Lumes vellos, lumes novos

Estreouse nas salas comerciais Trinta lumes, de Diana Toucedo (Redondela, 1982). Un traballo que se une á nova vaga de cine galego que, sen as ínfulas con pés de barro do pasado, está a conseguir crear uns artefactos moito máis interesantes para contar e para contarnos sen renunciar á lingua galega.

O traballo móvese entre o documental e a ficción. Fílmase o día a día de distintas xeracións de habitantes da serra do Courel recorrendo a actores non profesionais provenientes da propia contorna. Por detrás dunha exposición realista, en canto que pegada á vida cotiá da comarca, paira decote, emanada sobre todo de Alba –a adolescente protagonista e unha sorte de ponte entre os vivos e os mortos– a presenza do máxico, do inexplicable, do transcendente.

A fin do universo campesiño é en Galicia, sen dúbida, o trauma nacional por excelencia. De aí que, por moito que pase o tempo, regrese unha e outra vez na produción cultural do país.

O dereito consuetudinario galego consideraba veciño dun lugar a quen mantivese no tempo o lume dunha casa. Os trinta lumes aos que fai referencia o título do filme son o número de crianzas que aínda moran nas aldeas da comarca do Courel.  Canda eses lumes, no filme aparecen tamén unhas luciñas que Alba ve flotar e desaparecer no interior das casas abandonadas: son o que resta dos que xa non están, o elo que une á comunidade dos mortos coa comunidade dos vivos. Coma as lucciole pasolinianas, os vagalumes que ve Alba lembran os susuwatari de O meu veciño Totoro (Hayao Miyazaki, 1988), as pequenas boliñas voadoras de feluxe que poboaban a casa abandonada á que se mudan o pai e as nenas protagonistas da animación xaponesa.

A fin do universo campesiño é en Galicia, sen dúbida, o trauma nacional por excelencia. De aí que, por moito que pase o tempo, regrese unha e outra vez na produción cultural do país. Vicente Risco imaxinou no seu relato A coutada o regreso á terra-nai do fidalgo vilego corrompido pola vida urbana. A aldea era o lugar da orde harmónica inmemorial, onde cesaban os conflitos que a sociedade de clases traía ás urbes inzadas de porcos de pé. O regreso ao modo de produción do pasado presentábase coma a solución á alienación e á quebra das sociedades do presente. O que non comprendía Risco é que a desaparición daquel universo paternalista e labrego era parte inseparable e irrefreable do que se enxergaba no horizonte. As forzas produtivas en auxe relegaban ás vellas relacións de produción ao faiado da historia.

A crónica da desaparición da Galicia labrega que tamén é Trinta lumes, tanto tempo despois dos escritos da Xeración Nós, parte da consideración de «resistentes» —así os define Alba na fita— para os que aínda son quen de permanecer no lugar. Non se pensa no regreso á Arcadia, pénsase só na resistencia e na memoria. Trátase de manterse, malia os fortes embates que, coma as trabadelas das canteiras de lousa aos montes, abocan á destrución daquel modo de vida.

Con certeza, dun punto de vista bebedor das ideas de Karl Marx, a cinta de Toucedo exclúe a cuestión das relacións de produción dentro das aldeas courelás ou o papel xeopolítico da comarca en tanto que periferia da periferia da periferia. Non se politiza, seguindo a análise da estrutura de clases, a vida no Courel e, cando se fai, faise dun xeito superficial (o ruído co que traballan os canteiros, a puxa polo prezo das castañas co maiorista…).

Porén, a cinta de Toucedo evita unha aproximación cousificadora do vello mundo rural en tanto que paraíso perdido. Algo que, por outra banda, daría para debater se é síntoma de superación dese estadio ou síntoma de que hoxe, en xeral, non somos quen de imaxinar unha alternativa ao modo de produción imperante nin sequera como utopía pasada.

A directora semella querer centrarse non tanto na composición puramente material desa sociedade coma no seu universo transcendental. Para quen isto escribe, a través desa aproximación é como aínda podemos rescatar algo útil do achegamento ás sociedades do pasado. Ante a asepsia deshumanizadora que impón a colonización da vida pola economía, o papel positivo que pode xogar a visión mítica da realidade é a de suturar a idea de comunidade (dos mortos, dos vivos e dos que virán), do nós anterior ao eu, que o individualismo do homo oeconomicus quere borrar para sempre. En canto ao plano da reprodución material desa comunidade, porén, o regreso ao pasado é un esforzo inútil que, dicía o outro, conduce á melancolía.

Ao xeito dos presocráticos, quen, de cadanseu xeito, pretendían explicar a totalidade a través dun elemento esencial, dun omphalos, na fita é continua a presenza dos elementos primarios coma a auga, en forma de chuvia ou neve; o lume, das lareiras e dos fornos para facer o pan; o sangue, da pita sacrificada polo trasunto de campesiña neolítica e do xabarín desmembrado polo trasunto de cazadores paleolíticos; as árbores, que ao xeito pondaliano comunican cousas importantes ás persoas; a terra, da lousa que o ser humano explota e transforma ou da masividade omnipresente das montañas que, como aseguraba o poeta, fannos sentir a pouca cousa que somos. Todo isto incide na idea de que o punto de vista adoptado en Trinta lumes é o do mítico, do relixioso. É, por tanto, o do cuestionamento polo sentido da existencia dada a condición mortal do ser humano, tema que excede o que se podería considerar simple ideoloxía en tanto que falsa consciencia.

Mircea Eliade pensaba que o mito era a resolución fantástica dun problema real. Se hai un problema que poidamos considerar real ese é o da morte. O apagamento da nosa consciencia e a podredume que agarda á nosa carne. Na cinta de Toucedo únese á explicación da existencia que dá o cura na misa do Día de defuntos, a explicación que procura Alba (agora xamana, sacerdotisa precristiá) cando, na compaña do seu amigo Samuel, visita as casas abandonadas do Courel en busca de respostas. Alba non enuncia explicacións de tipo racional, tampouco de tipo irracional; simplemente é testemuña perplexa da desaparición. Sinala, a través da seriedade do seu rostro, o fenómeno da desaparición dos individuos que forman a comunidade.

Mentres haxa lumes novos seguirá amencendo, outro día máis, alá onde o mundo se chama O Courel

Ao final da fita, dentro do pesadelo de Tegra –a meniña de pais urbanitas que vive no Courel–  Alba desaparece. Coa repetición, na imaxinación da rapariga angustiada, da escena con que se abre o filme, comprendemos por que un grupo de voces con lanternas (novamente os vagalumes pasolinianos da comunidade) chaman por Alba no medio da noite. Tegra esperta chorando. A toma de consciencia da nosa natureza continxente é dolorosa, pero é tamén a consciencia desa continxencia a que nos permite identificarnos co outro –no caso de Tegra con Alba–, ver o outro coma un igual,  compadecernos da súa desventura e facer del ou dela o auténtico omphalos que outorga sentido á existencia.

Celso Emilio Ferreiro suxeriu con mestría, no poema en que lembraba con saudade o lume da vella casa dos avós, que non hai lume metafísico que procurar: «o lume eramos nós». Tegra, Alba, Samuel…, son os lumes novos que terman da memoria dos lumes vellos. Mentres haxa lumes novos –parece querer dicir Diana Toucedo– seguirá amencendo, outro día máis, alá onde o mundo se chama O Courel.

 

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail