a lingua da Bretaña? Non son pesimista no sentido de pensar que a lingua bretoa morra, que desapareza por completo. Hai un traballo que se vén facendo para que iso non ocorra. Agora, se me poño pesimista, teño que recoñecer que corremos o risco de que o bretón siga vivo, máis que sexa falado só por unha pequenísima minoría. Iso é bastante triste de feito, porque é posible. Cando falamos da época en que os de Milladoiro viñeron verme a Langonned, era perfectamente posible imaxinar que daquela a lingua bretoa chegase na Bretaña a un status case igual ao do francés. Ese soño, nos 70, era posible. A evolución posterior das cousas levounos a unha curva descendente que fixo que o idioma bretón se convertese en minoritario. Penso que nunca chegará a remontar. Nese senso, son pesimista.

Moitas grazas, monsieur Stivell… Grazas por estas dúas horas de conversa. Grazas a vostedes, foi moi agradable a entrevista… Dígalle aos de Milladoiro que…

Que é vostede tímido. Si, algo introvertido, mais só ao principio.