Hai uns días, Os Resentidos regresaban aos escenarios vigueses. E facíano no mesmo local que, en tempos, foi unha das iconas hosteleiras (por dicir algo) do Vigo dos oitenta: o Telmo´s. O concerto estivo entretido. Soaron todos os hits da banda e os musicazos que acompañaban a Antón Reixa –incluído o «Siniestro» Javier Soto á guitarra– contribuíron a que as invectivas lúcidas do frontman soasen, formalmente, coma pepinazos, e, espiritualmente, coma produtos adiantados ao seu tempo. Alí estaba Reixa, algo menos ergueito que canda novo, pero coa seguridade sapiencial de quen pode dicir sen que lle trema a voz: «Vedes? A que en 2023 esta amálgama de samples hip-hop, ritmos latinos, gaitas, new wave, internacionalismo, poesía, surrealismo, postsovietismo e galeguismo xa non vos soa tan estraña?» Abofé que non, hoxe o melting pot, o eclecticismo desprexuizado, é a estética imperante ata nos anuncios de sopa!

E porén, algo fallaba nese diálogo imaxinario entre o mestre de cerimonias e unha hipotética nova audiencia: a media de idade do público que ateigaba o local era semellante á que había enriba do escenario. Superviventes dos 80. É dicir: Os Resentidos son hoxe un nicho cultural de tantos. Un produto adecuado para un target etario e intelectual determinado (e máis ben minoritario en comparación coas masas que, a poucos metros, na Porta do Sol, facían o tipo de cousas navideñas raras que antes só facían os pirados ianquis nas películas). Cando un accede ao status do mítico (o status que ten en Vigo a chamada Movida) reencarnarse sempre é unha sorte de paso atrás.

Unha exposición

Coma quen visita un terceiro vértice do triángulo Telmo´s e Porta do Sol, tamén asistín, na antiga Casa Bárcena, á exposición Cidades no Tempo. O evento, que está percorrendo as urbes galegas, é unha iniciativa tipicamente institucional (amparada pola Xunta de Galicia, a Fundación Cidade da Cultura e Abanca, e comisariada por Manuel Gago, do Consello da Cultura Galega) que, cando menos, ten a virtude de contribuír á galeguización do imaxinario urbano, algo do que andamos escasos. A estratexia, propia do galeguismo culturalista, de tratar de incidir nas políticas institucionais comandadas por sectores ideolóxicos pouco entusiasmados coa causa nacional e progresista, continúa neste tipo de intervencións.

Na versión viguesa de Cidades no Tempo os organizadores non tratan tanto de crear novos mitos sobre a cidade como de actualizar os xa existentes, ben a través dalgún fenómeno descoñecido –como o do proxecto de arsenal deseñado para as Cíes tras a «Reconquista»– como, sobre todo, a través da presenza física de obxectos curiosos e pregnantes. Aproveito aquí para aclarar que non uso a palabra «mito» como sinónimo de falso, senón, na mellor acepción do termo, como sinónimo de paraugas ideolóxico, aglutinante, dispositivo de sentido.

Os grandes mitos que articulan a edición viguesa da expo son os seguintes: o mito da orixe galaica e romana, na antigüidade; o mito nacional–popular da francesada, no s. XIX; o mito burgués da cidade dinámica portuario–industrial, no s. XX; o mito democrático da cidade loitadora, no tardofranquismo; o mito modernizador da cidade creativa, na chamada Transición. Todos estes mitos son susceptibles de relecturas diferentes en función de quen se enfronte a eles. Ese é o traballo do intérprete. No caso da exposición que nos ocupa os intérpretes tentan ler en clave nacional galega e progresista todos eses conglomerados simbólicos xa dados.

Porén, a reflexión que suscita a exposición, cando menos a que en min suscitou, non ten que ver coa interpretación deses mitos (como dixen, madía leva o enfoque para un evento deste tipo). A reflexión ten que ver con certos límites cos que se atopan este tipo de iniciativas, debido, primeiro, á súa natureza institucional, polo tanto forzosamente conservadora, e, segundo, debido a un límite relacionado co espírito do tempo actual: a esmagante hexemonía neoliberal e a idea da «fin da Historia». Tratarei de explicarme.

 

Topografía simbólica plana

Chama atención na expo que o derradeiro gran apartado histórico sexa o que ten que ver coas folgas obreiras do tardofranquismo e o felipismo e coa Movida de Vigo. Ao fin e ao cabo, xa nos separan dúas décadas do período que vai de 1990 ao ano 2000 (cabe dicir aquí que para cando callou o mito do Vigo creativo dos 80 pasaran menos anos dos que hoxe nos separan do crac financeiro de 2008). Aparece na expo, iso si, algún elemento cultural posterior (caso do libro de Domingo Villar A praia dos afogados como epítome do chamado Vigo Noir literario, marca ultimísima do imaxinario vigués, se ben non tan popular e transversalmente recoñecida coma as outras), pero son os anos 80 a última década que, en aparencia, conseguiu deixar unha narración totalizadora identificable de xeito transversal na cidade. A teor do visto na exposición, a partir dos 80 Vigo semella ter caído nun presente continuo, que, a nivel simbólico, presenta unha topografía máis ben plana.

A aceptación xeneralizada, en tempos de hexemonía do partido socialista (en Vigo baixo a alcaldía de Manoel Soto), do mito do Vigo loitador e obreiro era, en realidade, a tradución local da necesidade, a nivel de Estado, de atopar novas fontes de lexitimidade para a democracia controlada que quedaba tras o Golpe de 1981. O recoñecemento aos grupos de música máis ou menos transgresores da Movida de Vigo era a tradución cultural do mesmo fenómeno, que agora se acompañaba da idea, tan cara ao felipismo, da «modernización» dos costumes. Con certeza, tanto o Vigo obreiro como o Vigo creativo existiron. E ambos os dous deixaron fendas non aliñadas (o sindicalismo nacionalista para o primeiro caso, Os Resentidos como exemplo do segundo) que son susceptibles de lecturas máis radicais. Pero, para o tempo e lugar en que estes mitos foron asumidos transversalmente na cidade, a función que cumprían era, basicamente, a de lexitimar o programa político socialista para a monarquía parlamentaria posfranquista.

Entón, que sucede a partir dos anos 90? Esa continua negociación/disputa entre sociedade e Estado que forxa a hexemonía dos mitos deixou de funcionar? Cabe formular a hipótese de que, ata certo punto, así foi. Se non totalmente, pois nas marxes sempre bulen novos mundos, si dun xeito minimamente masivo. A sociedade deixou de contar coa forza necesaria para impoñer parte das súas narrativas á institución neoliberal. Os anos 90 semellan constituír, entre nós, o verdadeiro inicio da «fin da Historia». A partir dos 90, os sucesivos gobernos progresistas da cidade non conseguen (ou non queren) recoller novos mitos da sociedade e esta non consegue, á súa vez, impoñerllos. Seguirase apelando ao Vigo loitador dos 70/80 en cada manifestación multitudinaria (polo Nunca Máis, pola guerra de Iraq, pola Sanidade Pública, polas loitas laborais, polo 15M, polo feminismo, polo movemento LGTBI…), pero non aparecerán mitos novos para estes tempos, con forza específica, que inclúan matices provenientes das últimas correntes que se irán incorporando ao magma social.

Neste sentido, o gran silencio de A Cidade no Tempo para o período que media entre 1990 e, digamos, 2015, é o máis elocuente de toda a exposición. Tanto polo que ten de testemuño do «fin da Historia», como polo que expresa sobre os límites do traballo cultural institucional. A que me refiro con isto? A que o traballo do culturalismo galeguista nunha institucionalidade allea só é posible cando a síntese da loita entre o social e o estatal xa está resolta. En troques, ningún traballo pode facer (pois este xa é un traballo puramente activista, partisano) cando do que se trata é de apostar, sen rede, por correntes que só existen na sociedade de modo larvario e en aberta dialéctica cos poderes establecidos. Dito doutro xeito: a estratexia culturalista, tal como aquí a presentamos, só pode contribuír na tarefa de reinterpretación dos mitos do pasado, pero non pode iniciar novos mitos para o presente.

E nisto chegou Abel Caballero

Pero pode haber un estadio aínda máis nocivo que o da «fin da Historia»? Pode. A conversión de Vigo nunha cidade espectáculo será o legado futuro dos mandatos de Caballero. Canto ás súas políticas, estas non se diferencian en exceso das doutros alcaldes turnistas do pasado. Salvo nun aspecto: o seu populismo turístico-posindustrial pretende colonizar a sociedade co imaxinario do capital global. Unha hipotética edición de Cidades no Tempo 2050 que incluíse no repertorio, poñamos por caso, o mito da «cidade do Nadal», demostraría, a posteriori, que o momento no que nos atopamos xa é outro: non aquel no que a sociedade, malia moverse, fracasa á hora de impoñer mitos á institución, senón aquel no que a sociedade, inerme, asume os mitos precociñados polo capital e as institucións. A celebración do funeral da sociedade –xa profetizado por Margaret Thatcher–, paralelo ao encumbramento do totalitarismo cultural do capital, tomaría logo a forma (que o Ser Supremo robesperiano non o queira) dunha man de leds facendo o símbolo da vitoria a ritmo de reguetón.