A Coruña.- Na historia contemporánea de España existen poucas personalidades tan complexas e de vidas tan apaixonantes como a de Jorge Semprún. Exiliado con 13 anos, combatente na resistencia antifascista francesa, infiltrado clandestino do Partido Comunista (PCE) na España de Franco e posteriormente expulsado do mesmo, literato, cineasta, nomeado dúas veces ao Oscar como guionista, ministro de Cultura con Felipe González…

O pasado decembro cumpríronse cen anos do seu nacemento, pero máis aló dun par de ciclos e exposicións organizados por filmotecas especializadas, un curso de verán na Universidade Menéndez Pelayo e un libro coral editado por Tusquets –Destino e memoria. 100 anos de Jorge Semprún-, a efeméride parece pasar desapercibida para o gran público. Mesmo para os circuítos intelectuais próximos á esquerda. Paradoxal porque se trata dun autor que fundamentou no recordo, a memoria e a experiencia boa parte da súa produción literaria e cinematográfica.

«En Francia e Alemaña é unha figura venerada, pero aquí non houbo unha rehabilitación do seu legado que permita profundar nel», di José Manuel Sande, programador cultural, escritor cinematográfico, experto en historia do cinema, nas relacións entre arte e política e autor de Toute a mémoire du monde. O cinema de Jorge Semprún. Segundo explica, ese silencio, que raia «no ninguneo», débese ao esquecemento do exilio e á incapacidade de España para integrar «aos francotiradores, aos librepensadores, ás figuras independentes que non pertencen a un cenáculo, a unha capela ou unha corrente determinada».

Semprún, nacido en Madrid en 1923 e cuxa familia se exiliou en Francia tras o golpe de estado de 1936, combateu na resistencia partisana contra os nazis durante a súa mocidade. Foi capturado, torturado e enviado ao campo de concentración de Buchenwald, preto da cidade alemá de Weimar. Nos anos 50, baixo o nome falso de Federico Sánchez, regresou a España como infiltrado do PCE, que o expulsou en 1965 polas súas diferenzas coa liña oficial do partido. Volveu á política como ministro de Cultura do Goberno do PSOE entre 1988 e 1991. Faleceu en París en 2011.

Dúas vidas

Segundo Sande, a súa vida ten dous partes. A do home de acción, combatente e clandestino «que sacrifica a súa produción artística individual pola loita antifascista», ata que con 40 anos é expulsado do PCE e advirte que ten que empezar a expresar esa loita doutra forma. Esas dúas vidas crúzanse na longa viaxe, a novela coa que gañaría o premio Formentor en 1964. Algúns excompañeiros, como Fernando Sánchez Dragó, que o delatou á policía, descubriron entón que Federico Sánchez era el, engade o autor do ensaio.

Dacabalo desa vida, escribiu unha vintena de libros entre novelas, ensaios e obras autobiográficas, como a Autobiografía de Federico Sánchez, na que narra a súa etapa clandestina en España; e participou como guionista nunha ducia de longametraxes en colaboración con autores como Costa Gavras -La confesión, Z e Sección especial– e Alain Resnais –La guerra ha terminado e Stavisky-. Por Z e por La guerra ha terminado foi nomeado ao Óscar ao mellor guión adaptado e ao mellor guión orixinal, respectivamente.

El mesmo escribiu e dirixiu en 1972 Las dos memorias, unha cinta estreada en 1974 e que se anticipa ás numerosas películas sobre a guerra producidas durante a Transición. «El era consciente de que o cinema ten pegada e influencia, capacidade de transformación social, de intervención na realidade», comenta Sande, quen lembra que aquela película foi a primeira que puxo de manifesto «non só que había dous bandos incluíndo voces da dereita, senón tamén enormes complexidades e arestas na esquerda e no bando republicano».

Segundo o autor, La guerra terminó,  La confesión, a Autobiografía de Federico Sánchez e Las dos memorias, compoñen «un mesmo bloque que fai ver esa idea dun Semprún problemático, que non se corta en tratar con audacia e cunha análise en profundidade a España do tardofranquismo».

Novas xeracións

Semprún é expulsado do PCE cando empeza a advertir de que a España do desarrollismo e do bum do turismo estranxeiro «xa non é aquela España da guerra e a República», e que o partido debía reposicionarse diante das xeracións que non viviran a contenda. «Ata chega a dicir que xa abonda desa España negra e rural das traxedias de Lorca», di Sande. Engade ás discrepancias a súa condición de outsider combatente contra calquera tipo de autoritarismo, incluído o comunismo da Unión Soviética.

Eses mesmos argumentos polos que Semprún foi repudiado polos seus foron posteriormente asumidos polo PCE, que abrazou o eurocomunismo e aceptounos como fundamentos do proceso de reconciliación e transición á democracia.

Anos despois, sería nomeado ministro de Cultura, cargo que exerceu durante tres anos. Ao deixalo, escribiu Federico Sánchez se despide de ustedes, no que mostra de novo as súas diferenzas co entón vicepresidente do Goberno, Alfonso Guerra, «que exemplificaba o que el consideraba a mentalidade sectaria de certa esquerda; que el sempre ía ser unha testemuña incómoda e que o seu traballo intelectual en favor da memoria e da verdade sempre ían estar por encima doutras consideracións».

Nese sentido, Sande recoñece que Semprún ten algo de visionario, «non só por anticipar as dificultades da esquerda para articular os movementos sociais senón tamén que a loita antifascista en Europa non se terminou, como demostra o ascenso ultra e do autoritarismo reaccionario que estamos a ver hoxe en día».

A desaparición da figura do intelectual

«Lembramos a Semprún moito menos do que deberiamos», di o autor, que relaciona ademais o que sucedeu con el con «a case desaparición da figura do intelectual en España». «Nesta época pedestre dos influencers, os intelectuais foron absorbidos polo sistema a cambio de atoparse máis cómodos nel, e iso é algo que se visualiza moi ben no ámbito do bipartidismo».

«Para a xente máis nova pode resultar difícil entender a influencia que tiveron o século pasado determinados pensadores e intelectuais, e a figura de Semprún é un exemplo desa excepcionalidade».